Logo DBNL
De Betuwe (1968)

De Betuwe

(1968)–R.F.P. de Beaufort, Herma M. van den Berg–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Huissen

De gemeente is gevormd uit het Kleefse drostambt Huissen en Malburgen, met uitzondering van de Kleefse waard, die tot de gemeente Arnhem behoort. Zij bestaat uit Huissen-Stad en Huissen-Zand en het ambt en schependom Malburgen. Een stuk aan de rechterzijde van de Neder-Rijn, de Middelwaard, en een groter gedeelte rechts en links van de monding van de IJssel in de Rijn, de Pleyen, behoren eveneens tot het grondgebied der gemeente.

Huissen

van der Aa v, blz. 885-887; J.W. Staats Evers, Gelderland's voormalige steden, 1891, blz. 201-208;+ J.H. Hofman, Beleg en ontzet der stad Huissen 1502, Gelre ii, 1899, blz. 325; J.S. van Veen, Huussen in betrekking tot Gelderland, Gelre 1926, blz. 73; D.P.M. Graswinckel, De rechterlijke archieven der voormalige Kleefsche enclaves in Gelderland, Den Haag 1927, Inleiding; S. Oedin, De gemeente Huissen, diss. Wageningen 1946; Huissen 600 jaren stad, Feestgids juli 1948.
Situatie stadsmuur, xix, A.R.A., cat Hingman II, nr. 3236.+
In de ixde eeuw worden goederen geschonken aan het klooster Lorsch gelegen in ‘Hosenheim’ en+ ‘Hussenheim’, die in de xiide eeuw onder het goederencomplex van Gent als Husne vermeld worden, het latere Huissen (Codex Laureshamensis, ed. Glöckner, nrs. 103-107, 110 en 3817; Sloet, nrs. 27, 43, 52 en 163).
Vermoedelijk dankt het stadje zijn ontstaan aan een tol voor de schepen die van de Rijn de IJssel opvoeren en die in 1242 wordt vermeld (Sloet, nr. 626). Over deze werd al vóór 1257 door de Graven van Kleef en van Gelre getwist (Sloet, nr. 97). In de Middeleeuwen lag de stroombedding van de Rijn op zeer korte afstand van de bebouwing. De Rijn heeft zich echter geleidelijk in oostelijke richting verplaatst, ten gevolge waarvan de huidige stroomgeul ruim 1 km van de bebouwde kom van Huissen is verwijderd. Tevens veranderde met deze verplaatsing de ligging van de IJsselmond, die in de xviiide eeuw tengevolge van verzanding nauwelijks meer bevaarbaar was. De veranderingen in de loop van de rivieren hebben de ontwikkeling van Huissen belemmerd. De versterkte tol, die tegenover de Middelwaard was gelegen, werd in 1336 reeds tengevolge van de wijzigingen in de stroombedding naar Grieth overgebracht. Als een tweede invloedrijke factor voor een ontwikkeling van Huissen mag een dijkdoorbraak gelden, die tegen het einde van de xiiide eeuw (Oedin, blz. 134) de helft van het akkerland in Huissen in onvruchtbare zandvlakte herschiep.
Reeds in het begin van de xivde eeuw is Huissen Kleefs geweest. Het moet oudtijds een goed van Graaf Balderik zijn geweest, dat Rutger, eerste Graaf van Kleef, van de Keizer circa 1020 verworven had (Staats Evers, blz. 202). De Graven hadden hier zeker al in 1312 een huis of burcht. Wanneer Huissen stadsrechten verkregen heeft, is niet met zekerheid te zeggen, mogelijk tussen 1312 en 1319 (Oedin, blz. 124). Op Sinte Margaretendag Verginis (13 juli) 1348, werden de stadsrechten door Graaf Johan van Kleef bevestigd. (Zie voor de bestuursinrichting: Huissen 600 jaar stad, blz. 19-27). Waarschijnlijk kreeg de stad, gelijk met haar stadsrechten, haar omwalling.
Na de dood van Graaf Johan, kwam er twist over de erfopvolging. Eduard van Gelre begunstigde Adolf van der Marck, die ook Graaf van Kleef werd, en om hem daarvoor te belonen, stond Adolf aan Eduard op 25 november 1368, Huissen af, echter met de bepaling, dat in geval Eduard kinderloos mocht komen te overlijden, Huissen aan Kleef zou terugvallen (Gelre 1910, blz. 469). Dit gebeurde in 1371 door de moord op de Hertog na de slag van Baeswijler. Van 1368-1371 is Huissen dus Gelders geweest. Graaf Johans weduwe, Mechteld van Gelre, hertrouwd met Jan van Chatillon, graaf van Blois, bewoonde daarna het kasteel tot haar dood in 1382, en stelde ‘heilsame keuren’ in.
Op 7 juni 1502 bestormde Karel van Gelder, Huissen, doch de stad kon de aanval keren. Een belegering volgde hierop, doch intussen was een Kleefs leger tot ontzet op komen dagen. Op 26 juni had een hevige slag plaats, waarbij de Geldersen het onderspit moesten delven en het beleg opbreken. Deze gebeurtenis wordt ieder jaar op 26 juni herdacht (Gelre 1899, blz. 325). Kleef was in 1417 tot een hertogdom verheven. In 1609 stierf het hertogenlijk huis met Johan Willem uit. Tijdens de


illustratie
Fig. 72. Huissen. Plattegrond naar kadastraal minuutplan van 1830


hierop volgende Kleefse successiestrijd werd het bestuur gevormd door een Interregnum, bestaande uit de Keurvorst Johan Sigismund van Brandenburg en de Paltsgraaf Johan Willem van Neuburg. Ten slotte kwam een einde aan deze verwikkelingen en bij het verdrag van Kleef van 1666, werden o.a. Kleef met Huissen, Zevenaar, Hulhuizen, Wehl en Lobith en de Lymers aan de Keurvorst toegewezen, waardoor deze bezittingen later Pruisisch werden. Op 14 november 1802 werden Huissen, Malburgen en Zevenaar bij de Bataafse Republiek ingelijfd, vervolgens van 1806 tot 1807 ingedeeld bij het hertogdom, later groothertogdom Berg. Het traktaat van Fontainebleau van 1807 maakte de veranderingen weer ongedaan, door de drie genoemde plaatsen aan het Koninkrijk Holland toe te voegen. Lodewijk Napoleon bepaalde in 1808, dat deze delen voortaan onder Gelderland zouden ressorteren. Bij Keizerlijk dekreet van 9 juli 1810 werd geheel Nederland, voor zover het er niet reeds toe behoorde, bij Frankrijk ingelijfd, dus ook de enclaves. Na de herstelling in 1813 nam Pruisen deze weer in het bezit, waarop Nederland besloot de zaak aan het Congres in Weenen in overweging te geven. Bij akte van 16 maart 1815, werd Huissen aan Nederland toegewezen, waarna op 1 juni 1816 de indeling bij Gelderland volgde.
Doordat het stadje ruim een half jaar frontplaats was, heeft Huissen in de tweede Wereldoorlog zwaar geleden.
Aangenomen mag worden dat in de iste helft van de xivde eeuw Huissen reeds haar bloeiperiode+ achter de rug had (Oedin, blz. 130). Het agrarisch element heeft sindsdien zijn stempel op de stad en samenleving gedrukt. Van haar stedelijk karakter restten in later eeuwen niet meer dan de rechten van ommuring. Reeds in de xviide eeuw bestond in Huissen tabaksteelt van enige betekenis. Omstreeks 1870 kwam hier de tuinbouw op. De eerste Huissense boomgaarden werden in de jaren 1880-1890 aangelegd, eerst hoofdzakelijk kersen, later meest appelen.
Een zegel van 1348 is sedert 1941 in het Rijksarchief te Arnhem, beschreven en afgebeeld in B.+ Endrulat, Niederrheinische Städtesiegel des 12ten bis 16ten Jahrhunderts, Düsseldorf, 1882, Tafel iv, nr. 15, blz. 16 en 17. Het ongeveer 60 mm diam. grote zegel vertoont een, met kanteelen voorziene stadsmuur met aan ieder uiteinde een gekanteelde, ronde toren. In het midden van de muur het wapen van Kleef in een hartvorm en gedekt door een kanteelenkroon. Om deze voorstelling in grote, onregelmatige letter: + sï burgensivm in hvissen. Het kleinere schepenzegel (diam. 30 mm) heeft een zwaan in een spitsvoetig schild met als randschrift s. scabinoreum opidi huessen (sis?) en bevindt zich aan Oorkonde nr. 735, Kleve-Mark in het Staatsarchiv Düsseldorf (Endrulat, Taf. iv, 16).

EEN ZILVEREN ZEGELSTEMPEL, wordt op het Gemeentehuis bewaard, diam.+ 4,2 cm, met de zwaan uit het stadswapen en als randschrift: sigillvm hvissen 1680. Tentoonstelling Gelders zilver, Arnhem 1955, nr. 252.

 

DE EIKENHOUTEN BODESTAF, pl. cxv, afb. 274, ongeveer 70 cm lang is eveneens+ op het Gemeentehuis; bovenaan een zilveren handgreep met een knop, waaraan gegraveerd ornament. Om de staf zilveren bandjes met engelkopjes in relief en het stadswapen; aan de top bijgemaakt zwaantje, xviib.

De zilveren bus van de stadsboden van 1751 is in de oorlog verloren gegaan.+
Door de Kleefse graven zijn in het begin van de xivde eeuw te Huissen munten geslagen. Een volledig+ overzicht van de gegevens betreffende de Kleefse munt te Huissen komt voor in: A. Noss, Die Münzen der Grafen und Herzöge von Kleve, München 1931. Te Huissen geslagen munten zijn bekend van de volgende vorsten. Van de meeste dezer munten zijn exemplaren aanwezig in het Koninklijk Penningkabinet of in Teyler's Museum te Haarlem: Diederik vi (1202-1260), Otto (1305-1311), Adolf ii (1394-1448) met jaartal 1441, Possiderende vorsten (1609-1624), en wel 1611-1613 met Gulikse titels, 1624-1626 met Markse titels (hierover speciaal-A. Noss, Die Rheinischen Prägungen der Possidierenden Fürsten, in Mittheilungen der Bayerischen Numismatischen Gesellschaft xxxiv 1916, en A.O. van Kerkwijk, De munt te Huissen in 1626, in Jaarboek Munt- en Penningkunde ix, 1922).
Ook Mechteld van Gelre (1379-1382) heeft munten in Huissen laten slaan. Gouden gulden. (Revue belge de numismatique 1891, blz. 523, pl. xi, nr. 119). Exemplaar in Teyler's Museum te Haarlem. Zilveren groot. (F.O. van der Chijs, De munten der voormalige graven en hertogen van Gelderland, 1852, blz. 45, pl. vi, nr. 3). Exemplaar in het Koninklijk Penningkabinet te 's-Gravenhage.

In de zomer van 1956 werd uit de Rijn, alhier, een hamerbijl van lydiet van uitzonderlijke+ vorm opgebaggerd. Dit werktuig vond zijn weg naar het Gemeente Museum te Arnhem (Nieuws-Bull. K.N.O.B. 1956, kol. 258).

 

Bij afgraving in het najaar van 1950 van een, naast de kloosterkerk gelegen, heuvel,+ nodig voor de bouw van een nieuwe vleugel van het Dominicanen-klooster, kwamen behalve allerlei middeleeuws schervenmateriaal, ook talrijke Romeinse scherven te voorschijn, waarvan een groot gedeelte uit de ivde eeuw, hoewel in secundaire ligging (Gelre 1951, blz. 40, 41). Later onderzoek bracht het spoor van de uitgebroken+ fundering van een ronde toren aan het licht (Berichten Rijksdienst Oudheidkundig Bodemonderzoek ii, 1951, blz. 3/4) die tot in de vaste grond gefundeerd was.

Koperen munt van Antoninus Pius thans in Gem. Museum Arnhem, Nieuws-Bulletin K.N.O.B. 1956, kol. 21.

+ In het zg. Leger (= legger) boek Huissen (R.A. Gelderland) een handgetekende kaart van Huissen en omgeving, xviide eeuw, pl. cxiii, afb. 266.

+ Het stadje omvatte binnen de omgrachting circa 11 ha, inclusief het voormalige burchtterrein, dat circa 3 ha mat. Afgezien van de omvesting, onderscheidt Huissen zich qua aanleg niet van de omliggende dorpen. Het stratenpatroon, vergelijk fig. 72, waarschijnlijk reeds lang voor de stadswording in wezen, vertoont grote overeenkomst met het nabij gelegen Angeren. Het grondplan van het stadje wordt in hoofdzaak bepaald door twee, vrijwel haaks op elkaar aansluitende straten: De Langestraat evenwijdig aan de dijk langs de Rijn en de Vierakkerschestraat. Op het aansluitingspunt van deze wegen ligt de markt, een beperkte, nauwelijks gevormde ruimte, waar de Waag stond. Achter de bebouwing van de Langestraat ligt landinwaarts de kerk; achter de bebouwing van de Vierakkerschestraat de voormalige burchtheuvel, oorspronkelijk omgeven door een eigen gracht.

Ook het grondplan toont aan, dat Huissen zich na de stadrechtsverlening om de ommuring in de 1ste helft van de xivde eeuw niet verder heeft ontwikkeld. Het Fransiscanesser klooster van St. Elisabeth, in 1448 gesticht, kon nog de beschikking krijgen over een terrein, groot circa 2 ha, binnen de ommuring ten westen van de kerk gelegen. Uitbreiding van het woongebied, ook binnen de ommuring, heeft vóór de xxste eeuw niet plaats gevonden.

Buiten de omgrachting, op het zand, lag een leprozenhuis, in 1490 ‘nye getimmert’ (Gelre 1923, blz. 89). Het is mogelijk dat de Tempelierstraat herinnert aan een vestiging van Tempelieren (Van der Aa deel v, blz. 886) binnen Huissen. Op 30 september 1858 vestigden zich de Domicanen op het voormalige burchtterrein.

+ Een tekening van de voormalige burchtheuvel en een tekening van de burcht, Rijksarch. te Arnhem,+ arch. Rentei Huissen; ‘Casteel te Huyssen’, An. tekening, Arch. de Poll, nr. 1700. Een schilderij van van Goyen in het Gemeente Museum Arnhem stelt waarschijnlijk een gezicht op Huissen voor over de rivier gezien (mededeling dr. J.E. Bogaers).
+ Van der Aa v, blz. 887; Oedin, blz. 116; De Betuwe 24 juli 1953; Atlas van Historische Vesting werken, uitg. Menno van Oudhoorn, dl. ii, 9160, nr. xvi.
Op de plaats waar het Dominicanen-klooster gebouwd is, stond eertijds de burchtheuvel. De bovenvermelde tekening laat een dergelijke heuvel zien, waarop o.a. een woontoren voorkomt en een blokvormig gebouw waarbij staat geschreven: Dannenberg. Een bijschrift op de tekening vermeldt: Diese Danenburch ist 1616 affgebroocken en de duijffsteen verkocht. Et sic cessat Antiquitae Danorum. De tweede tekening laat een vierkante toren zien bij een gebouw, beide staande in een door muren omringde binnenplaats. Door de opgraving in 1951 is wel komen vast te staan, dat er inderdaad een ronde donjon op de burchtheuvel gestaan heeft.
+ Van de oude stadsmuren met de poorten: Kleefse-, Arnhemse- en de Vierakkerspoort met de Buitenpoort, bestaat niets meer. De muur langs de rivierzijde is in 1801 geslecht (kaart A.R.A. cat. Hingman, nr. 3236). Het in de oorlog nog aanwezige gedeelte van 10 m lang, pl. cxiv, afb. 271, aan de Walstraat was 96 cm dik en bestond uit baksteen van 26,5 × 6,5 cm en vertoonde vier inwendig segmentvormig gesloten, zich uitwendig tot spleten vernauwende schietgaten. (Jaarversl. Stichting Menno van Coehoorn, 1949)
+ Geld. Volksalm. 1836, blz. 18; Gelre xxxiv, 1931, blz. 78-96; Huissen 600 jaren stad, blz. 41.
+ Huissen telt twee schuttersgilden: het op 23 april 1411 gestichte St. Gangulphus-gilde, en dat van St. Laurentius, in 1661 opgericht. Van 1750 tot 1777, ‘om reden van Oorlog en Duuren tijd’, is dit
laatste gilde niet opgetreden. 1 Juni 1777 werd het weer tot leven gebracht. Van het St. Laurentiusgilde kunnen slechts ongehuwde mannen lid zijn.

Het St. Gangulphus-gilde is niet meer in het bezit van het oude zilver. De vroegste+ schildjes dateren van 1710. De oudste zilveren schildjes van het St. Laurentius-gilde zijn resp. uit 1664 en 1681. Uit de xviiide eeuw bezit dit gilde zijn oprichtingsschild van 1777, en o.a. zes, aan elkaar gelijke zg. adjudantschilden, ieder 12 cm hoog, met aan de ene zijde de beeltenis van O.L.V. van Kevelaar en daar onder: Huissen 1769; op de andere zijde is de H. Laurentius afgebeeld. De schildjes, waarvan de randen voluutvormig zijn, worden in een koperen stralenkrans gevat.

Het Fries Museum te Leeuwarden bezit twee schildjes resp. uit 1782 en 1807 (vriendelijke mededeling van de heer G. Elzinga, aldaar).

Elk der beide gilden bezit nog een dekenstok, pl. cxiv, afb. 269, eikenhout, ongeveer+ 126 cm lang, bovenaan een figuurtje, 24 cm hoog, de beide respectievelijke heiligen, xvii.

Vroeger waren hier nog een St. Joris-voetbooggilde en een St. Antonius-handbooggilde.

 

DE R.K. KERK VAN O.L.V. is in 1943 door brandbommen getroffen, waarna in 1944 de toren is opgeblazen; zij is na de oorlog vervangen door een nieuwe kerk op dezelfde plaats als de verwoeste en gebouwd door Ir. G.M. Leeuwenberg. Toestand plm. 1932, fig. 73, 74, pl. cxv, afb. 272.

Arch. A.U. lvii, 1933, blz. 21 noot 2; Huissen 600 jaren stad, blz. 31-33; Nieuws. Bull. K.N.O.B.+ 1949, kol. 255; ibid. 1950, kol. 172; Akademiedagen iii, Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., 1950, blz. 105, 106; Gelre 1951, blz. 40. Rapport d.d. 28 december 1943 in Archief Rijksdienst voor de Monumentenzorg.
Waarschijnlijk heeft Werenfried, die hier omstreeks 760 is overleden, er het Christendom gepreekt.+ In twee aflaatbrieven uit 1313 en 1346 wordt van een kerk in Huissen gewag gemaakt, die aan de H. Maagd gewijd was. De kerk is op 13 maart 1335 door de Utrechtse bisschop bij het kapittel van Kleef ingelijfd (Berkelbach, Regesten, nr. 1142). De collatie bleef aanvankelijk aan de Graaf, maar is in 1392 aan het kapittel gekomen. Kerkelijk behoorden Huissen en Malburgen sedert het begin der xiiide eeuw onder het aartsdekenaat Emmerik, bisdom Utrecht. Eerst in 1808 is Huissen definitief bij het aartspriesterschap Gelderland gevoegd.
Het is bekend, dat Gisbert Schairt in 1436 tweemaal voor korte tijd uit Xanten naar Huissen is vertrokken (F. Gorissen, Meister Gisbert Schairt van Bommel, Der Niederrhein, Verein f. Denkmalpflege und Heimatschutz, 1953, blz. 103).
Een vluchtig onderzoek, ingesteld toen de tegenwoordige kerk reeds in aanbouw was, heeft aangetoond, dat op de plaats van de verwoeste kerk een, vermoedelijk uit de xiiie eeuw stammend, sacraal bouwwerk van baksteen heeft gestaan. Van een tufstenen gebouw werden geen grondsporen gevonden (Gelre li, 1951, blz. 40 en rapport Rijksdienst Oudheidkundig Bodemonderzoek).
Wel spreekt het oorlogsschaderapport van tufsteen in de oostelijke torenmuur. Bij het optrekken van de bakstenen toren, die tot de xiiie eeuwse bouwperiode gerekend kan worden, zal de oude westmuur van de tufstenen kerk bewaard gebleven zijn. Uit genoemd rapport en de opmetingstekeningen uit 1933 is voorts op te maken dat de laatgotische driebeukige kerk, waarvan de zijbeuken langs de oudere toren doorliepen, z.g. Nederrijnse kenmerken gehad moet hebben, zoals kapiteelloze zuilen, waarin de profielen van de scheibogen te niet lopen en waarvan segmenten als zware schalken hoger opgaan om de gewelfribben te dragen. De kerk van Huissen is daarin nauw verwant en wellicht het voorbeeld geweest voor die van Groesen en Duiven en aldus in de school van Gisbert Schairt te voegen, tweede kwart xvde eeuw. De oude toren werd bij die gelegenheid aan noord- en zuidwand beganegronds van doorgangen naar de zijbeuken voorzien en met een halve geleding verhoogd.
Tegen het einde van de eeuw moet het noorderschip met een kapel verlengd zijn. Wij nemen aan dat ongeveer gelijktijdig de later tot kapellen gesloten portalen voor de oude noord- en zuidtoegangen


illustratie
Fig. 73. Huissen. R.K. Kerk. Toestand voor 1933 naar opmeting ir. G.M. Leeuwenberg en vondsten na 1944. Plattegrond en lengtedoorsnede.




illustratie
Fig. 74. Huissen. R.K. Kerk. Toestand voor 1933 naar opmeting ir. G.M. Leeuwenberg en vondsten na 1944. Dwarsdoorsnede.


zijn opgetrokken. De op de tekening (fig. 73, 74) aangegeven traceringen waren in 1883 door architect Tepe aangebracht, evenals de achtzijdige sacristie ten zuiden van het koor.

Uit de vernielde kerk afkomstig zijn:

Eikenhouten, zeskantige kuip met toogpanelen en cherubkopjes in de zwikken,+ gecanneleerde zuiltjes met Ionische kapitelen op de hoeken. De ribben die de kuip dragen, hebben een beëindiging in adelaarskoppen. Op de lijst onder de kuip staat: iohan porth kerckmeister ao 1656. De trapleuning heeft spijlen in de vorm van hermen. Pl. cxiv, afb. 270.

 

Lindehouten beeld van St. Gangulphus, ongeveer 45 cm hoog. De heilige, blootshoofds+ en in wapenrok, omklemt met de linkerhand een ovaal schild met kruis, terwijl hij met de opgeheven rechterhand een slip van zijn mantel ophoudt. Tegen de rechtervoet ligt een helm met open vizier. Handvat in de rug, xviiia.

Tot het bezit der kerk behorend, bevinden zich als bruikleen in het Aartsbissch. Museum te Utrecht, drie beelden van lindehout: St. Augustinus, ongeveer 135 cm hoog, xviii, Maria met staand Kind, ongeveer 119 cm hoog, xixa en een staande H. Maagd zonder Kind, ongeveer 133 cm hoog. Op de binnenzijde van de ruggeplank van dit laatste beeld is het jaartal 1634 ingesneden. De beelden zijn wit geverfd en sterk beschadigd. (Verslag Aartsbissch. Museum 1932-1933, blz. 7).

+ Eveneens als bruikleen in het Aartsbissch. Museum, een gesmeed ijzeren kaarsenstandaard, 170 cm hoog, omstreeks 1500. (Verslag Aartsbissch. Museum 1932-1933, blz. 7, met foto op blz. 11). Tentoonstelling Neder-Rijnse kunst der Late Middeleeuwen, Arnhem 1952-1953.

+ Zilveren wierookscheepje, midden xviii, pl. clxxv, afb. 427. Merken: staande leeuw, RR en lopend viervoetig dier. Misschien door leden der familie Rijke in Boxmeer vervaardigd. (De Monumenten van geschiedenis en kunst in Noord-Limburg, blz. 241).

 

+ 1. De grote klok, diam. 142 cm. Opschrift:

+ darum so waect wat ghi en wet dach noch uer in welcker dy soen des menschen comen sal. mat xxv. anno domini mccccclviiii goet aelbert hachman my toe clef.

Rond vignet als zegel, met onleesbaar omschrift en een zittende engel?, een bekranst kruis op de schouders dragend. Rand met bloemmotieven, maskers op de kroon.

2. De negen-uurs klok. Opschrift:

st. antonius en st. sebastiaan is mijn naam. pastor basilius a linden, consul antonius looman, aedilis justus rodulphi. ick ben gegooten gevloten door het vier van johann peter en henrich van trier anno 1652.

Deze klok werd niet gevorderd, maar bij het opblazen van de toren in oktober 1944 door de Duitsers, werd zij aan de kroon beschadigd. Sindsdien hersteld door de firma Eijsbouts te Asten.

De zg. twaalf-uurs klok, diam. 100 cm, had als opschrift: in honorem s.s. josephi et catherina r. evers benefactor j.w. kolcken pastor w. bodd. aedilis 1752. jean petit me fecit, en de brandklok uit 1829 zijn door de Duitsers gevorderd en niet meer teruggekomen.
+ Van de in de Voorlopige Monumentenlijst voorkomende voorwerpen zijn in de laatste oorlog verloren gegaan: de hardstenen doopvont, xvia, de koperen lavaboketel, xv, een geborduurde koorkap en kazuifel en de drie schilderijen, gemerkt De Bray 1651 in de pastorie. Verder een schilderij van Jan van Bijlert, de Genadestoel voorstellend met de HH. Willibrord en Bonifatius (Verslag Aartsbissch. Mus. 1932-1933, blz. 7, foto op blz. 12; Maandblad van Oud-Utrecht 1934, blz. 57, 58), een in eikenhout gesneden figuur van de liggende Christus, vermoedelijk afkomstig van een H. Graf, Gelders werk, xvia, (Versl. Aartsbissch. Mus. 1932-1933, blz. 7, afb. blz. 14 en 15; D.P.R.A. Bouvy, M.E. beeldhouwkunst in de N-Nederl., 1947, blz. 198), een op de maansikkel staande Maria met Kind, wellicht de helft van een Marianum, eikenhout, 114 cm hoog, (Bouvy, blz. 193 en afb. nr. 208), Maria en de engel Gabriel, eikenhout, 64 cm hoog (Bouvy blz. 193, 194, afb. nr. 209).

+ DE R.K. KERK van de HH. Martelaren van Gorkum door architect Valk na de oorlog gebouwd op het Zand, bezit een eikenhouten relief voorstellende een Pieta, met gedeeltelijk nog de oude polychromie, 64 × 54 cm, Noord-Nederlands werk, xvib (Verslag Aartsbissch. Mus. 1946-1947, blz. 5 met foto).

 

+ DE HERVORMDE KERK na de oorlog door architect G. Feenstra gebouwd, ligt aan de Langestraat, geheel vrij en op de plaats waar de, in de oorlog verwoeste, kerk uit 1871 heeft gestaan.

+ Nieuw Kerkel. Handb., 1885, blz. 25; Arch. A.U. xxix, blz. 40-58; Monasticon Batavum i, blz. 119, suppl. (de Kok), blz. 90, 91; Huissen 600 jaren stad, blz. 45; Gelre xlix, 1949, blz. 259; Kath. Bouwblad 1951-1952, blz. 321-364.
+ De gemeente is omstreeks 1611 opgericht en de eerste predikant was Petrus Wassenberg, die op 24 mei van dat jaar zijn intrede deed. De gemeente telde toen slechts 15 of 16 lidmaten en hield
haar godsdienstoefeningen in het voormalige stadhuis. Een eigen gebouw kreeg de gemeente pas in 1660. De kerk had een torentje waarin een, door Peter van Trier in 1664 gegoten klok hing.
Bij Kon. besluit van 11 oktober 1823 nr. 76 werden de gebouwen van het voormalige St. Elisabethconvent in de zg. Kloostertuin aan de Nederlands Hervormde gemeente geschonken met recht de gebouwen voor afbraak te verkopen, wat ook geschiedde.
Tot 1951 stonden vóór de Hervormde kerk twee fraaie hardstenen hekpalen, xviiid. Omdat zij,+ volgens de architect die de nieuwe kerk bouwde, geen architectonisch geheel met de kerk vormden, zijn zij verwijderd, met de bedoeling ze op te richten vóór de boerderij van één der kerkvoogden. Bij het verplaatsen schijnen zij gebroken te zijn en toen heeft men het maar beter gevonden de stukken op de vuilnisbelt te smijten!

Tegen de achtergevel van de nieuwe kerk is een zerk opgesteld, die vroeger in het+ terrein vóór de oude kerk had gelegen. In een omlijsting een cirkel, waarin een wapen in rococo-vorm, waarboven een kroon met dertien parelen. Hieronder: den weledelen gestrengen kon. pruiss./amptsraad g. roijaards/overleden te huissen/op den 21 iulij 1805/in het 55 iaar zyns ouderdom.

geen pronknaald van metaal of marmer rijk van aders/alleen dees grafzerk dekt 't achtbre koud gebeent van roijaards/het beeld der deugd hier nooit genoeg beweend/liet hier een eernaam achter/van menschenvriend en vader.

 

De kerk bezit een ovaal zilveren doopbekken, met gekartelde rand op een voet, 11 cm+ hoog, 20,5 cm lang, 15 cm breed. Op de bodem is het wapen De Salis, met het devies: non auro sed virtute, gegraveerd. Bovenaan in lopend schrift: emile jean baptiste baron de salis, en onderaan: aan de gereformeerde kerk te huissen op zyne doopdag den 26 aug. 1849. Tussen de beide opschriften zijn boeketjes gegraveerd.

Emile Jean Baptiste baron de Salis Soglio Mayenfeld werd op 19 mei 1845 te Londen geboren (overleden 11 september 1873) als zoon van Carel Paul Amarant baron de Salis Soglio Mayenfeld (1800-1871), die op 20 augustus 1849 te Huissen met Johanna Cornelia Moorrees (1811-1885) trouwde. De vierjarige dopeling gaf dus dit doopbekken zes dagen na de trouwdag van zijn ouders!

Diam. ongeveer 80 cm. Onder een versiering van palmetten:+

gerrit bakker rotterdam 1771/deo et ecclesiae sacr. fecit g.i.l.d. fallot v.d.m. 1771 (Georgius Jacobus Laurillard dictus Fallot). De klok werd op 1 januari 1772 in gebruik gesteld.

Van het voormalige St. Elisabeth-klooster is het volgende bekend:
Door de weduwe van Gerrit van Rijswick werd op St. Gregoriusdag (12 maart) 1448 aan Gerrit+ Negeler van Rees een huis met erf opgedragen. Op dezelfde dag stichtte Negeler van Rees, de vroegere fraterheer uit het huis te Doesburg, hier een klooster van Franciscanessen. De Hertog vergunde de zusters in haar klooster een kapel in te richten, met één of meer altaren, die later door een kerk werd vervangen. Ook mochten de zusters ‘die derde regula Sent Franciscus namals’ aannemen. Een brand teisterde in 1493 het klooster, waarbij de kerk werd verwoest. De apostolische vicaris, Johan van Neercassel, heeft in dit klooster meermalen vertoefd, o.a. in 1675 onder de naam van Jan Claassen (Versl. alg. verg. Hist. Gen. 1949, blz. 56). Van 1673 tot 1683 is hier ook het seminarie gevestigd geweest. Bij Keizerlijk dekreet van 3 januari 1812 werd het klooster opgeheven en de laatste rector en de zusters vertrokken van hier naar Groessen.
De in 1727 gegoten klok van het klooster, is thans eigendom van de R.K. parochie te Driel, gemeente Heteren. Zie blz. 278-279.

+ Langestraat 17 Bakstenen huis, waarvan de verdieping op de begane grond door een winkel wordt ingenomen, heeft een -in en uitgezenkte gevel, pl. cxvi, afb. 275. De drie verdiepingen worden door geprofileerde, bakstenen waterlijsten van elkaar en van de winkelverdieping gescheiden. De houten kozijnen in de geprofileerde nissen, die door segmentbogen gesloten zijn, behalve die van het middelste venster in de eerste verdieping, die door een accolade-boog gedekt wordt, zijn niet meer origineel. In de boogtrommels van de vensternissen op de verdieping, consoletjes met kinderkopjes; in die van de tweede en derde verdieping, ruiten waarin vrouwekoppen en gehelmde mannekoppen, die het huis op omstreeks xvic dateren. Boven de inrijpoort is een steen ingemetseld met een relief van een springend paard, tussen voluut vormige rankenen een schelpornament. Het huis is in 1954 door architect Y. Kok gerestaureerd, waarbij de top een meer rechte vorm kreeg dan de ingezwenkte die hij had. Een klein, hartvormig venster in een cartouche-achtige omlijsting met bovenaan een cherubkop, xviia, dat later vlak boven de ruit in de bovenste vensternis was aangebracht, werd verwijderd. Ook de xviiide eeuwse vazen, die op oude foto's te zien zijn, zijn verdwenen.

Langestraat 52. Groot, wellicht oorspronkelijk dubbel, woonhuis met verdieping en hoge kap tussen zijgevels met trappen gevat, pl. cxvi, afb. 276. De voorgevel is in de xixde eeuw gewijzigd en gepleisterd. Aan de noordzijde heeft de trapgevel een geprofileerde waterlijst. Aan beide gevels smalle vensters met natuurstenen lateien onder ontlastingsbogen; op de treden eveneens geprofileerde deklijsten, xviia.

 

Steph. Huismanstraat 27. Deftig boerenhuis, waarvan de in- en uitgezwenkte zijgevels voor de helft zijn weggebroken. Slechts die aan de zijde van het achterhuis zijn nog over. Het, in een zolderbalk, gesneden jaartal 1813 duidt vermoedelijk op het jaar, waarin dit is geschied en de voorgevel verhoogd werd, ten koste van het voorste gedeelte van de zijgevels.

 

+ De geschilderde, eikenhouten voordeur van een huis in de Korte Kerkstraat heeft een rococo-versiering, midden xviii.

 

+ In de gevel van het, na de oorlog weer opgebouwde, notarishuis aan de Vicariestraat is een steen ingemetseld, die tot na de oorlog in de Oudheidkamer bewaard werd. Op deze ovale steen staan enkele psalmteksten; o.a. uit Psalm 148. De letters zijn uitgesleten en moeilijk meer te lezen. Onderaan staat: johanna baren, xviiia?.

+ Stoepstenen en twee gotische consoles zijn opgesteld in de Langestraat bij de Walstraat, evenals twee stenen opgegraven in de tuin van het perceel Langestraat 8.

Op de ene was een huismerk te zien, de andere vertoonde het wapen van het geslacht Veeren. Rudolf Veeren, kapitein in Staatse dienst, afkomstig uit Rees, heeft zich in het begin der xviide eeuw in Huissen gevestigd. Mr. Barend Veeren heeft zich in het rampjaar 1672 onderscheiden, toen Huissen met plundering en brandstichting bedreigd werd
(De Gelderlander, 25 augustus 1955)
Het Huis de Poll of de Waey, buiten Huissen, is waarschijnlijk afgebeeld op een tekening van J. Stellingwerf 1629, gem. Bibl. Rotterdam; vgl. J. Belonje in Jrbk. Centraal Bureau voor Genealogie 1958, blz. 26.

Malburgen

Van der Aa vii, blz. 614; Algemeen Ned. Familieblad 1894, blz. 17-24; 69-71.
De ligging van Malburgen, tegenover de mond van de IJssel, was strategisch belangrijk. Al vroeg was hier een blokhuis gebouwd. Ook stond hier een huis, de Borcht, dat in 1358 aan de Commanderij
van St. Jan behoorde. Onder de Hertogen van Kleef bezat het kerspel een eigen dingbank. Malburgen was vroeger een hof (curtis), toebehorend aan het kapittel van St. Marie, van hetwelk de heren van Smitshuizen in 1219, en naderhand de heren van de Leck en Culemborg, die in erfpacht ontvingen. Het schijnt dat de Graven van Kleef in het bezit van de hof zijn gekomen, ten minste het kapittel deed later vruchteloze pogingen om die weer terug te krijgen. Van de, in een rekening van de domfabriek uit 1570, vermelde St. Margaretha-kerk, die later in verval is geraakt, stond in 1725 nog een stuk muur overeind, dat in 1824 schijnt te zijn afgebroken.
Waarschijnlijk is hier vóór 1659 een steen gevonden met het volgende opschrift: herculi magusano+ et haevae ulpi(us) lupio et ulpia ammava pro natis v(otum) s(olverunt) l(ibentes) m(erito). Deze steen kwam later terecht in het college der Jesuïeten te Brussel en is thans verdwenen (Exc. Rom. ii, blz. 167, nr. 275, iii, blz. 112).
Een, in de Rijn bij Malburgen gevonden, bronzen Romeinse pan wordt in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden bewaard.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen