Logo DBNL
De Betuwe (1968)

De Betuwe

(1968)–R.F.P. de Beaufort, Herma M. van den Berg–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Heteren

Heteren was vroeger een panderambt van Over-Betuwe, waartoe de heerlijkheid Indoornik en de buurtschap Lakemond behoorden. Tot de tegenwoordige gemeente behoren de dorpen Driel, Heteren, Randwijk en de gehuchten Indoornik en Lakemond. Van 1539 tot 1817 was Lakemond in het Schependom van Wageningen ingelijfd, maar het had niettemin een eigen geërfde organisatie met buurmeesters. Sedert 1817 behoort de buurtschap tot de gemeente Heteren. (Martens, Marken in Gelderland, blz. 164, 165).

Driel

Teg. Staat iii, blz. 252; Van der Aa iii, blz. 518; D. Buddingh, Het dorp Driel in de Over-Betuwe,+ Geld. Volksalm. 1869, blz. 76; O.G. Helding, Wandelingen enz., blz. 21, 59; H.M. Werner, Geldersche Kasteelen 1, blz. 157, 369; De Betuwe, 28 mei en 23 juli 1932.
Van het Huis de Roode Toren zijn tekeningen van C. Pronk bekend, coll. F. Lugt Parijs, nr. 6147, pl. cxii, afb. 365, en Gem. Museum Arnhem, gedateerd 1732/1745.
Van het Huis te Heteren maakte A. Schouman een tekening, welke het Gem. Museum te Arnhem thans bezit.
Reeds in 1127 wordt een mansus te Driel genoemd (Oork. St. Utr., nr. 321) Op een xiide eeuwse+ lijst van goederen, behorend tot de inkomsten van de kerk te Gendt, wordt Driel genoemd (Codex Laureshamensis, ed. Glöckner, 1929-1936, nr. 3817). In de xiide eeuw schijnt de Utrechtse bisschop de tienden van Driel te hebben bezeten, want op 13 maart 1261 deden scheidsmannen uitspraak in een geschil tussen Graaf Otto van Gelre en de bisschop, waarbij aan deze de tienden toegewezen werden (Oork. St. Utr., nr. 1550-1561). In de omgeving van Driel hebben enkele sloten gestaan zoals de Roode Toren, in 1444 genoemd. Volgens de Teg. Staat, (blz. 252), had dit slot zware muren en een stevige vierkante toren, die toen al in verval was. In 1790 is het huis gesloopt. Ook lag hier de Oldenhof, oudtijds ‘goet tot Driel’ geheten, en al in 1402 genoemd. In het midden van de xixde eeuw is het huis gemoderniseerd en van kolommen voorzien. Sedertdien is het afgebroken. In de laatste oorlog heeft Driel ernstig geleden. In september 1944 landden hier Poolse parachutisten. Van de 880 huizen zijn er 260 verwoest geweest. Watersnoden: De Betuwe, 16 en 23 augustus 1935.
Geld. Volksalm. 1869, blz. 76; Exc. Rom ii, blz. 168, nr. 278 en blz. 169, nr. 279; iii, blz. 113 en+ aldaar genoemde literatuur. O.M.R.O.L.N.R. xxx, 1949, blz. 84; Gelre xlix 1949, blz. 9; De Betuwe 14 augustus 1953; Nieuws-Bull. K.N.O.B. 1958, kol. 166. Vondsten in Rijksmuseum van Oudheden, Leiden en Gem. Museum, Arnhem.

In het voorjaar van 1895 werden bij baggerwerk in de Neder-Rijn, tussen het Drielseen Lexkesveer, een groot aantal Romeinse voorwerpen opgehaald, bronzen kannen, schalen en emmers, pannen met stelen, beslag van kisten en van een wagen, beslag en aanhangsels van rijk gedecoreerde tuigen, klokjes enz. Hiervan waren de versierselen van de paardetuigen het merkwaardigst.

De ontdekking werd geheim gehouden en de voorwerpen zijn door het werkvolk verkocht aan de handelaar in oudheden, J.A. de Zwart te Arnhem, die op zijn beurt de voorwerpen overdeed aan de antiquair Jac. Grandjean te Nijmegen. Eerst in juli kreeg de directeur van het Museum van Oudheden te Leiden kennis van de vondst. Ten slotte kon men de voorwerpen, die in het bezit van de heer Grandjean waren, aankopen. Het belangrijkste gedeelte, dat reeds aan de heer P.A. Gildemeester was verkocht, werd door deze aan het museum te Leiden gelegateerd. Enkele stukken zijn door bemiddeling van Jhr. Victor de Stuers in het Gemeente Museum te Arnhem terecht gekomen.

DE HERVORMDE KERK ligt vrij in het kerkhof, in de kom van het dorp. Zowel+ toren als kerk zijn eigendom der Ned. Hervormde gemeente. Fig. 69, pl. cxi, afb. 261 en 263.



illustratie
Fig. 69. Driel. Hervormde Kerk


+ Tekening van C. Pronk, 1732, Gemeente Museum, Arnhem.
+ van der Aa iii, blz. 518; Joosting en Muller 1, blz. 98; ii, blz. 436; Dertiende jaarverslag Rijks Comm. Mon. 1915, blz. 12; Gelre 1916, blz. xxv; P. Noordeloos, De restitutie der Kerken in de Franse tijd, Nijmegen, Utrecht, 1937, blz. 224.
De kerk van Driel, een dochterkerk van Oosterbeek, behoorde tot het dekenaat Velua, en was vermoedelijk aan O.L.V. gewijd. Zij komt alleen in 1467 in de Domrekeningen voor. In de kerk bevond zich een altaar van de H. Maagd, waarop reeds op 4 september 1460 door Willem van Egmond, broer van de Hertog van Gelre, een O.L.V.-vicarie was gesticht (W.v.R., blz. 46). Van der Aa vermeldt nog een altaar van het H. Kruis. De kerkelijke gemeente is van 1603 tot 1837 met Elden verbonden geweest. Enkele jaren vóór 1841 hebben herstelwerken aan de toren plaatsgevonden. (Van der Aa).
In 1915 werd het gebouw door de bliksem getroffen en brandde geheel uit. Alleen het muurwerk van de kerk en de toren bleven over. In 1916 is het gebouw hersteld, waarbij de gewelven en de vensters vernieuwd werden. In de laatste oorlog werden beschadigingen aan het kerkgebouw toegebracht; het dak werd gedeeltelijk vernield, het muurwerk van schip en toren was op vele plaatsen door projectielen geteisterd, het gemetselde gewelf van het koor was ontwricht, de vensters waren beschadigd en de torenspits was op verschillende plekken door granaten getroffen. Door het architectenbureau Feenstra te Arnhem is het gebouw in 1946 hersteld. De hoge topgevel van het koor, die geheel ontzet was, moest gedeeltelijk gesloopt en nieuw opgebouwd worden. Aan de noordzijde van het koor was een aanbouw, mogelijk een vroegere sacristie, die in 1916 reeds verdwenen was en waar in dat jaar een portaal in de plaats kwam. Dit portaal bezweek in de oorlog en is niet meer opgebouwd.

+ Het uit baksteen opgetrokken gebouw bestaat uit een toren van drie geledingen, een éénbeukig schip en een, uit twee traveeën en een driezijdige sluiting, samengesteld koor. Het koordak, dat hoog boven dat van het schip uitsteekt, en de niet zeer hoge toren geven aan dit gebouw een gedrongen voorkomen.

Formaat baksteen 26-27 × 6-6,5 cm, 10 lagen 75 cm. Het plint is geheel vernieuwd.+

 

Elke geleding is, voor zover niet door het schipdak bedekt, verlevendigd met twee,+ door een dam gescheiden, met kwarthol geprofileerde spaarvelden, ieder gedekt door twee, op een natuurstenen console samenkomende korfbogen, met uitzondering van de westgevel van de eerste geleding, waar twee, korfbogig gedekte nissen een oorspronkelijke, doch van neo-Gotische omlijsting voorziene, ingang flankeren. In het midden van ieder spaarveld, op alle vier zijden van de bovenste geleding, vlak onder de kraagsteen, een klein, hol geprofileerd, spitsbogig galmgat. De lange, met lei beklede houten spits, van vier op acht zijden overgaand, is even ingesnoerd.

 

Het schipmuurwerk is tot ongeveer halverhoogte opgetrokken in baksteen van het+ formaat 26-27 × 6-6,5 cm, 10 lagen 83 cm, in volkomen willekeurig verband. Het bovenste gedeelte is in steen van hetzelfde formaat opgemetseld, doch bijna uitsluitend bestaande uit koppen en brokken en zeer slordig verwerkt.

Het schipmuurwerk wordt door een, uit klinkers gemetselde, gecementeerde waterlijst+ in tweeën verdeeld, iets beneden de, hiervoor vermelde, scheiding in het materiaal. De lijst oversnijdt de toppen van twee gedichte, laagzittende spitsboog-vensters aan de zuidzijde. Tegen de noord- en zuidmuur zijn op de westelijke uiteinden lisenen aangebracht, aanvangende ter hoogte van de scheiding in het materiaal. In het bovengedeelte van de muren bevinden zich aan noord- en zuid-zijde, twee kleine, tweedelige spitsboog-vensters ter verlichting van de schipruimte, die bij de restauratie van 1916 van nieuwe traceringen en negstijlen voorzien zijn. Aan de zuidzijde is, eveneens in 1916, een dergelijk venster naast een overeenkomstig venster aangebracht; beide vensters zijn bovendien onder de waterlijst doorgetrokken ten behoeve van de zich in het westelijk schipgedeelte bevindende consistoriekamer. Het schip heeft een met lei bekleed dak.

 

Formaat bakstenen 26-26,5 × 6-6,5 cm, 10 lagen 79 cm. Secundair verwerkt.+

 

Tweemaal versneden steunberen, op de tekening te Arnhem door lessenaardakjes+ gedekt, doch reeds in 1916 in het bezit van zadeldakjes, en reikend tot even onder de daklijst, schragen het koor. De onderste versnijding, rondlopend over het gehele muuroppervlak, is afgedekt met een wit kalkstenen waterlijst, waarop de vensterdorpels aansluiten. De tweede travee en de koorsluiting hebben lange, driedelige spits-boogvensters met ongeprofileerde dagkanten. De westelijke travee is blind. Zowel aan de noord- als aan de zuidzijde geeft een gemoderniseerde ingang toegang tot het koor. Tegen de eerste travee, noordzijde zijn sporen van de aanzet van een gewelf waar te nemen. Daar er geen venster is, zal hier een overwelfde sacristie gestaan hebben.

 

De beneden-verdieping van de toren is overkluisd met een kruisgewelf met ongeprofileerde,+ brede bakstenen ribben, rustend op vierkante hoekpijlers met eenvoudige lijstkapitelen. Tussen toren en schip een spitsbogige doorgang, waarvan de dagkanten schuin zijn weggehakt.

 

Het schip wordt gedekt door een nieuw, houten tongewelf met dito ribben en balken,+ rustend op klossen met een moderne peerkraalprofilering. De westelijke helft van

het schip is van het overige gedeelte afgescheiden en huisvest de consistoriekamer, met daarboven de ruimte waarin het orgel is geplaatst.

+ Van het gewelf zijn de kraagstenen, die de natuurstenen ribben dragen, origineel, xv.

+ Een duidelijke bouwnaad tussen schip en toren is waar te nemen. De toren staat tegen de westmuur van de kerk, waarin een, ruim 4,5 m brede opening wellicht de plaats aangeeft, waar een oudere, smallere toren heeft gestaan. Niettegenstaande de Romaanse opbouw motiveren de korfbogige spaarvelden en de snit van de kraagstenen, waarop deze bogen rusten, een datering van de toren van xvd of misschien xvia. De bouwtijd van het schip zou op xiva kunnen worden gesteld, echter was dit schip lager dan nu, zoals de opbouw van de schipmuren laat zien. Later zijn deze muren verhoogd waarbij de oude, laag zittende vensters, gedicht werden. Deze verhoging kan geschieden zijn, vóór of tegelijk met de bouw van de toren. Iets eerder, xvb, zal het tegenwoordige koor opgericht zijn.

+ De kerk bezit:

Tegen de oostwand van het koor staat een eikenhouten preekstoel, die in dit xvde eeuwse koor, waar hij nauwelijks inpast, een onverwachte, wonderlijke verschijning is, pl. cxi, afb. 262.

+ C. Vanderstraeten, De predikstoelen van de Hasseltse Augustijnenkerk, Het oude land van Loon, vi, 1951, blz. 129-131.

Deze kansel werd in 1916 voor enkele honderden guldens bij een antiquair te Oegstgeest gekocht en is afkomstig uit de Augustijnenkerk te Hasselt in België. De gezwenkte kuip rust op een wereldbol, waar omheen de vier symbolen der Evangelisten zijn opgesteld, de engel, links, bijna levensgroot. Op het voorpaneel van de kuip, het symbool van de Goddelijke Alwetendheid, en op de hoekvoluten, een lambrequinachtig ornament. Rechts en links van het ruggeschot - met een gestoken kop op het middenpaneel - een grote houten draperie, aan weerszijden opgehouden door, hier als knoppen dienstdoende, cherubkopjes. Op het klankbord een bloemenrank en een liggend gevleugeld kinderfiguurtje. Zuid-Nederlands werk, xviii; de trap, xix.

 

+ Een beker, 17 cm hoog op standring, pl. clxxvi, afb. 428, voor een groot gedeelte met graveerwerk, grote cartouches vormend, versierd. Middenin de wapens Huygen en Goris met helmteken. Inschrift: desen beeker gegeven aen de kerck vant dorp van driel in overbetuwen door josina goris vrouwe tot croonesteyn ao 1681 den 17 october.

Merken: Leeuw met kroon, Amsterdam en letter t. van 1681, versprongen meesterteken in hartvorm.

Een schotel, 33 cm middellijn, pl. clxxvi, afb. 430. Op de bodem zijn dezelfde wapens als die op de beker gegraveerd. Op de rand in lopend schrift: dese schotel gegeven aen de kerck vant dorp van driel in overbetuwen door josina goris vrouwe tot croonesteyn ao 1700 den 17 october.

Josina Goris, gedoopt 4 januari 1637 te Nijmegen, was op 3 september 1657 in die stad gehuwd met dr. Willem Huygen, heer tot Cronesteyn bij Leiden. Hij stierf in 1669 (De Betuwe, 2 september 1932) Bijzonderheden omtrent het geslacht Goris, zie Ned. Leeuw 1915, kol. 120.
Vroeger hingen in de kerk de wapenborden voor Jacob Christoffel van Balveren, Heer van de Rode Toren en Rosande, gecommitteerde ter Staten Generaal 1653 en Odilia van Assendelft, huisvrouw van de voorgaande en achterkleindochter van Dirck van Assendelft en Adriana van Nassau.

+ DE R.K. KERK van Maria Geboorte, bezit een klok, diam. 55 cm. Opschrift: anno 1727 jan albert de grave me fecit. amsteldam/st. franciscus st. elisabeth/

de eerwaerde pater petrus van beest in 't 18 jaar seinder regeeringen/de eerwaerde mater margareta sonnenbergh in 't 1 jaar haarder regeering/iesus, maria, joseph/anno 1727/husen.

Deze klok, afkomstig uit het St. Elisabeth-Klooster te Huissen, werd in 1943 door de Duitsers weggehaald, doch niet verder vervoerd dan tot Westervoort, waar zij op 15 oktober aankwam. Na de bevrijding is zij weer naar Driel teruggebracht.

Heteren

Teg. Staat iii, blz. 252; van der Aa v, blz. 530-531; Geld. Volksalm. 1837, blz. 133; Heldring,+ Wandelingen enz., blz. 59; O.M.R.O.L., N.R. iv, 1923, blz. 154.
Volgens van de Aa heeft hier vroeger een klooster Rouwendaal gestaan. Van de Nyborg, een slot gelegen tussen Heteren en Randwijk, waren in de eerste helft van deze eeuw nog de hoeken van de wallen te zien. In de Franse tijd vormden Heteren en Driel één mairie.+
Exc. Rom. iii, blz. 115.

DE TOREN van de oorspronkelijke aan de H. Willibrord gewijde Hervormde Kerk is+ in de oorlog beschadigd en staat in het kerkhof onder aan de Rijnbandijk. De kerk is sinds ruim een eeuw afgebroken. De toren is eigendom der kerkelijke gemeente evenals het op enige afstand van de toren, in 1837 gebouwde kerkgebouw, waarvan het front aan de Kastanjelaan staat. Fig. 70, pl. cxiii, afb. 267.

van der Aa v, blz. 530; Nw. Kerkel. Handb. 1885, blz. 24; Joosting en Muller 1.1, blz. 98; ii,+ blz. 436; Reitsma en van Veen iv, blz. 63, 68, 90; H.J. Kok, De Patrocinia van St. Willibrord in het M.E. bisdom Utrecht, in Arch. v.d. gesch. v.d. Kath. Kerk in Nederl. 1959, blz. 286.
Pentekening door N. Wicart, coll. de Poll, nr. 1204.+
Een oorkonde van 4 juli 1292 vermeldt, dat Rudolf en Hendrik Koc, gebroeders, het kapittel van+ St. Marie te Utrecht verzoeken om heer Godefridus met de kerk van Heteren te begiftigen (Oork. St. Utr. nr. 2528). De vermelding van de kerk in Heteren in regest 172 bij Berkelbach berust op een onjuiste lezing van Eijteren (H.S. inventaris kapittel van S. Marie, nr. 825, R.A. Utrecht).
In de kerk, die gewijd was aan St. Willibrord, waren een St. Catharina-vicarie en één vicarie op het altaar van O.L.V. gevestigd (W.v.R., blz. 73). De kerk komt voor op de kerkenlijst van 1395 van de Domfabriek. Na de Hervorming is Heteren kerkelijk tot 1706 met Randwijk gecombineerd geweest. In 1597 was hier nog een pastoor, Nicolaas Valcke ‘de duijvelsbander’. In 1908 is de bovenste geleding van de toren bemetseld.
Ook hier heeft de oorlog zijn sporen achtergelaten: de lage, vierkante spits was dermate beschadigd, dat hij na de oorlog werd ingekort en een noodafdekking kreeg. Het bovenste gedeelte, vooral de noordwest- en zuidwest-hoeken, was door granaatinslag zwaar getroffen. Ook de romp vertoont verscheiden wonden. Restauratie onder leiding architect Y. Kok in 1960 aangevangen.

De resten van de oostmuur bestaan uit gietwerk tussen tufstenen wanden opgaande+ tot plm. 950 m. Overigens bestaat de toren uit bakstenen formaat 29-31 × 6-7, 10 lagen 83 cm, gemetseld in willekeurig verband met veel strekken in het muuroppervlak; gedeelten van de oost-, zuid- en westwand vertonen kleiner materiaal, 28-29 × 5,5-6, 10 lagen 74 cm.

 

De toren, die op een enigszins rechthoekige grondslag is opgetrokken met muren+ van 140 cm dikte, heeft twee geledingen, waarvan de benedenste voor een gedeelte door de Rijnbandijk in zich is opgenomen.

De benedengeleding is geheel vlak. Aan de westzijde is, iets boven het maaiveld, de top van een spitsbogig venster te zien. Aan de oostwand is nog de tufstenen westgevel van de gesloopte kerk overgebleven (formaat tufsteen onderaan 30 × 15 × 8

cm). In deze gevel is een rondbogige opening ingebroken, die vroeger verbinding van de toren met het kerkschip gaf. Volgens de overgebleven moet, reikte de nok van het schipdak tot aan de galmopeningen.

De bovengeleding springt ongeveer 12 cm terug, welke verspringing gedekt is door een verweerde, tufstenen lijst, die herhaalde malen met baksteen is gerepareerd. Spleetvensters worden in de west- en noordzijde aangetroffen, welke openingen zich in het inwendige van de toren verwijden en daar met een segmentsboog zijn gedekt. Aan alle vier zijden bevinden zich twee, spitsbogige galmopeningen door een smalle dam van elkaar gescheiden, en gevat in een rondbogige nis. Slechts het oostelijke galmgat is nog origineel, het noordelijke is dichtgemetseld en de andere zijn in 1908 met nieuwe steen hersteld.

+ De ruimte op de begane grond wordt door een gemetseld koepelgewelf, op halfronde muralen, overkluisd. Op de klokkezolder bevinden zich boven de galmgaten segmentvormig gemetselde trompen, die thans geen functie hebben, maar die wellicht aangebracht zijn in verband met een plan, om de toren van vierkant tot achtkant te doen overgaan. Het materiaal boven deze trompen is anders dan er onder.

Het vrij zware gesloten muurwerk van grote baksteen maakt het aannemelijk dat de toren in de eerste helft van de xivde eeuw tegen de tufstenen kerk is opgetrokken.


illustratie
Fig. 70 Heteren. Toren van voorm. Herv. Kerk


In de toren is een smeedijzeren uurwerk, xvii, dat in slechte staat verkeert en geen+ dienst meer doet.

In 1494 hebben ‘die ghemeen naburen’ van Heteren een klok doen gieten, (Gelre liv, 1954, blz. 30).+ In 1940 had de toren twee klokken, beide door Peter van Trier in 1660 gegoten en met gelijkluidend opschrift. De grote klok is in de oorlog naar Duitsland verdwenen.

De overgebleven klok heeft een doorsnede van 92 cm. Opschrift: batavia heterensis campana fvsa magistro petro de trier, svb satrapa et iudice domini cornelio de bronkhorst dicgravio jacobo christophoro de balveren dirigente domino antonio de ruyter anno incarnationis messiae m.d.c.l.x. pastoratvs gerhardi noorman xxxxviiii aedilitatis jacobi vermer xxviiii.

 

DE HERVORMDE KERK bestaat uit een eenvoudig, rechthoekig bakstenen éénschepig+ gebouw, dat door een met pannen belegd dak wordt gedekt. In de rechtse pilaster aan de voorzijde vermeldt een hardsteen: de eerste steen dezer kerke/is gelegd/op den 17 augustus 1837/door/f.g. baron van lijden (sic) van hemmen/collator der gemeente. Op den andere in de linker pilaster staat: a. jonckers/predikant/h. van de westeringh/j. jacobs/d. van lonkhuijzen/kerkvoogden/1837.

 

In de kerk bevinden zich, alles uit de bouwtijd:

Eikenhouten, vierzijdige kuip met afgeronde hoeken en bijbehorend klankbord. De+ panelen hebben een rechthoekig spaarveld, waarvan de hoeken met rozetten bezet zijn. Aan het ruggeschot vleugelstukken met traliewerk.

Aan de kansel een koperen lezenaar; achtpuntige ster in een cirkel tussen gestyleerde+ ranken. Onderaan, in relief, een baardige kop, die hier niet bijhoort. Op iedere hoek een rozet.

Twee koperen doopbogen met een bekroning van een bol op een vierkant voetstuk.+ De onderste delen ontbreken.

Twee, aan elkaar gelijke koperen kerkkronen voor elektrisch licht ingericht, met zes+ grote en zes kleine armen.

 

De kerk bezit:

Een beker, 15 cm hoog, 11,5 cm doorsnede, pl. clxxv, afb. 425. Aan de bovenkant+ is een brede rand gegraveerd met ranken en vogels. Middenin een wapen, beladen met een keper en drie zwijnskoppen, waaronder: hendrick.iansen.crol.geeft.de.beker.elisabet.van.heteren. De beker is in de oorlog beschadigd geweest en daarna gerepareerd waardoor het opschrift enigszins verminkt is geworden, xvii.

Een beker, 19 cm hoog, middellijn 12 cm, pl. clxxv, afb. 426, geheel gegraveerd met ranken, waartussen negen medaillons met voorstellingen, waarvan drie respectievelijk met die van Geloof, Hoop en Liefde.

Op de overige: Priester een lam offerend: christo is het goodes lam dat v sonden op sich nam. ies. 52:7; kerkgebouw, bestaande uit laag schip met rondbogen en bogen, koor en toren. gelic de doorn een leli qvelt alhier wordt min vriendin ontstelt. cant. 2 v 2. pelikaan. de pelikaan laeft met sin bloet sin iongen als ons christus dot. ioh. 6 v 54; ree in landschap. christi brvit is als een rhee, soo weest ghi brviloft gasten mee cant. 2 v 9.

Maaltijd. voor v siel is een bancovet toobereidt van merch en veth. esa 25 v 6. Jacob strijdend met den engel. iacop die kricht sin begeer als hi worstelt met den heer. gen. 32 v 24 en 29.

Op de rand van de beker. gheloef.en.hope.neemt.een.keer.oprechte.liefde.nimmermeer. 1 cor. 13 v 8.

Arnhem, huismerk in schild, jaarletter c (zie Catalogus tentoonstelling Gelders Zilver, Arnhem 1955, nr. 154).

Een schenkkan met oor en deksel 30 cm hoog. Op de buik in xixde eeuwse Gotische letters: god is liefde.

Haags keur, meesterteken E en een onleesbare letter in rechthoekje; jaarletter van 1783, alles ongekroond, vgl. Voet, den Haag onder 1784. Meesterteken wellicht als f te lezen, en dan als François Marcus Simons te duiden.

Verder een schotel van 1892 en twee offerbussen, geschenk van de familie Sipman.

 

+ DE BOERENWONING SPROKKELENBURG op de hoek van Kastanje- en Flessenlaan, heeft een rieten dak, dat in het midden van de voorgevel doorbroken wordt door een halfronde omlijsting van een zolderluik, pl. cxii, afb. 264. De gevel draagt de muurankers ano 1777. Het huis is in tweëen ingedeeld en in het meest rechtse, een café, zijn de wanden van de gelagkamer, behalve bij de stookplaats, van onder tot boven bekleed met blauwe tegels, figuurtjes en landschappen, xviii.

 

+ BOERDERIJ DE STEEG, even buiten het dorp in de richting naar Randwijk gelegen, op een kleine afstand binnenwaarts van de dijk, heeft een in de xixde eeuw gewijzigde gevel, met jaarankers 1649. In de voorkamers, een zoldering met moerbalken, met geprofileerde sleutelstukken en kinderbalken. Schuin achter het huis een schuur met een sluitsteen boven de inrit, waarop wvdw hvdw 1815.

Sedert bijna 150 jaar behoort De Steeg aan de familie Van de Westeringh.

 

+ Sterk gewijzigd huis aan de Dorpsstraat draagt een gevelsteentje waarop i.v.h. 1778.

Indoornik

+ van der Aa vi, blz. 143-144; Martens, Marken, blz. 164, 154; W. de Vries, De hoge heerlijkheid Indoornik, Gelre l, 1950, blz. 60-62.
De hoge heerlijkheid was een leen van de Graven, later Hertogen van Kleef en na 1666, van de Keurvorst van Brandenburg. De oudst bekende leenman, Rutger van Laecmonde, wordt in een oorkonde van 16 juni 1387 vermeld.

+ Een bronzen kannetje en andere voorwerpen van brons, ijzerwerk, glas, aardewerk o.a. kommetjes en borden van terra-sigillata uit het einde der iste en begin iide eeuw, waarschijnlijk afkomstig van een nederzetting, kwamen in het Rijksmus. van Oudheden te Leiden. Exc. Rom. ii, blz. 169, nr. 279, iii, blz. 115.

Randwijk

Exc. Rom. iii, blz. 115; vondsten, waaronder munt van Elagabalus, iiide eeuw in Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

+ DE NED. HERVORMDE KERK is na de oorlog tegen het oude koor aangebouwd en ligt vrij in het oude kerkhof midden in het dorp. Fig. 71, pl. cxiii, afb. 268.

Kist en Royaards xv, 1844, blz. 98; Nw. Kerkel. Handboek 1878, blz. 52; Joosting en Muller 1.1,+ blz. 98; 1.2, blz. 88; Opgravingsnieuws, Bull. N.O.B. 1949, kol. 257; Nieuws-Bull. K.N.O.B. 1950, kol. 177; P. Glazema, Oudheidk. onderzoek van M.E. kerken in Gelderland, Akademiedagen iii, Kon. Ned. Akad. v. Wetensch. 1950, blz. 110.
De Randwijkse kerk behoorde tot het dekenaat Velua en komt in 1395 voor op de kerkenlijst van de+ domfabriek. Er was een vicarie op het St. Antonis-altaar en verder een O.L.V.-vicarie, staande ter collatie van de graven Van den Bergh (W.v.R., blz. 91, 92; Arch. A.U. xxxiii, blz. 305). In 1614 werd op de classis-vergadering te Nijmegen nog gesproken over ‘uytroeyinge der Pausselicken superstitieuse reliquien specialick tot Randwijk’. Tot 1706 is Randwijk kerkelijk met Heteren gecombineerd geweest.
In 1846 zijn herstelwerken aan de kerk uitgevoerd en in 1901 brandde het gebouw uit. Verbouwingen hadden in 1925 plaats. In de winter van 1944-1945 hebben de Duitsers de toren in de lucht laten vliegen, waarbij het schip verwoest werd, doch het koor grotendeels in stand bleef. Onder leiding van ir. W.J.G. van Mourik, werd het koor gerestaureerd en tevens een geheel nieuw schip gebouwd, welke werkzaamheden in 1953 voltooid waren. De verwoeste kerk bestond uit een driebeukig schip van vier traveëen, zonder steunberen, met ten westen een toren en ten oosten het, thans nog aanwezige koor. In 1925 werd de kerk grondig verminkt. Met uitzondering van de middelste, werden de pijlers tussen schip en zijbeuken gesloopt, en in de plaats van de eertijds aanwezige vier spitsbogige scheibogen, werden aan noord- en zuidzijde, twee rondbogen geslagen. Van de middenbeuk werd de eerste travee, van de zijbeuken de eerste twee traveeën door muurwerk van de schipruimte afgescheiden, en als dienstvertrekken ingericht. Tot betere verlichting werden de noord- en zuidmuur van de derde en vierde travee als topgevels opgehaald, teneinde plaatsing van de grote vensters mogelijk te maken. Het inwendige werd met stucgewelven overdekt. Hiertoe moesten de koorvensters aan de bovenzijde worden ingekort. Bij de laatste restauratie kregen de koorvensters weer hun oorspronkelijke lengte. Bij de jongste herbouw heeft men de erg magere, vierkante pijlers (van bak- en tufsteen) op dezelfde plaats opgesteld, waar hun voorgangers gestaan hebben, waardoor eenzelfde travee-indeling werd verkregen. De zijbeukmuren werden aanmerkelijk verder binnenwaarts opgericht, waardoor de zijbeuken wel heel smal werden en meer looppaden zijn geworden. De fundering van de oorspronkelijke zijbeukmuren en toren is aan de buitenzijde van de kerk als stoep gehandhaafd. Aan de westzijde kwam een ingang, geflankeerd door dienstvertrekken, en op het westelijke einde van de nok van het met leien beklede, dak werd een eenvoudige dakruiter opgericht.


illustratie
Fig. 71 Randwijk. Hervormde Kerk. Toestand tot 1944 met opgravingsresultaat


+ Rode baksteen, 26-27 × 6-6,8 cm, 10 lagen 85 cm, in willekeurig verband. Het koor, bestaande uit één travee, en gesloten met vijf zijden, wordt door tweemaal versneden, schuin afgedekte beren geschraagd. De onderste versnijding hiervan correspondeert met een, over het gehele muurwerk van de sluiting aangebrachte versnijding, welke is afgedekt met een vernieuwde, tufstenen waterlijst. Deze lijst ligt aan de sluiting circa 85 cm hoger, dan bij de travee, waar zij eertijds aansloot bij de waterlijst van het schip. In deze travee bevindt zich aan de zuidzijde een, met een kwarthol-profiel omlijste, korfbogige nis. Iedere zijde van de sluiting is voorzien van een slank, tweedelig spitsboog-venster met brede afgeschuinde dagkanten, waarvan de dorpels op de waterlijst aansluiten. Schip en koor worden gedekt door een, met lei bekleed dak.

+ Inwendig vallen vier grote spaarnissen op en aan de zuidzijde is de bovenvermelde nis te zien. Oorspronkelijk was het koor door een stenen gewelf gedekt, dat later door een gestucadoord tongewelf en thans door een vlakke houten zoldering is vervangen.

+ Opgravingen verricht in de ruïnes van de kerk hebben aangetoond dat hier een eenvoudig tufstenen zaalkerkje met versmald en rechtgesloten koor heeft gestaan. De breedte van het schip kwam overeen met die van de middenbeuk van het huidige gebouw. De fundering was samengesteld uit blokjes tufsteen op een laag veldkeien. Deze kerk is later, xiii?, vernieuwd of hersteld in grote baksteen. De uit dit materiaal opgetrokken westgevel was nog in de ruïnes te herkennen. Aan dit gebouw werd naderhand een toren gebouwd. Het is mogelijk dat in de xvde eeuw koor en schip zijn vervangen door het in 1944 verwoeste gebouw. Daar het koor en de eindgevels van de zijbeuken in verband zijn gemetseld, zijn schip en koor klaarblijkelijk gelijktijdig opgericht.

+ Tot het bezit der kerk behoren:

een ijzeren archiefkist met ijzeren banden. De sleutelingang is aangebracht in een ijzeren blad, dat in de vorm van een gekroonde, dubbele adelaar is uitgesneden.

 

+ Twee bekers, ieder 18 cm hoog, pl. clxxvi, afb. 429.

1. In een rand van dolfijnachtig ornament zijn drie cartouches gegraveerd, waarvan er twee een, op een bok rijdend kind met een lans in de hand vertonen. Op de derde staat: door gvlsige dronckenschap/meer menschen syn vergaen/als oyt het staele sweert/ter neer heeft kvnnen slaen, xvii.

Onder aan de voet: i.r. en e.i.

2. Zelfde indeling van brede rand en drie cartouches. Op de ene is de voorstelling van een heer in het kostuum van ongeveer het midden der xviide eeuw, met hoed met brede rand en pluimen, staande in een landschap, gegraveerd. Een dergelijke heer met kelk in de linkerhand, is in de tweede cartouche voorgesteld en de derde cartouche wordt ingenomen door de afbeelding van een modieus geklede dame. De beker is blijkbaar meermalen gerepareerd, midden xvii. Merken: jaarletter z en twee franse lelies.

Verder nog een vierkant blad met ronde hoeken, een dito schenkkan en twee offerbussen, in 1870 geschonken door leden van de familie Roest.

+ Uit de puinhopen van de kerk is de preekstoel van 1638 voor den dag gekomen; wel beschadigd, doch in zodanige staat, dat hij hersteld had kunnen worden. Aan zijn lot overgelaten, is hij vermoedelijk in de winter van 1944-1945, opgebrand.
+ De oude kerk moet in het bezit zijn geweest van muurschilderingen, o.a. van een voorstelling van H. Bartholomeus. In het koor zouden twee grote schilderingen tegenover elkaar zijn geweest (Geld. Volksalm. 1875, blz. 140).
De door Peter van Trier in 1613 gegoten klok is door de Duitsers weggevoerd. Diam. 132 cm. klok Opschrift: gedenckt den sterfdag wan gy hoort der klokken slag. pieter van trier heeft my gegoten ao 1613.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen