De Betuwe

Gendt

De gemeente Gendt bestaat uit de heerlijkheid van die naam, waartoe vroeger de, thans bezuiden de Waal gelegen, buurtschap Erlekom behoorde, die nu deel uitmaakt van de gemeente Ubbergen. In 1817 werd de vroegere Kleefse heerlijkheid Hulhuizen bij Gendt gevoegd. De tegenwoordige gemeente omvat, behalve stad en heerlijkheid, de gehuchten Flieren, Kapel Kommerdijk en Hulhuizen.

Gendt

⁺ Van der Aa iv, blz. 534-536; P.A.M. Kehl, Historische schetsen van eenige dorpen en kasteelen in Over-Betuwe, blz. 90-97; J.W. Staats Evers, Gelderland's voormalige steden, 1891, blz. 143-148; Martens, Marken, blz. 159; W. de Vries, De hoge heerlijkheid Gent, Gelre L, 1950, blz. 77-84; J. Wolters, Gendt aan de Waal, (1955); Atlas van Historische vestingwerken, uitg. Stichting Menno van Coehoorn, dl. ii, 1960, nr. xi.
⁺ In 793 geven Walter en Richlint ‘in Gannita marca hubam cum omni edificio circumposito’ aan het klooster Lorsch (Codex Laureshamensis, ed. K. Glöckner, Darmstadt 1929-1936, nr. 99). In de loop van de ixe eeuw wordt voorts herhaaldelijk van de villa Gannita gesproken in giftbrieven aan Lorsch, onder meer in de schenking van rijksgoed door Keizer Lotharius, welk goed kort tevoren door de Keizer aan de Noorman Rorik in leen was gegeven. Rond 800 reeds wordt van een kerk te Gent gesproken, in de ive eeuw van een ‘mansus’, in welke periode ook stukken te Gent uitgevaardigd worden (Cod. Laur. nr. 117). Een schenking door Ansfried op voorwaarde dat deze goederen te Gent terug ontvangt werpt licht op het belang dat men aan de goederen te Gent hechtte. Rond 1000 spreekt men van een curtis te Gent. Het immuniteitsrecht, dat Lorsch in de viiie eeuw verwierf, legde de kiem voor de latere staat van hoge heerlijkheid.

+ literatuur

+ geschiedenis

[p. 263]

Op 19 januari 1229 gingen de bezittingen door koop over aan Graaf Gerard iii van Gelre (Sloet, nr. 521), doch zij werden in 1255 reeds weer door Gerard's zoon Otto ii geschonken aan het klooster 's Gravendaal bij Goch.
Otto ii heeft aan de buurschap Gendt echter voor juli 1233 stedelijke rechten verleend, in hoofdzaak Zutphense stadsrechten, die door de verschillende Gelderse vorsten in de xive en xve eeuw zijn bevestigd en vermeerderd. Met de andere door Otto verleende stedelijke rechten zijn ook die van Gendt krachtens vonnis van Koning Hendrik vii op 4 december 1312 vervallen verklaard, doch op diezelfde dag aan Gendt het toen o.a. aan Doesburg verleende stadsrecht geschonken, wederom een enigszins beperkte stadsvrijheid van Zutphen. Van die stadsrechten was echter in de xviiie eeuw niet veel anders overgebleven dan dat de buurmeesters er de burgemeesterstitel voerden. De Gendtse stadsrechten zijn in 1783 gepubliceerd in een academisch proefschrift van Conradus van der Voort Pieck getiteld Statua Gannitensa.
De stad compareerde op Land- en Kwartierdagen, het laatst in 1538, en tekende in 1436 en 1471 mede het verbond tussen de drie Kwartieren. Tijdens de opstand tegen Spanje bleef zij weg van de Gelderse Landdagen, en werd om dat verzuim later ook geweerd (Nav. liv, 1904, blz. 727). In 1547 heeft Gendt getracht van Karel v bevestiging van haar privileges te verkrijgen, doch de Keizer heeft hieromtrent geen enkel besluit genomen (Van der Aa).
Op de, in juli 1554 te Lübeck gehouden dagvaart verlangden Nijmegen en Zutphen dat de kleine Gelderse steden, die van oudsher tot de Hanzebond behoorden en nog steeds hun contributies betaalden, de Hanze-voorrechten zouden mogen genieten. Onder die stadjes wordt ook Gendt genoemd (Gelre 1910, blz. 129).
De nabijheid van het veel grotere en belangrijkere oude Nijmegen, en de gewijzigde loop van de Waal, waardoor de stad ophield een rivierplaats te zijn, hebben gemaakt, dat Gendt nooit tot een welvarende stad heeft kunnen uitgroeien, maar in werkelijkheid een dorp is gebleven. Vóór 1548 moet de bedding van de Waal veranderd zijn, wat uit een processtuk van dat jaar blijkt: ‘Naederhant is die Waill boeven des heren van Oeys heerlicheit doergeschuert ende heeft oeren curs ende loep genoemen naest Ghent toe und heeft Ghent und die Erlicum gescheiden’ (Gelre 1919, blz. 234). Op 25 september 1506 gaf Hertog Karel ‘die stadt, kerspel, herlicheyt ende hogeheyt, cleyn ende groot’ aan Henrick van Gent in leen. De hoge heerlijkheid was oorspronkelijk een manleen, sinds 14 februari 1605, Zutphens leen. De leenman bezat er sedert 1506 de hoge jurisdictie ten volle en de lage over het gebied buiten de stad (Gelre 1950, blz. 80). In 1681 werd de heerlijkheid verkocht aan Elisabeth Leeuwens, weduwe van Bertram van Eck. Door koop kwam Gendt in 1805 aan de familie Merkes. Jhr. J.G.W. Merkes van Gendt bouwde omstreeks 1850 in de buurt van de hoeve St. Walburg een kasteel met ronde torens, dat echter reeds in 1866 werd afgebroken.
In 1795 is in de Gendtse polder gevochten tussen Fransen, die de Waal waren overgestoken en Hannoveraanse troepen. Gendt werd zeer zwaar getroffen in de laatste oorlog. De plaats werd verscheiden malen van de lucht uit gebombardeerd, terwijl zij maandenlang onder granaatvuur lag.
Vendelzwaaien en vogelschieten zijn hier nog in gebruik (Gelre 1951, blz. 8).

Exc. Rom. iii, blz. 111.

Een munt van Valentinianus, enkele scherven en glas, op de Hooge Hof te voorschijn⁺ gekomen, worden in het Centraal Museum te Utrecht bewaard.

Andere Romeinse voorwerpen, o.a. een doodkist met kommen van terra-sigillata, worden in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden bewaard.

Het oudst bekende zegel, pl. clxxxi, afb. 441, van Gendt hangt aan de zg. Verbondsbrief tussen de⁺ ridderschap en de steden van het Kwartier van Nijmegen van 3 mei 1418 (R.A. Limburg, Archief der Staten van het Spaans Overkwartier van Gelre).
In het Prov. Museum te Assen wordt een 25 cm hoge verzilverd koperen hensbeker bewaard, afkomstig uit de Herv. kerk te Vledder. Het opschrift luidt: Deze Hensen gaf den Welgeboren Heere Henry Baron ende vrij Banner Heere der Stadt Schependom ende Herlyckheden Gent ende Erlicum Erfcamerheer des Forstendum Geldre ende Graefschap Zutfen Forstichlycken Doorluchtighen Herts Hertoch Leopold tot Oostenrijk Trochses Anno 1628. (vgl. Nieuwe Drentsche Volksalmanak 1891, blz. 40).

+ romeinse vondsten

+ zegel

[p. 264]

⁺ DE HERVORMDE KERK, in de oudste oorkonden aan St. Maarten gewijd, in de 12e eeuw als aan S. Nazarius, de patroon van Lorsch gewijd vermeld, bestaat uit het koor en de toren van een middeleeuwse kerk; het schip is in de 19e eeuw vervangen door lage muren die koor en toren verbinden. Bij de restauratie zullen deze ter plaatse van gevonden muren van een driebeukig schip herbouw worden. Toren en kerk staan vrij aan de zuidzijde van het dorp onder aan de Waaldijk. De toren is eigendom van de burgerlijke gemeente, de kerk behoort aan de Nederlands Hervormde Gemeente. Fig. 66 pl. cix afb. 257.

⁺ Gewassen pentekening A. de Haen, 1745 (naar?) C. Pronk 1732, Arch. de Poll, nr. 1205, pl. cix, afb. 258; aquarel (Verhuell?) gedateert 30 september 1838, Gem. Museum Arnhem; tekening van F.N. Eyck van Zuylichem, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 's-Gravenhage.
⁺ Van der Aa iv, blz. 534; Joosting en Muller ii, blz. 433; Post, Eigenkerken, blz. 25, 78, 79, 148; Gelre xxiii, 1920, blz. xiii; Gelre xxvii, 1924, blz. xi; Kok, Patronica, blz. 48; Nieuwsbulletin Kon. Ned. Oudh. Bond 1962, kol. 173* en 187*.
In de serie schenkingen aan het klooster Lorsch van goederen bij en in Gendt wordt eind viiistebegin ixde eeuw reeds uitdrukkelijk een schenking vermeld door Meginger en zijn vrouw Irinfrid van de ecclesia in Gannita constructam in honore S. Martini (Codex Laureshamensis nr. 113; Sloet, nr. 64 dateert echter 891 of 892). Een ruil van een mansus ‘iuxta ecclesiam que ibidem est’ tegen een mansus in Adelrichheim kan op 800 gedateerd worden (Codex Laureshamensis, nr. 100; Sloet, nr. 23). In 814 schenkt Gerwardus, een geestelijke (clericus), niet alleen vijf ‘hubae’, maar ook het eiland tussen de Waal en Gent, waarop de kerk staat.
⁺ Vermeldenswaard is, dat deze Gerwardus te Gent een bibliotheek bezat, waarvan de ‘catalogus’ overgeleverd is en waardoor deze de oudst bekende bibliotheek van Nederland genoemd kan worden (G.P. Lehmann in Het Boek, xii, 1923, blz. 207). Zij bestond onder meer uit geschriften der kerkvaders, misboeken, zg. apocriefe evangeliën, het geschrift van Beda over de kerkbouw en een Vergilius. Eén band is stellig bewaard in de Vaticaanse Bibliotheek (Codex Rom. (Vatic) Pal. Cat. 210); van twee andere wordt vermoed dat zij te identificeren zijn met banden eveneens in de Vaticaanse Bibliotheek.
Op de lijst van inkomsten van het klooster Lorsch uit het begin xiide eeuw komen de goederen voor, die tot de kerk van Gendt behoorden; zij vormden één vermogenscomplex gegroepeerd om de kerk. Tot dit complex behoorde onder meer de kerk van Angeren en vele andere tot Driel, Rijswijk en Zoelen toe. In 1228 verkocht de abdij haar goederen in de Betuwe, dus ook Gendt, aan Graaf Gerard iii van Gelre, wiens opvolger, Otto ii in 1255 de Gendtse kerk aan het door hem gestichte Cisterciënser vrouwenklooster 's-Gravendaal bij Goch, ten geschenke gaf (Sloet, nr. 771). Dit klooster verkreeg het ius patronatus van de Gendtse kerk wat o.a. de benoeming van de geestelijke inhield. In 1266 werd de kerk bij 's-Gravendaal geincorporeerd (Oork. St. Utr., nr. 1698).
In de kerk waren twee vicarieën gevestigd, één van St. Catharina ter collatie van burgemeester, schepen en raad en gemene kerspellieden van stad en heerlijkheid, en één van St. Nicolaas (W.v.R., blz. 59).
Na de Reformatie is het kerkgebouw verwaarloosd. De kleine gereformeerde gemeente is blijkbaar niet in staat geweest het behoorlijk te onderhouden. De Teg. Staat (blz. 259) vermeldt, dat de kerk zeer vervallen was en dat de dienst toen (1741) al in het koor werd gehouden. De tekening van 1732 laat zien, dat het schip toen al dakloos was en tevens dat de vensterkoppen van de hooggelegen vensters van de koorsluiting ontbraken. Wat er van de schipmuren nog over was, is in 1844 gesloopt. F.N. Eyck van Zuylichem, die het schip nog vóór de afbraak heeft gezien, vermeldt (Berigten v.h. Hist. Gezelsch. te Utrecht 1849, ii, 1e stuk, blz. 93, 94), dat de muren bestonden uit ‘lage rondbogen op vierkante pilaren van tufsteen rustende. De boog nabij den toren gaat tot half onder denzelven’. Volgens Eyck zouden de bogen uit de xide of xiide eeuw afkomstig moeten zijn. De scheibogen waren met baksteen toegemetseld.

+ hervormde kerk

+ afbeelding

+ literatuur

+ bibliotheek

[p. 265]

Fig. 66 a, b, c Gendt. Hervormde Kerk
a. Toestand tot 1960
b. Bouwperioden naar aanleiding van bodemvondsten
c. Schema opgravingsresultaat

[p. 266]

In 1844 werd het koor aan de westzijde met 1,5 travee vergroot, waarbij de twee westelijke steunberen van het koor werden verzwaard. Verder verkreeg het, tot kerk verbouwde, koor aan de westzijde een uitspringend portaal. Door twee muren werden toren en koor met elkaar verbonden. In 1923 is de toren gerestaureerd. Hij werd in de laatste oorlog zwaar beschadigd door opblazen vanaf de galmgaten. Onder leiding van architect Ch. Estourgie te Nijmegen is hij in de jaren 1958-1959 geheel hersteld. In 1962-'66 is ook het koor als Hervormde Kerk gerestaureerd.

⁺ De toren bestaat uit twee weinig versneden en vrijwel onversierde geledingen gescheiden door een bakstenen waterlijst met natuurstenen hoekblokken. De bovenste geleding vertoont aan elke zijde twee gekoppelde spitsbogige galmgaten in een spitsboognis. Tegen de west- en noordzijde zijn lage steunberen toegevoegd.

⁺ De muren bestaan aan de noord- en zuidzijde beneden grotendeels uit tufsteen, waartussen kwartsiet, grauwacke, kalksteen, ijzeroersteen en enkele bakstenen van groot formaat; aan de binnenzijde van de noordmuur plm. 1 m² baksteen; hogerop is regelmatiger kleine tufsteen toegepast, waaruit ook de westgevel tot ongeveer 4 m hoogte geheel bestaat; de breuksteen gaat aan de noordzijde hoger op dan aan de zuidzijde. Boven plm. 4 m is het muurwerk van baksteen gemetseld evenals de gehele oostgevel en binnenwerks pijlers waarop muraalbogen voor een gewelf over de begane grond rusten; het formaat bedraagt 26-27 × 5,5-6,5, 10 l. 79-82 cm. Ook de steunberen bestaan uit baksteen, aan de westzijde van 27-28 × 6-7, 10 l. 84 cm, aan de noordzijde 27-28 × 6-6,5, 10 l. 80.

⁺ Aan de noord- en zuidzijde bestaat het meest oostelijke gedeelte van de torenmuur uit een gedichte halve bakstenen boog (formaat 27 × 5,5), die neerkomt op metselwerk van verschillend materiaal als boven beschreven; ongeveer bij de tooggeboorte van de boog wordt het metselwerk iets regelmatiger en is vrijwel louter tufsteen aan de buitenkant toegepast. Aan de noordzijde is een kwarthol geprofileerde tufstenen deklijst gevonden als overgang tussen de bakstenen boog en het metselwerk daaronder. Aan dezelfde zijde is een tot het baksteenwerk opgaande afgeschuinde sprong en een loodvoeg te zien op ongeveer 2,5 m uit de oostelijke hoek; deze gaat echter niet in het funderingswerk door.

Boven de ingang, die een smallere vervangt, waarvan bij de restauratie slechts sporen gevonden zijn, staat een spitsbogig bovenlicht; rechts daarnaast een kleine nis, gesloten door in een tufsteenblok uitgehakte driepas.

In de zuidelijke muur is een thans weer door een luik afgesloten doorgang naar de zijbeukszolder; in de oostgevel een eveneens thans door een luik gesloten doorgang naar orgel of middenschipskap; de laatste was ingehakt.

Op de oostmuur is een kapmoet te zien met nok op 2,25 m boven de waterlijst. In het metselwerk bij de galmgaten is een halfronde baksteen aangetroffen.

⁺ Het koor was bepleisterd en verlaagd; tijdens de restauratie is gebleken dat het muurwerk uit baksteen bestaat van 26 × 6, terwijl de meest westelijke travee, in 1844 toegevoegd, uit steen van 22 × 5 bestond. De toegevoegde travee uit 1844 was van steunberen voorzien als het koor; de twee volgende steunberen aan de noordzijde en de meest westelijke van het gotische koor aan de zuidzijde zijn eveneens niet origineel. De vensters van de koorsluiting waren reeds voor 1732 (tekening van C. Pronk) gedicht. Bij de restauratie is alleen het gotische koorgedeelte hersteld; de meest westelijke travee, waarin een consistorie was ondergebracht kon vervallen,

+ beschrijving

+ materiaal

+ vervolg beschrijving

+ koor

[p. 267]

nu aan de noordzijde op gevonden grondslagen van een sacristie de consistorie opgetrokken kon worden. Het muurwerk bleef verlaagd; de westgevel kreeg een topgevel als afsluiting, waarvoor een nieuw toegangsportaal.

In de zuidoostelijke sluitingsmuur is een spitsbogige piscinanis met roodzandstenen⁺ toten gevonden, aan de noordzijde een rechthoekige sacramentsnis.

De merkwaardige bogen in de oostzijde van de noordelijke en zuidelijke torenmuur,⁺ die blijkens de xixe eeuwse tekening van Eijck van Zuylichem en Anonymus 1838 (Verhuell?) aansloten op pijlers van tufsteen, gaven aanleiding tot een onderzoek naar funderingsresten van de vroegere toestand van het kerkgebouw, waarmede in het voorjaar 1960 een aanvang gemaakt kon worden tijdens de laatste fase van de restauratie van de toren. Voorlopig werd alleen buiten de toren en tussen toren en koor gegraven; later zijn naar aanleiding van de eerste vondsten en tijdens de restauratie van het koor ook binnen het koor en ten noorden en zuiden van de uitbreiding van 1844 onderzoekingen verricht.

Ten westen van de toren bleek een fundering te lopen in het verlengde van de steunberen ter lengte van 9 m uit de torenmuur en aan de westzijde rechthoekig gesloten. De fundering bestond uit kwartsiet, waartussen een enkele (Romeinse) baksteen. Aan de zuidoostelijke hoek liep de fundering nog een halve meter in noordelijke richting door. De fundering stond ‘koud’ tegen de westelijke torenfundering.

Ongeveer 30 cm dieper dan deze westelijke fundering kwamen de puinbanen van zijbeuksmuren aan het licht, die aan de zuidzijde ongeveer bij de westgevel van de toren aansloten; aan de noordzijde was in het vervolg en onder de latere westelijke steunbeer een gedeelte fundering van tufsteen nog aanwezig, dat enerzijds doorliep onder de westgevel van de toren, anderzijds een hoek maakte en nog vier meter oostwaarts doorliep, om daar over te gaan in een puinbaan. Deze overgang ligt ongeveer tegenover de bovenbeschreven sprong en verticale naad in de noordelijke torenwand. De puinbaan van de zijbeuken was rood gekleurd door baksteenpuin, docht dit kan afkomstig zijn van het puin dat als vulling gebruikt werd na het uitbreken van de tufsteen.

De fundering van de toren was niet geheel te onderzoeken, enerzijds wegens de steunberen, anderzijds wegens een bemetseling met baksteen van het fundament aan de noordzijde. De westgevel bleek ongeveer even diep gefundeerd te zijn als de puinbanen van de voormalige zijbeuken en aanvankelijk te bestaan uit tuf, waarop breuk- en leisteen als in de noordelijke en zuidelijke zijmuren van de toren.

Onder de oostmuur bleek zich een met baksteenpuin gevulde funderingssleuf te bevinden, ongeveer even diep als de fundering van de westelijke voorbouw. In de noordelijke en zuidelijke zijmuren van de toren bleken zich voorts onder het huidige maaiveld, op slechts 2 m uit de westgevel buitenwerks gemeten, smalle pijlers af te tekenen van tufsteen, waarvan de zuidelijke ongeveer een halve meter onder het maaiveld op een plaat natuursteen rust; de fundering van de noordelijke verdwijnt achter de bakstenen bemetseling. Er is geen verband te zien tussen de plaatsing van deze pijlers en degene die in het middenschip gestaan hebben volgens de tekening van Eijck en waarvan de funderingen eveneens bloot gelegd zijn. Deze corresponderen namelijk met de bakstenen bogen waarvan een gedeelte in het torenmuurwerk is opgenomen. Onderzoek in het voormalig schip bracht de fundering aan het licht van twee maal drie pijlers; blijkens de tekening van Zuylichem en de gevonden onderste laag be-

+ inwendig

+ opgegraven resten van de middeleeuwse kerk

[p. 268]

stonden zij uit tufsteen; zij waren echter gefundeerd op baksteen van 28 × 6,5 cm. Alleen de meest oostelijke pijler van de noordelijke rij, waarvan het basement vrij gaaf gevonden werd, bleek op een fundering van louter tuf te staan. Ook het basement bestond geheel uit tuf; daar het aan de zuidoostzijde een verstek vertoonde, moet hier een vieringspijler gestaan hebben. Aan de zuidzijde werd op de overeenkomstige plaats in het verlengde van de zuidelijke pijlerrij een restant van een vieringspijler aangetroffen. Het niveau dat uit de basis van de noordelijke pijler afgeleid kan worden, is in verband te brengen met het niveau waarop de gevonden pijlers in de noordelijke en zuidelijke torenmuur gestaan hebben. De tufstenen pijlers die Eijck van Zuylichem zag, moeten dan oudere, eveneens geheel op tuf gefundeerde pijlers van het middenschip vervangen hebben.

In het nog bestaande koor zijn vervolgens onderzoekingen verricht naar de bij de gevonden sporen behorende koorpartij. Duidelijk was het grondspoor en een gedeelte fundering van een versmald rechthoekig en wederom iets versmald halfrond gesloten tufstenen koor. Het muurwerk van de noordwesthoek van dit koor liep in noordelijke richting door tot zover als het latere gotische koor er op rustte; verder was de muur uitgebroken.

Een grondspoor gaf aanleiding een transept te reconstrueren als op de tekening aangegeven is. Ook aan de zuidzijde zijn hiervan sporen gevonden. De noordwestelijke hoek van dit koor ligt iets binnen de hartlijn van de gevonden vieringspijlers en de in dezelfde lijn staande latere noordelijke schippijlers. Aan de zuidzijde valt deze hoek echter binnen de lijn van de zuidelijke pijlerrij en te reconstrueren vieringspijler. Er moet hier een storing in het bouwplan zijn opgetreden.

Een nieuw plan is te onderkennen in het fundament van een rechtgesloten tufstenen koor dat direct om het rondgesloten koor loopt, doch waarvan de zuidelijke muur niet te vinden is geweest. Aan de noordzijde was in verband hiermede nog een breed tufstenen fundament te zien dat onder de muur van het gotische koor verdween en aan de andere zijde alleen in de verbreding van het bakstenen gotische fundament een bouwnaad achterliet. Doordat aan deze zijde een sacristie met overhoekste steunbeer aan het gotische koor is toegevoegd en later weer geheel uitgebroken, waren sporen van eventuele romaanse aanbouwen hier vernietigd. Ter plaatse van de sacristie is later een grafkelder gemaakt.

Onder de steunberen uit 1844 ter hoogte van de triomfboog bleek zich de fundering van het romaanse dwarspand te bevinden, met aan de oostzijde daartegenaan de fundering van gotische steunberen. Het gotische koor werd dus opgetrokken tegen het romaanse dwarspand. Uit de plaatsing van de steunberen van de sacristie blijkt, dat ook deze tegen het romaanse dwarspand werd aangebouwd.

⁺ De vroeggotische toren en het rijpgotische koor zijn de enig zichtbare overblijfselen van een grote romaanse kerk, wier ouderdomspapieren tot in de 9e eeuw terug gaan. De toren is opgetrokken op bestaand muurwerk, waarin, onder het huidige maaiveld twee pijlers zijn opgenomen van een romaanse kerk, waarvan voorts de noordwestelijke vieringspijler gevonden is en het versmalde halfrond gesloten koor; het driebeukige schip met een dwarspand moet eveneens tot deze kerk behoord hebben, al is het niet zeker of dit gehele gebouw in één fase is opgetrokken. Hoe de westelijke beeindiging was blijft raadselachtig; in enkele aanwijzingen aan de noordzijde en een puinsleuf onder de tegenwoordige oostelijke torenmuur zijn mogelijke, niet nader te reconstrueren fragmenten van een westwerk te zien. De grondslagen van een westelijke voorbouw, die direct ‘koud’ tegen de westelijke muur van de romaanse kerk staan, moeten een verfraaiing daarvan door een voorhal of westkoor betekenen; de ondiepere fundering en de afwezigheid van een koorsluiting (tenzij men de puinsleuf

+ bouwgeschiedenis

[p. 269]

onder de oostmuur daarvoor zou willen houden) met de situatie direct tegen de westelijke kerkmuur maken het moeilijk hierin een voorganger van de romaanse kerk te zien.
Een vergelijkbare voorbouw doet zich voor aan de abdijkerk van Hersfeld, waar echter een zeer vroege datering op zijn plaats is (cf. F. Oswald, Zur Stellung der neugefundenen Kirche von Hersfeld in der Baugeschichte des Klosters, Deutsche Kunst und Denkmalpflege 1965, blz. 29).
De romaanse kerk is in een volgende periode van een rechtgesloten koor voorzien, dat evenwel nauwelijks een uitbreiding betekent.
Een verbouwing die in een tijd plaats vond, toen men reeds baksteen gebruikte voor ondergeschikte onderdelen, bracht een nieuwe indeling van de pijlers in het middenschip, die door halfronde bakstenen bogen onderling verbonden werden. De meest westelijke boog rustte op muurwerk, dat later de noordelijke en zuidelijke torenmuur zou vormen; wij nemen aan dat ook de westgevel van de tegenwoordige toren toen vernieuwd werd. Het is onzeker of dat gebouw reeds met een toren gesierd werd. De huidige toren moet eerst in de xive eeuw tot stand zijn gekomen en rust op bakstenen pijlers in de binnenhoeken van het breukstenen buitenmuurwerk.
Het romaanse dwarspand is ook na deze verbouwing blijven staan, daar de romaanse resten onder de pijlers van het gotische koor doorliepen.
Eerst na de Hervorming zal de grootscheepse kerk gereduceerd zijn tot een eenbeukig gebouw, zoals op tekeningen uit de xviiie en xixe eeuw is afgebeeld. In 1844 tenslotte werden de oude muren bestaande uit pijlers en dichtingen vervangen door nieuwe lage verbindingsmuren tussen koor en schip in de vlucht van de noordelijke en zuidelijke koormuren, nadat het koor met een travee westwaarts verlengd was. Bij het slopen van de sacristie-uitbouw aan de noordzijde zal de grafkelder daaronder tevens gedicht zijn; wellicht was deze van de familie Des Villates, voor wie tegen de noordelijke muur van 1844 een monument was geplaatst.
Bij de restauratie die in 1966 gereed kwam werden muren opgetrokken ter plaatse van de gevonden funderingen van de driebeukige kerk met dwarspand.

Uit de noordermuur aan de binnenplaats staken twee hardstenen kraagstenen uit,⁺ die beide aan de voorkant twee gekruiste doodsbeenderen lieten zien. Zij droegen een hardstenen plaat, waarop een huif met het wapen Des Villates, xviiid.

Twee thans verloren zerken voor leden van de familie Panthaleon van Eck, vermeld in Maandblad Nederl. Leeuw 1915, blz. 27.

Diam. 116 cm. Opschrift: dese klock hebben doen gieten de welgeborene heer⁺ henrick baron heer tot gent en erlecom erfcamerheer des vorstendoms gelre en graefschap svtphen, de weledelgeborene heer iohan van gent-rixtel heer van appelteering altvorst en lavwenrecht richter en dyckgreef.

Hieronder een breed fries met ranken, dieren en figuren, aan één zijde het wapen van de stad Gendt en aan de andere zijde dat van het geslacht Van Gendt, tussen twee staande leeuwen als wapenhouders. Onderaan:

herman de levw stadtholder cornelis wvlpherts hermen van tryst burgemeesters, schepenen, henrick van kerckhof yacob roelofs kerckmeesters der stadt en heerlickheyt gent. peter van trier end iohan philipsen hebben my gegoten 1638.

Een in 1512 door de gebroeders Moer gegoten kleine luidklok, waarin het wapen van Amsterdam voorkwam, afkomstig uit de R.K. kerk in Oosterhout (O.B.), doch door de Duitsers van daar verwijderd en in de toren van de R.K. kerk in Gendt gehangen, is bij de verwoesting van laatstgenoemde kerk in de oorlog, verloren gegaan.

HET ZG. HUIS TE GENT, wordt niet als leengoed genoemd. Het landelijk huis,⁺ zoals het door C. Pronk in 1732 getekend is (Gem. Museum Arnhem) is in ruïneuze staat, en wat betreft raamindeling in de xixde eeuw gewijzigd, nog over. Het ligt op

+ grafteken

+ klok

+ huis te gendt

[p. 270]

een, door een smal water omgeven, rechthoekig terrein ten noordwesten van de kerk tegen de Waaldijk.

⁺ Aan weerszijden van het bordes vóór het nieuwe gemeentehuis zijn op postamenten twee natuurstenen leeuwen opgesteld, ongeveer 115 cm hoog, xviid, pl. cviii, afb. 254, oorspronkelijk fraaie exemplaren die door oorlogshandelingen hebben geleden en weinig gelukkig zijn gerestaureerd. Sporen van polychromie. De leeuwen zijn afkomstig van de hekpalen (waarvan er nog één over is), aan het begin van de oprijlaan naar het Huis.

Indertijd zijn de leeuwen van de hand gedaan, maar konden in 1928 door de toenmalige burgemeester worden teruggekocht. Zij prijkten toen vele jaren vóór de burgemeesterswoning.

Fig. 67 Gendt. Huis Poelwijk. Situatie

+ Wapenleeuwen

[p. 271]

HET HUIS POELWIJK stond iets ten westen van Gendt, onder aan de Waaldijk;⁺ slechts de poorttoren en de versmalde grachten zijn nog over. Fig. 67, 68, pl. cx, afb. 259.

Twee sepiatekeningen van C. Pronk van 1731 en 1732, R.P.K. Amsterdam, pl. cx, afb. 259, twee⁺ tekeningen van Eyck van Zuylichem, collectie Bodel Nijenhuis, U.B. Leiden.
Register Leenaktenboeken, blz. 207; Gelre 1924, blz. xi; 1940, blz. xxiii; 1941, blz. xxiii; Monumenten-Nieuws,⁺ Bull. K.N.O.B. 1959, kol. 177-178; Stichting ‘Vrienden der Geldersche Kastelen’ 1949-1959, blz. 92-96.

Fig. 68 Gendt. Huis Poelwijk. Poorttoren

In 1275 wordt te Gendt als richter een Godfried van Poelwijk genoemd, in 1321 en 1335 als zodanig⁺ Willem van Poelwijk, die (of wiens nazaat en naamgenoot) in 1369 als hoogstaangeslagene in de schatting voorkomt. Ook in de eerste helft van de xvde eeuw komen leden van dit geslacht te Gendt voor (mededeling Rijksarchivaris Gelderland).
De eerste vermelding van het huis is uit 1441, in welk jaar Thomas Collart en zijn vrouw Ermgart het huis tot een Gelders leen maken. Ongeveer vijftig jaar later kwam Poelwijk door huwelijk aan de familie van Schevick en omstreeks het midden van de xvide eeuw, weer door een huwelijk, aan de van Poelwijks, welke naam doet veronderstellen, dat dit geslacht het huis Poelwijk vóór de Collarts zal hebben bezeten en wellicht gesticht heeft. Weer door huwelijk kwam het huis tegen het einde van de xvide eeuw aan het bekende Betuwse geslacht van Wely. In 1667 is Poelwijk verkocht aan Ignatius van Wichem en in 1702 kwam het door vererving aan de familie van de Poll, uit wier bezit het huis echter, door gerechtelijke verkoop in 1722, weer in andere handen terecht is gekomen. Ten slotte werd Poelwijk in 1826 bezit van de familie Breunissen, aan wie de toren tot 1959 heeft behoord. Op 7 juli van dat jaar, is de toren eigendom geworden van de stichting ‘Vrienden van de Geldersche Kasteelen’.

+ poorttoren poelwijck

+ afbeeldingen

+ literatuur

+ geschiedenis

[p. 272]

Al vóór Pronk in 1731 zijn tekening maakte, moet het oude huis gesloopt zijn. De doorritten in de poorttoren waren toen ook al gedicht; de kleine aangebouwde vleugel kan xvid of xvii ontstaan zijn. In 1864 is, wat er nog aan woonhuis stond afgebroken, alleen de toren liet men staan. Het thans bij de toren staand landhuis dateert ook uit dat jaar.
In 1940 zijn door architect M.J.J. van Beveren, met steun van de Monumentencommissie der provincie Gelderland, herstellingen aan de toren verricht. In de oorlogswinter 1944-1945 heeft de toren veel schade opgelopen en kort na de bevrijding werd hij door een storm deerlijk gehavend. Hij is in de jaren 1959-1960 weer door architect van Beveren gerestaureerd. Bij die gelegenheid werd, met medewerking van deskundigen van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, ingesteld naar de muren, waar de toegangspoort tussen gestaan heeft en naar de woongebouwen, waartoe deze toegang gaf.
Op de noord-oost hoek van het terrein bleek een zware, bakstenen woontoren van 9 × 10.25 m bestaan te hebben waarvan kon worden vastgesteld, dat de zuidzijde in een gracht heeft gestaan; aan de westzijde was een talud tussen woontorenmuur en gracht aanwezig. De baksteen waaruit de 1,70 m dikke muren waren opgetrokken meet 29 × 7 cm.
Direct ten zuiden van dit muurwerk, dus in de gedichte gracht, bleek een tweede, rechthoekig gebouw bestaan te hebben, van jonger datum en opgetrokken uit afbraakmateriaal van de eerste woontoren. Vóór de tegenwoordige woning, werd een fundering op spaarbogen gevonden, bestaande uit hetzelfde baksteen materiaal, wellicht een gedeelte van een ommuring van een voorburcht, waartoe de poorttoren eens toegang gaf. Aan de zijde van de toegangstoren was de muur echter, blijkens vertanding, nimmer voortgezet, aan de zijde van de gracht was het muurwerk door instorting in het water vernield.
Het flankerend muurwerk van de toren was evenmin voltooid. Aan de zuidzijde was het door vertanding reeds na ± 2 m beeindigd. Sporen van eventuele houten palissadering waren niet aanwezig. Aan de noordzijde maakte de begrenzing van de ringmuur een hoek. Het bleek, dat hier jonger muurwerk diep gefundeerd oostwaarts aansloot, om zich na ongeveer 2 m noord-oost-waarts voort te zetten. Wellicht moet men zich hier een nieuwe, eenvoudiger toegang denken, die aangebracht werd nadat de brug en de toegangspoort gedicht waren. Het materiaal van dit muurgedeelte bestond uit baksteen van 26 × 6 cm.
Voorbij deze hoek is de ringmuur later voortgezet in muurwerk, dat ondieper en op puin gefundeerd werd.
Aangezien geen historische feiten bekend zijn, noch duidelijke dateerbare details aan de wijzen zijn, moeten wij ons voorlopig tevreden stellen met de veronderstellen dat de eerste xiiide eeuwse woontoren door ramspoed verlaten is, (aan de oostelijke grachtzijde lagen puinbrokken), waarna misschien een eeuw of meer later herbewoning plaats vond en een tweede woongebouw ten zuiden van het eerste werd opgetrokken; men trachtte het terrein te ommuren, doch kwam niet verder dan een suggestie van weerbaarheid in de vorm van een poorttoren met ophaalbrug en twee aansluitende fragmenten weermuur, benevens een gedeelte aan de noordzijde. Door omstandigheden gedwongen gaf men deze toegang vrij spoedig op en legde een vloer in de doorrit; de toegang kan iets meer noordelijk gekomen zijn, waar het terrein ommuurd werd volgens een, weliswaar grillige, verlopende lijn. Tenslotte moet er aan deze zijde nog een uitbreiding hebben plaats gevonden, waaruit de xviiide eeuwse toestand resulteerde zoals bij Pronk, en in de xixde eeuw door Eijck van Zuylichem weergegeven. Met gebruikmaking van de buitenmuur zijn daar een hoger en een lager gedeelte overkapt tot woongebouw.

⁺ Het oorspronkelijke metselwerk bestaat uit harde, grauwe baksteen van het formaat 28-29 × 7-7,5 cm, 10 lagen 84 cm. Het muurgedeelte boven het boogfries bestaat uit hetzelfde formaat, is echter meer willekeurig vermetseld en aanmerkelijk zachter van kwaliteit. De poortopeningen zijn dichtgezet met afbraakmateriaal van bovenvermelde afmetingen, doch hier en daar ook met steen van het formaat 24,5-25 × 5-5,5 cm, 10 lagen, 61 cm. Twee der hoekconsole van het boogfries bestaan uit trachiet, twee uit rode zandsteen; de overige consoles zijn van baksteen. De as van⁺ de valbrug draaide in een blok trachiet.

De plattegrond van de toren is vrijwel vierkant. Aan de noord- en zuidgevel is uit afgehakt muurwerk op te maken, dat de toren in een weermuur was opgenomen.

+ beschrijving materiaal

+ uitwendig

[p. 273]

De dichtgezette doorrit was aan de veldzijde, uitwendig rechthoekig om de brug te kunnen laten opklappen, inwendig spitsbogig, aan de kasteelzijde spitsbogig. Van de valbrug werden een houten katrol en een natuurstenen ‘lager’ teruggevonden. De geheel ongelede muren zijn aan de bovenzijde uitgekraagd op een spitsboogfries, van acht boogjes aan iedere zijde. Aan de noordmuur is de moet van het dak van een aanbouw te zien, waarvan de nok reikte tot aan de kraagstenen van het boogfries, zoals trouwens de tekening van Pronk aangeeft.

De oorspronkelijke indeling van de verdiepingen bestond uit een poortdoorrit met⁺ daar boven drie verdiepingen. Na de dichting van de doorrit werd hierin een tongewelf geslagen, zodat een kelderruimte, van buiten af toegankelijk en een, tot de kruin van de overwelving van de doorrit, 3,25 m hoog vertrek werd verkregen.

De oorspronkelijke afdekking van de doorrit, nl. een vrij vlak segmentbogig tongewelf, is bij de restauratie vernieuwd. In de noordmuur bevindt zich een, in de muurdikte aangebrachte, schouw. Gezien een, in de muur zichtbare, vertikale naad met vellingkant ter weerszijden van de schouw, is het niet onmogelijk, dat aan deze xviiide eeuwse schouw een andere is voorafgegaan. Boven de schouw is het wapen Van de Poll, gekwartileerd met dat van de heerlijkheid Hedel, geschilderd (zie Ned. Leeuw 1941, kol. 500), pl. cx, afb. 260. Zover nog te zien is, zijn de muren met schilderingen van allegorische figuren in nissen bedekt, die door de van de Polls in de jaren 1702-1722 zijn aangebracht. Ter weerszijden van de Schouw Prudentia en Fortitudo; aan de overzijde waarschijnlijk Geloof, Hoop en Liefde.

De eerste verdieping is sedert de afbraak van de belendende vleugel alleen door middel⁺ van een houten buitentrap te bereiken. Houten zolder, gedragen door balken met sleutelstukken. Tegen de noordmuur een laat-Gotische schouw; de latei, tussen de van vellingkanten voorziene wangen, is recht en wordt gevormd door, op bijzondere wijze, gehakte bakstenen. In de achterwand gestempelde haardstenen. Naast de schouw een, met een segmentboog gedekte, deuropening, die indertijd toegang gaf tot de weergang op de muur en met een, in de muur schuivende, sluitboom kon worden gesloten. Aan de andere zijde van de schouw een keperbogig lampnisje. In oost- en westgevel bevindt zich een segmentbogig venster, geplaatst binnen een diepe, tot de grond doorlopende segmentbogige nis met gemetselde zitbanken. De vensters, oorspronkelijk twee-lichten met bakstenen, segmentvormige tussendorpel, bovenste helft met glas in lood, onderste helft met luiken gesloten, zijn hersteld.

De tweede verdieping wordt gedekt door een zolder van moer- en kinderbalken.⁺ Ook op deze verdieping is weer een schouw te vinden.

Ruim 1 m boven de vloer van deze verdieping versmalt de dikke muur zich tot een⁺ borstwering boven het reeds vermelde boogfries aan de buitenzijde. Aan elke zijde treft men onder de muurplaat drie - aan de noordzijde slechts twee - rollagen aan van ongeveer 60 cm, waarschijnlijk de dorpels van de schietgaten tussen de kantelen. De hoogte van de derde verdieping is slechts 1,85 cm, daarbij de balklaag van moeren kinderbalken te rekenen. De tegenwoordige vloer van deze ruimte ligt niet meer op de oorspronkelijke plaats, en het muurwerk is verlaagd.

Bij de restauratie zijn dakkapellen en een schoorsteen in eind xviide eeuwse trant aangebracht, als afgebeeld op de tekening van Pronk.

+ inwendig

+ eerste verdieping

+ tweede verdieping

+ derde verdieping

[p. 274]

Hulhuizen

⁺ Tekening van het voormalige kasteel met de kapel door Henrich van Seenhem, Staatsarchief Düsseldorf, Karten iii, 155a, afgebeeld in Gelre 1927, blz. 6/7.

⁺ van der Aa, v, blz. 894-895; D.P.M. Graswinckel, Hulhuizen, Gelre 1927, xxx, blz. 1-20; dez., De rechterlijke archieven der voormalige Kleefsche enclaves in Gelderland 1543-1816, Den Haag, 1927.
⁺ Hulhuizen was een zeer oude Kleefse bezitting, waarover meerdere malen geschil is geweest. Al in 1415 en later in 1604, 1668, 1669, trachtten de Staten van Gelderland hun recht op de heerlijkheid staande te houden, maar steeds zonder succes. In 1815, op het congres van Weenen, werd Hulhuizen louter uit utiliteitsoogmerken aan Nederland toegewezen en in 1817 had de overdracht van de kleine enclave plaats. Strategisch had Hulhuizen eertijds zeker enige waarde als uitvalspoort voor Kleef in de Betuwe.
Als in 1316 Graaf Dirk van Kleef zijn hof in Hulhuizen met bijbehorende landerijen overdraagt aan Hendrik van Hulhuizen, wordt o.a. gesproken van een eiland in de Waal bij Hulhuizen, dat vermoedelijk ontstaan is door verlegging van de loop van de rivier. Nadat de heerlijkheid een korte tijd in het bezit van de Kleefse Graven was geweest, droeg de Graaf op 1 oktober 1360 de burcht en het gericht voor de tijd van twee jaar over aan Wolter Smullingh, de latere ambtman in de Lymers. Omstreeks 1363 stond de nieuwe leenman, Johan van Bellinkhaven, de Graaf van Kleef toe een tolhuis aan de Waal te bouwen. In 1544 kreeg Marten van Rossem het slot in pand. Het land was slecht te bebouwen en brokkelde voortdurend af ten gevolge van het opdringende Waalwater, zodat Arnold van Wachtendonk, drost te Kranenburg, die in 1633 met de heerlijkheid was beleend, de Keurvorst Frederik Willem van Brandenburg, Hertog van Kleef in 1645 verzocht, het pandschap van Hulhuizen te willen inlossen. De Keurvorst die toen in het bezit van de heerlijkheid kwam, droeg die in hetzelfde jaar als een vrij adellijk goed op aan Johan von Norprath, gen. luit. raad en gevolmachtigd commissaris der landen van Kleef. De heerlijkheid ging vervolgens over in verschillende Duitse geslachten.
In 1654 was het huis Hulhuizen nog intact te midden van brede, door de Waal gevoede grachten. Het bestond uit vier grote vleugels met hoektorens. De bijbehorende Maria-kapel stond buiten de gracht. Tenslotte spoelden slot en kapel weg.
⁺ Er bestaan muntachtige stukken uit de de xvde eeuw waarop de naam Jan van Hulhuissen voorkomt (P.O. van der Chijs, De munten der voormalige heeren en steden van Gelderland, Haarlem 1853, blz. 245 en xxii). Omtrent de plaats van vervaardiging en bestemming tast men in het duister.
⁺ In 1253 droeg Dirk vi van Kleef aan het, door hem gestichte, Dominicaner klooster te Wezel, de kapel en de tienden te Hulhuizen op. De kapel lag buiten de slotgracht en was een filiaal van de kerk te Millingen. Later zou de Mariakapel de kerk van Hulhuizen zijn geworden. In 1844 is de kerk in Hulhuizen opgeheven (De Godsdienstvriend lxi, blz. 102). Hulhuizen behoorde waarschijnlijk pas na 1580 tot het aartsdiakenaat Emmerik. Tegenwoordig behoort het plaatsje tot de parochie Gendt. De tegenwoordige kapel ligt buiten de dijk aan de Waal, op het terrein van de scheepswerf Vahali. Het is een achtzijdig, witgepleisterd bakstenen gebouwtje met een pannen dak, xixa.
Blijkens art. 170 van de Grondwet wordt hier op zondag na Sacramentsdag een processie gehouden, welke van de kapel naar een enige honderden meters meer westelijk geplaatst altaar trekt. Ten einde aan de bepalingen van de wet te voldoen, mag zij slechts buitendijks gehouden worden, waardoor zij zich uitsluitend op oud Kleefs gebied beweegt.

⁺ In de kapel, vóór het altaar, dekt een hardstenen zerk met uitgesleten inschrift het graf van de, in 1826 overleden, laatste pastoor van Hulhuizen.

⁺ Tegen de buiten-oostmuur van de kapel staat binnen een, door hekwerk omgeven, ruimte, een hardstenen kruis ter herinnering aan Arnolda Hermina van Wyck, geboren Pruin, overleden 20 december 1845.

+ afbeelding

+ literatuur

+ geschiedenis

+ munt

+ kapel

+ zerk

+ grafkruis