Logo DBNL
De Betuwe (1968)

De Betuwe

(1968)–R.F.P. de Beaufort, Herma M. van den Berg–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Elst

De gemeente Elst is samengesteld uit het vroegere panderambt Elst, een onderdeel van het ambt Over-Betuwe, de heerlijkheid Meinerswijk, een gedeelte van het panderambt Bemmel en een stukje van het schependom van Nijmegen, tezamen gevormd hebbend het kerspel Lent. Tot de gemeente behoren de dorpen Elden, Elst en Lent.

Elden

+ Teg. Staat iii, blz. 250; van der Aa iv, blz. 156-157; W. de Vries, De hoge heerlijkheid (Meinerswijk, Gelre l, 1950, blz. 85, 86.
In 814/815 kreeg het klooster Lorsch bezittingen in het bij Elden gelegen Megensherdeswich (Meinerswijk) (Sloet, nr. 27, Codex Laureshamensis, ed. K. Glöckner 1936, reg. 103). Ook het klooster Werden kwam in 855 in het bezit van goederen te Elden gelegen (Oork. St. Utr., nr. 69). Tot de latere heerlijkheid Meinerswijk behoorde het thans bij de gemeente Arnhem gevoegde De Praast. Deze buurt, toentertijd een handelsplaats (Gelre 1936, blz. 16, noot 2), werd in 847 door de Noormannen verwoest. In 1844 kwam de heerlijkheid, die vroeger tweeherig is geweest, door aankoop aan Koning Willem ii. Het huis, toen slechts bestaande uit een toren met een leien dak, werd in 1853 met enige bijgebouwen afgebroken (Arnh. Crt., 10 juli 1901).
Er heeft te Elden eertijds een hof van het St. Catharinagasthuis in Arnhem gestaan, die in 1581 op bevel van Parma door Wolf van Frankfort in brand is gestoken (Nav. 1877, blz. 266).
In de Franse tijd behoorde Elden tot de mairie van Huissen (Gelre 1921, blz. 30). Begin december 1944 lieten de Duitsers op een punt, ongeveer 500 m ten oosten van de toen reeds vernielde spoorbrug en nog binnen het gebied van de gemeente Elst, de zuidelijke Rijndijk over een breedte van 100 m in de lucht vliegen. In de nanacht van 3 december stroomde het water de Over-Betuwe binnen. Pas in maart begon het land geleidelijk droog te vallen en in de zomer van 1945 kon het gat gedicht worden (Tijdschr. K.N.A.G. 1946, blz. 257-263).

HET FORT BIJ ELDEN aan de Rijndijk, in 1865/6 gebouwd, vormde een aarden redoute van zes zijden en is reeds in 1874 gesloopt.

Vgl. Atlas van historische vestingwerken in Nederland; uitg. Stichting Menno van Coehoorn, dl. ii, 1960, B, 5.

DE NED. HERVORMDE KERK, van ouds aan de H. Bonifacius gewijd, ligt geheel+ vrij in het midden van het kerkhof, ten oosten van de Rijksstraatweg, in de kom van het dorp. Toren en kerk zijn eigendom der Ned. Hervormde gemeente, pl. ciii, afb. 239.

Gewassen pentekening van C. Pronk 1731, in diens schetsboek ii, 3, R.P.K. Amsterdam; Gewassen+ pentekening van J. de Beyer 1742, Arch. de Poll nr. 1192, pl. ciii, afb. 241. Anonieme tekening (ongeveer gelijk aan vorige), Arch. de Poll, nr. 1193.
Joosting en Muller i, 1, blz. 103, 1.2, blz. 434; P. Noordeloos, De restitutie der kerken in den+ Franschen tijd, 1957, blz. 326.
De vroegste vermelding van de Eldense kerk is uit 1359 (Loeff, Het archief der Commanderij van+ St. Jan, blz. 152, nr. 151) en verder komt zij voor in de kerkenlijst van de Utrechtse domfabriek van 1395 af. In de kerk waren twee St. Nicolaasvicariëen gefundeerd, waarvan één, naar de vrouw van één der stichters, ook Leydeckersvicarie werd genoemd (W.V.R., blz. 51). De kerkelijke gemeente is van 1603 tot 1837 met Driel gecombineerd geweest. Op de tekening van J. de Beyer is de zuidgevel in het bezit van de jaarankers 1593. Dit schip is met het koor in 1866 afgebroken, en door Ir. Hayward is toen het tegenwoordige schip gebouwd.

Een gepleisterde bakstenen toren, pl. ciii, afb. 239, en een éénbeukige kerk uit 1866+ vormen het Eldens kerkgebouw.

 

Baksteen formaat 28-29 × 6,5-7 cm, 10 lagen 80 cm; in de derde geleding 27,5-28 ×+ 5,5-6 cm, 10 lagen van 75 cm. Ongeveer een meter boven het maaiveld loopt in het metselwerk een tufstenen band.

 

De toren bestaat uit drie geledingen, waarvan de middelste de grootste is. In de tweede+ geleding, aan de westzijde, zijn twee rondbogige venstertjes, die inwendig onder een kepervormige dekking staan. In de derde geleding, aan alle zijden, behalve aan de oostzijde, twee zeer smalle spitsboog-nissen, die voor 2/3 geopend zijn als rondbogig gesloten galmgat. De toegangsdeur staat in een segmentbogig gedekte opening. Een achtzijdige, met leien bedekte, ingesnoerde spits sluit de toren af; in het houtwerk staat het jaartal 1604.

Er is in het materiaal een scheiding te onderkennen boven in de tweede geleding. De derde geleding zal later, begin of midden xvde eeuw vernieuwd of toegevoegd zijn.

 

Begane gronds is de kerkeraadskamer ingebouwd. Een toegang naar boven ontbreekt.+

 

In de kerk bevinden zich:

Tegen de westmuur van het schip staat een eenvoudige, eikenhouten preekstoel uit+ de bouwtijd van het schip; de onderzijde van de zeszijdige kuip is met een houten draperie van kwasten versierd.

Op de preekstoel een bijbehorende houten lezenaar met de voorstelling van de H.+ Geest als duif in een stralenkrans.

Een rond koperen doopbekken met deksel. Aan de onderzijde van het bekken een+ uitgeschulpte rand, eveneens uit ± 1866.

 

In ieder der beide berghokken, rechts en links van het portaal aan de oostzijde van de+ kerk, ligt een grafzerk. Rechts: 85 × 36 cm; opschrift int jaer 1643 den 11 november is in den heer gerust/lisbet hellingh(?) (huisfrou van) wilhelm v. franck,

predikant tot elden en driel/ao 1634 den 22 mert is in den heer gerust wilhelm v. franck/dienaer des godliken woort tot elden en driel.

Links: 125 × 70 cm. Opschrift: anno 1623 den 14 november sterf rijck klasen van hooft. Daar boven een wapen.

In 1956 is uit de vloer in de kerk een zerk naar boven gebracht, waarop staat: anno 1657, den 7 october is in den heer gerust gerrit klasen van hooft, hieronder de letters h.v.k.h. en een wapen.

 

+ Een zilveren beker uit 1655, en volgens de beschrijving gelijk aan die te Heteren, (zie De Wapenheraut 1908, blz. 141-142), is tijdens de evacuatie in 1944 verdwenen. De kerk bezit nog slechts een zilveren ronde schotel, pl. clxxii, afb. 421, met een accolade-vormig gegolfde, geprofileerde rand. Diam. 28 cm. Het midden vertoont een figuur, gevormd door vier harten, waaromheen een krans is gelegd. Op de rand gegraveerde cartouches in kwabachtig rolwerk ornament, waarin de vier evangelisten met hun symbolen en vier voorafbeeldingen t.w. Jonas, Job, Tobias? en Loth en zijn dochters. Op de achterzijde is gegraveerd: anno. ab. incarnato. christo/millesimo. sexcentesimo/qvinto.et.qvinqvagesimo/pastore.winando. te(n)daer/aedilibvs. henrico. winen. et/henrico cornelii.

De schotel, die geen enkel merk meer draagt, is na de bevrijding in beschadigde toestand aangetroffen en werd te Groningen hersteld.

 

+ Een tinnen kelk, 22 cm hoog, middellijn 12,5 cm waarop the associate congregation of urr. 1812.

Een tinnen schenkkan, naar boven smaller toelopend en met deksel, 21,5 cm hoog, waarop: belonging to the asociate/congregation in orr. 1752.

In de pastorie worden nog drie van dergelijke bekers en een schenkkan bewaard, ieder met hetzelfde inschrift als bovenstaand: asociate en orr 1752 op de kan, en: associate en urr 1812 op de bekers.

Door bemiddeling van het bureau van de Wereldraad der Kerken in Genève is de Ned. Hervormde gemeente te Elden na de oorlog in het bezit gekomen van dit Avondmaaltin, afkomstig uit Orr of Urr in Schotland.

+ DE MOLEN DE HOOP is een in het dorp staande gepleisterde ronde bakstenen beltmolen, pl. ciii, afb. 240, met rieten kap, uit het begin der xixde eeuw; in den oorlog is de molen zeer beschadigd, en door gebroeders Beyk te Afferden hersteld, waarbij hij van gestroomlijnde wieken werd voorzien.

Elst

Vóór de nagenoeg volledige verwoesting in de tweede wereldoorlog bezat het dorp een ronde structuur. Binnen de ellipsvormige weg, die de kern van het dorp begrensde, lag de bebouwing aan een dorpsstraat, waaraan ook de kerk was gelegen. Aan deze aanleg, die overeenkomst vertoonde met die van Andelst, kan een hoge ouderdom, tot vóór de Karolingische tijd, worden toegeschreven. De plaats is vanaf de Romeinse tijd continu bewoond geweest.

+ Teg. Staat iv, blz. 258; van der Aa iv, blz. 163-165; H. Hardenberg, De villa Elst en het castrum aldaar, Ned. Archievenblad, 50e jaarg., 1945-1946, blz. 31-46; J.L.L. Taminiau, Geschiedenis
van Elst, Utrecht, 1946; J.E.A.Th. Bogaers, De Gallo-Romeinse tempels te Elst in Over-Betuwe, diss. Nijmegen, 1955.
In de schenkingsoorkonde van Karel Martel aan bisschop Willibrord van 726, (zie geschiedenis Ned.+ Hervormde kerk) wordt o.a. vermeld, dat een zekere Everhard, vermoedelijk een Frankisch onderdaan, die zich verbonden had met de heidenen (infideles) aan de overzijde van de Rijn, waardoor hij in conflikt met zijn vorst was gekomen, te Marithaime (Elst), een ‘villa’ bezat ‘ubi castrum fuit’.
Koning Childebert had de bezittingen van de ontrouwe Everhard verbeurd verklaard en de hofmeier Pippijn ermede begiftigd, bij wiens dood in 714, deze goederen op zijn bastaardzoon Karel Martel vererfden, zodat deze Everhards vroegere bezittingen op zijn beurt kon wegschenken. Het is onbekend uit welke tijd dit castrum dateerde en waar het gestaan heeft, hoewel Hardenberg en mej. Maris (Gelre 1954, blz. 59) deze burcht nog als Romeins beschouwen, en eerstgenoemde meende te kunnen vaststellen waar zijn standplaats geweest zou zijn. Onderzoekingen ter plaatse ingesteld hebben noch sporen, noch vondsten aan het licht gebracht (Bogaers, blz. 184). De goederen, die Karel Martel volgens deze oorkonde aan Willibrord en zijn opvolgers schonk, zijn niet altijd in hun bezit gebleven.
De Gelderse Graaf heeft bij vredesverdrag van 1226 van de bisschop van Utrecht voor de afstand van Salland, onder meer diens allodium te Elst ontvangen. In ieder geval was de curtis (hof) in het laatst der xiiide eeuw inderdaad het eigendom van de Graaf (Hardenberg, blz. 34; Gelre 1954, blz. 59, 60). Volgens Wagenaar, Vaderl. Hist. ii, blz. 35, zou Karel de Grote in 806 te Elst het Paasfeest hebben gevierd, evenals enkele van zijn opvolgers.
Op 11 december 1327 verdeelde de Graaf van Gelre de Betuwe in Over- en Neder-Betuwe. De eerste standplaatsen der ambtmannen in de Over Betuwe waren Andelst en Bemmel. Van Andelst werd het ambtshuis verplaatst naar Valburg en vandaar in 1686 naar Elst. De bank van Bemmel werd in 1721 opgeheven en naar Elst overgebracht.
Ernstig heeft Elst gedurende de laatste oorlog geleden. Het dorp vormde de uiterste punt van de wig, die het 2de Britse leger onder generaal Dempsey in september 1944 in de Duitse verdediging had gedrongen. Elst vervulde de rol van bruggenhoofd voor de Waalbug bij Nijmegen. De verovering van het dorp door de Geallieeren nam vier dagen in beslag, gedurende welke de bevolking in de kelders een schuilplaats gezocht had.
Geld. Volksalm. 1877, blz. 95; Taminiau, blz. 103-106.

+

Bronzen naald uit de overgangsperiode van de Brons- naar de IJzertijd. Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

Bronzen kokerbijl in 1949 bij graafwerk in de Lingewal gevonden. Gem. Museum te Arnhem (Bogaers, blz. 42, 84, nr. 277).

 

Op de woerd in het Hollanderbroek werden door Braat in de zom r van 1929 sporen+ geconstateerd van Bataafs-Romeinse bewoning; resten van een palissadering en van houten woningen (O.M.R.O.L.N.R. xviii, 1937, blz. 23; ibid. xxx, 1949, blz. 66-93; Bogaers, blz. 21). Met enkele, hier gevonden inheemse en Romeinse scherven, kwam een puntige benen pen met ingekraste ruitversiering aan de beide uiteinden, in het Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen. In het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden zijn terecht gekomen: munten, een kruikje en een voorwerp in de vorm van een twaalfvlak en verder een grote kom van terra-sigillata, Exc. Rom. iii, blz. 112. Een gouden munt van de Byzantynse keizer Constantius iv, waarschijnlijk te Elst gevonden, ging naar het Rijksmuseum G.M. Kam (Verslagen 's Rijks Verz., 1951, blz. 143).

 

In 1947 hebben opgravingen, verricht in de bouwvallen van de in de oorlog verwoeste+ Ned. Hervormde kerk aangetoond, dat het gebouw gegrondvest was op twee Gallo-Romeinse tempels, beide daterend uit de 1ste eeuw na Chr. Behalve deze tempels zijn in 1953 ook buiten het tempelgebied overblijfselen van twee Romeinse muren gevonden (Bogaers, blz. 41, 59, 60). Bogaers veronderstelt, dat zeker de oudste

tempel niet in een nederzetting is gebouwd, maar op een plaats, die zoveel mogelijk centraal gelegen was ten opzichte van de diverse woonplaatsen in de omtrek en dat misschien later bij het heiligdom een vicus is ontstaan (Bogaers, blz. 181, 182). Elst lag buitengewoon gunstig op een punt van samenkomst van een drietal stroomruggen. Bovendien is door bodemkundig onderzoek gebleken, dat van Haalderen af, langs Elst en vervolgens naar Driel, een Rijnarm heeft gelopen, die zeer waarschijnlijk in de Romeinse tijd nog bevaarbaar is geweest en over welk water mogelijk de bouwstenen voor het heiligdom in Elst zijn aangevoerd. Geconstateerd is verder, dat binnen een straal van 5 km rondom het tempelgebied zich 30 woonplaatsen hebben bevonden (Gelre 1949, blz. 7-9). Na het verdwijnen van de Romeinen uit de streek in de ivde eeuw zal dit heiligdom meer en meer in verval zijn geraakt (Bogaers, blz. 179).

Vondsten bij de tempels: Bogaers, blz. 41, 59, 103, 104; Nieuws bull. K.N.O.B., 1956, kol. 20.

+ P. Glazema, Het archaeol. onderzoek van M.E. kerken, Bull. N.O.B. 1947, blz. 108; dez., Oudheidk. onderzoek van M.E. kerken in de prov. Gelderland, Akademiedagen iii, Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., 1950, blz. 103-105; dez., Oudheidk. onderzoekingen in de provincie Gelderland, Gelre li, 1951, blz. 22-23; J.E.A.Th. Bogaers, De Gallo-Romeinse tempels te Elst in Over-Betuwe, Nijmegen, 1955.

+ De oudste Gallo-Romeinse tempel was een noord-zuid gericht, rechthoekig, uitwendig 8,70 × ongeveer 11,60 m metend, gebouw. De noordmuur ligt vrijwel in de lengte-as van de tegenwoordige hoofdbeuk van de kerk. Van de fundering van de westmuur ontbreekt een gedeelte en nagenoeg de gehele oostmuur is bij de bouw van de cella van de tweede tempel afgebroken. Aan de zuidzijde buiten de kerkmuur zijn nog stukken gevonden van de west-, zuid- en oostmuur. De muren zijn samengesteld uit een kern van kalkmortel, waarin zich ruwe brokken kwartsiet bevinden met wat grind en een enkel dakpanfragment en wat stukken zand- en kalksteen. Deze kern wordt ingesloten door twee wanden van opus quadratum, kleine regelmatig behakte, kwartsietblokken met specie verbonden. Behalve de genoemde muurresten die in de vaste grond gefundeerd waren, werd een gedeelte van de oude tempelvloer gevonden. Deze vloer, gelegen op geroerde grond, bestond uit een vlijlaag van, hellend tegen elkaar geplaatste, dakpanfragmenten, waarop witte kalkspecie, vermengd met fijn gestampte stukken baksteen, was gestort.

 

+ Bogaers, blz. 91-95; 124-125.

Onder de rode tempelvloer zijn verscheiden fragmenten van onbeschilderd pleister voor de dag gekomen. Verder zijn 2,5 cm dikke stukken van beschilderd pleister gevonden: roodbruin, groen, zwart, vlakken door biezen of stroken afgesloten. Ook was marmer nagebootst, door op een donkergele verflaag, donkerbruine, lichtgroene en lichtgele aders te schilderen in de vorm van onregelmatige, grillige lijnen en stroken. Vermoedelijk was slechts de binnenzijde van de tempelmuren beschilderd.

+ Bogaers, blz. 159-161.
De muren zijn vermoedelijk geheel uit steen opgetrokken geweest. Welicht is het opgaand metsel werk met tufsteen bekleed geweest. Het beeld van de godheid zal in het centrum van het heiligdom of in het midden tegen de achtergrond hebben bevonden. Het gebouw is ongetwijfeld gedekt geweest door een zadeldak, waaronder vermoedelijk een vlak, houten plafond het eigenlijk heiligdom aan de bovenzijde heeft afgesloten. Het altaar zal buiten de tempel, waarschijnlijk ten zuiden van de ingang, aan de zuidzijde hebben gestaan.
Bogaers, blz. 174-181.+
Voor zover bekend, is deze tempel het oudste stenen gebouw van ons land. Geconstateerde brandsporen wijzen er op, dat hij door brand is verwoest en zeer waarschijnlijk zal dit dan tijdens de opstand der Bataven in 60/70 zijn geschied.
Bogaers, blz. 148-158.

In de Mariakapel zijn de volgende Romeinse fragmenten opgesteld, die door het Rijk+ als eigenaar aan de kerkvoogdij in bruikleen zijn afgestaan: 2 houten funderingspalen, 2 kapiteelfragmenten, fragment van een fries, van een vloer en van een zuil, 4 bronzen munten, 1 bronzen fibula, een bronzen armband en gesp, fragment van een bronzen armring, een hypocauststeen, 3 dakpannen, 3 stucfragmenten en de 3 schedels. Voorts 7 laat-middeleeuwse tegels (Inventaris Rijksinspectie roerende monumenten, nrs. R 1755-1789, vgl. Tentoonstelling Romeins Nederland, Centraal Museum Utrecht, 1948, nrs. 182-188).

 

Op de plek van de verwoeste tempel verrees een veel groter heiligdom, dat aan de noordzijde even buiten de tegenwoordige kerkmuur uitkwam, daarentegen aan de zuidzijde zich ver buiten deze muur uitstrekte.

Het bestond uit een rechthoekig podium van 28,25 × 23,15 m, waarop een cella stond, uitwendig gemeten 15,90 × 12,86 m, omgeven door een omgang met zuilen. Over de maten: Bogaers, blz. 58, 61-64.

Van deze tempel zijn de ongeveer 1,80 m brede cellamuren tot op een hoogte van ongeveer 3,30 m bewaard gebleven. Deze muren rustten op scherp aangepunte eikenhouten palen, 1,15 á 1,35 m lang, waarvan de koppen schuin waren bijgestoken en die met geringe tussenruimte onder de gehele cellamuur waren aangebracht. Tot op een maximum hoogte van ongeveer 2,40 m, had het muurwerk een tamelijk onregelmatig karakter. De stenen zijn ruw, blokvormig behouwen, kwartsieten (gemiddelde afmetingen 18 × 7-9 cm). Aan de oostzijde van de west-cellamuur gevonden, horizontaal lopende sporen, van ruwe vurenhouten planken, doen vermoeden, dat bij de bouw van een bekisting is gebruik gemaakt. Het metselwerk is in het algemeen op dezelfde wijze en in hetzelfde materiaal uitgevoerd als dat van tempel 1. De kolonnademuren waren in de vaste grond gefundeerd, maar waren verder op dezelfde wijze en van hetzelfde materiaal gebouwd als die van de cella. Van deze muren werden gedeelten van de west-, oost- en zuidmuur gevonden, welke muren ongeveer 1,50 m breed bleken te zijn. Slechts enkele sporen konden worden teruggevonden van de noordmuur. Tegen de zuidzijde van het podium was een brede trap aangebracht. Het hoogteverschil tussen de vloer van de omgang en het loopvlak buiten de kolonnademuur heeft minstens 1,15 á 1,18 m bedragen.

Bogaers, blz. 95-104; 125-134.

Gevonden zijn stukken muurbeschilderingen ongeveer 5 cm dik, samengesteld uit+ minstens drie lagen: een - meestal grijze-specielaag, een witte stuclaag en een verflaag. Hieronder zijn stukken met donkere en lichtgroene, zwarte en witte stroken en biezen, als ook fragmenten van geschilderde kandelabers in wit, rose en groen, tussen roodbruine, met groene stroken omzoomde panelen en verder stukken met nagebootst marmer.

Enkele fragmenten muurschilderingen vonden hun weg naar het Rijksmuseum G.M. Kam. Op een roodbruin beschilderd en glad en glanzend stuk zijn Griekse letters ingekrast (blz. 135-137). Gevonden schedels van zoogdieren wijzen er op, dat te Elst een Suovetaurilia-offer is gebracht (blz. 137-143).



illustratie
Fig. 64 Elst. Hervormde Kerk en toren




illustratie

+ Bogaers, blz. 161-173.
Het heiligdom stond op een, ongeveer 1,20 m hoog, met kalkstenen blokken bekleed podium, waartoe een brede trap aan de zuidzijde toegang verleende. Op de omgangs- of kolonnademuren stonden op eenvoudige basementen Corinthische zuilen van ongeveer 5,50 m hoogte. Bogaers neemt aan, dat er aan iedere lange zijde (west- en oostzijde), 12, en aan de noord- en zuidzijde, 10 zuilen hebben gestaan. De omgang heeft onder het, met pannen afgedekte, lessenaardak waarschijnlijk nog een vlakke zoldering bezeten. De vloer van de cella heeft vermoedelijk drie treden hoger gelegen dan die van de omgang. De ingang van de cella heeft aan de zuidzijde gelegen en was aan de buitenzijde zeer waarschijnlijk door twee kleine zuilen geflankeerd. Het is mogelijk, dat in de cellamuren aan binnen- en buitenzijde aan aantal nissen was aangebracht. In het inwendige van de cella waren de muren beschilderd en men moet aannemen dat zij boven de omgang met de zuilen heeft uitgestoken, en door een zadeldak was gedekt.
+ Bogaers, blz. 174-181.
Zowel de muurschilderingen als de oudste kapitelen dateren uit de Flavische tijd. Niet lang na de opstand van de Bataven, waarbij, naar wordt aangenomen de eerste tempel werd verwoest, heeft men de tweede tempel opgericht. Over de periode waarin deze tempel in gebruik is geweest, hebben de dateerbare vondsten weinig gegevens opgeleverd, maar hij schijnt wel tot in de iiide eeuw in gebruik te zijn gebleven.
‘Het is aan te nemen, dat beide tempels in de eerste plaats inheemse, Germaans-Bataafse heiligdommen zijn geweest, al moeten zij naar de vorm tot de Gallo-Romeinse tempels gerekend worden en al zijn ze door “de Romeinen” gebouwd’ (Bogaerts, blz. 173).
Over de tempelresten is, bij de restauratie van de kerk, een betonnen vloer gelegd en een, in de traptoren bij het koor gemetselde, trap leidt naar deze, onder het hoofdschip gelegen ruimte, zodat het grootste gedeelte van de Romeinse fundamenten blijvend te bezichtigen is.

+ DE HERVORMDE KERK ligt geheel vrij in de kom van het dorp, iets ten noorden van de Dorpsstraat. De kerk behoort aan de Ned. Hervormde gemeente. Sedert 1885 is ook de toren eigendom van de Hervormde gemeente. Fig. 64, 65, pl. civ, afb. 242, cv, afb. 244, pl. cvi, afb. 246-248, pl. cvii, afb. 249-252.

Het kerkhof was door een muur omringd waarin ringen bevestigd waren ten behoeve van het vastbinden van paarden bij gelegenheid van de paardenmarkten. De paardenkopers uit Deventer hadden het voorrecht om hun paarden aan de kerkhofmuren te binden en wanneer paarden van andere kooplieden daar aangebonden stonden, waren zij gemachtigd die paarden los te binden en de hunne in de plaats te zetten. In ruil daarvoor waren de Deventer kooplieden verplicht een gedeelte van de kerkhofmuur te onderhouden. (Taminiau, blz. 59). De relatie met Deventer dateert al van vroeg. In 1260 verzocht Elst aan de IJsselstad vrijdom van tol, omdat de Deventer kooplieden op de paardenmarkt te Elst een voorrecht hadden.
+ Tekening door J. van der Ulft (1627-1689), voorstellende het bovendeel van de toren, verzameling F. Lugt, Parijs pl. cv, afb. 243; gewassen tekening door C. Pronk, 1731, voorstellende, gezicht op het dorp met de kerk in het oosten, in zijn schetsboek, R.P.K. Amsterdam; gewassen tekening door J. de Beijer met dergelijke voorstelling, 1744, Gem. Museum Arnhem. Een zelfde voorstelling anoniem xix, ibidem; J. de Beyer 1744, coll. de Poll.
Tekening door zekere van Dam, voorstellende de kerk na de brand van 1701, verblijfplaats onbekend, afbeelding Taminiau, vóór blz. 111.
+ E.H. ter Kuile, De torens van Nederland, Heemschutserie nr. 7, 2de druk, 1942, blz. 75; Gelre 1949, blz. lii; Duizend jaar bouwen i, 1948, blz. 310, 316; E.H. ter Kuile, De bouwgeschiedenis van de Herv. kerk te Elst in de O.B., Nederl. Kunsthist. Jaarboek, 1952-1953, blz. 47-69; M.D. Ozinga en R. Meischke, De Gotische kerkel. bouwkunst, serie: De schoonheid van ons land, 1953, blz. 23; A. Joh. Maris, Over de Sint-Werenfriedskerk te Elst en de daarmede verbonden stichtingen, Gelre liv, 1954, blz. 57-142; J. Bogaers, De Gallo-Romeinse tempels, blz. 195-229; P. Noordeloos, De restitutie der kerken in de Fransche tijd, 1957, blz. 325; H.J. Kok, Patrocinia, blz. 49.
+ Volgens de bovenvermelde oorkonde van 9 juni 725 (Oorkb. St. Utr. nr. 36; Sloet, nr. 7, hier 9 juli), schenkt Karel Martel de Villa Elst c.a. in loco Marithaime, die Koning Childebert aan Karels vader
Pippijn geschonken had, nadat deze goederen tengevolge van de ontrouw van Everardus aan de+ koninklijke fiscus vervallen waren, aan een, aan St. Salvator gewijde kerk ‘ea ratione ut domnus Willibrordus episcopus prefatas res in ius et in dominium suum recipiat suorumque successorum in Deo nomine possidendum’. De tekst van deze oorkonde is enigermate onbeholpen gesteld en heeft verwarring gesticht, doordat gemeend werd dat hier een schenking bedoeld wordt van een kerk in de Betuwe. Er wordt een schenking gedaan aan een kerk, aan de Salvator gewijd, waarvan de ligging niet wordt aangeduid. Wijlen prof. Tenhaeff heeft naar voren gebracht, dat met deze kerk enkel de Salvatorskerk van Utrecht, de kathedraal van Willibrord, bedoeld kan zijn; deze was immers zó bekend, dat ze geen plaats aanduiding nodig had (N.B. Tenhaeff, De oorkonden-schat van den H. Willibrord. Openbare les gehouden op 29 oktober 1929; Bogaers, blz. 198-202).
Kort nadat Karel Martel de voormalige goederen van Everhard aan Willibrord had geschonken,+ zond deze zijn vroegere metgezel Werenfried naar deze streken. Over zijn verrichtingen in Elst zegt de, vele jaren na zijn dood door een onbekende geschreven, Vita Werenfridi alleen, dat hij hier de heidense godsdienst uitroeide, de plaats aan de bescherming der heiligen toevertrouwde en het volk door zijn prediking heiligde. Niets wijst er op, dat bij zijn komst in Elst aldaar reeds een kerk zou hebben gestaan, of zoals Niermeyer meent (Tijdschr. v. Gesch. lvi, 1953, blz. 155 nr. 53), dat de Gallo-Romeinse tempel tot een Christelijk heiligdom zou zijn verbouwd. Dat Werenfried hier op de resten van de heidense tempels een kerkje gebouwd zou hebben, zoals een vermelding uit de xviide eeuw zegt (Arch. A.U. X, 1882, blz. 206), is zeer plausibel, al ontbreken alle bewijzen ervoor.
Werenfried moet omstreeks 760 te Westervoort zijn overleden; volgens een legende ontstond er twist over de plaats, waar hij begraven diende te worden. De kist werd op een onbemande boot gezet die, tegen de stroom in wegvoer. Toen de schuit aan de oeverwal was aangeland, werd de kist geplaatst op een wagen zonder voerman en getrokken door twee ossen, die onmiddellijk koers naar Elst zetten, waar Werenfried zou zijn bijgezet. De herinnering aan deze mirakuleuse overbrenging is in het gemeentewapen van Elst blijvend vastgelegd.
Een oude overlevering vermeldt, dat bisschop Balderik door een mystieke openbaring, het gebeente van enige heiligen o.a. van St. Werenfried zou hebben gevonden en dit plechtig verheven hebben, d.w.z. dat hij de relieken uit het graf heeft genomen en in een schrijn zou hebben geplaatst.
Dat bisschop Balderik (910-976) in een bijzondere betrekking tot de kerk van Elst gestaan heeft, is in 1857 duidelijk geworden door het ontdekken, bij herstelwerken van een oude dichtgemetselde ingang aan de zuidzijde van de kerk, van een fragment van een steen met inscriptie, pl. cvi, afb. 246. Het inschrift in zorgvuldig uitgevoerde letters, dat volgens Bogaers, blz. 211, zeker niet jonger dan de xide eeuw zal zijn luidt: aistacvaraapraesvlebaldrico. De, bij de vernieling van de kerk zwaar beschadigde steen, een kalksteen van dezelfde soort waarvan de kalkstenen bouwdelen van de tweede tempel zijn gemaakt, is later, blijkens een, op de bovenzijde voorkomend kruis, als altaarsteen gebruikt. Vóór de eerste a blijkt een l te hebben gestaan. Ter Kuile opperde capsula te lezen (Oudheidk. Jaarb. 1952, blz. 51). Op grond van de resultaten der opgravingen is Bogaers tot de overtuiging gekomen, dat capella geïnterpreteerd dient te worden als crypt of als kapel in de crypt (Bogaers, blz. 208-215, 226-229). In 1857 heeft men de steen in het koor ingemetseld (D. Buddingh, Elst in de Overbetuwe, 1858, blz. 11). Thans worden de fragmenten bewaard in een vitrine in het zuiderportaal, pl. cvi, afb. 246.
De kerk van Elst was een bisschoppelijke eigenkerk van Utrecht en behoorde later aan het domkapittel (Post, blz. 14); omstreeks 1342 wordt zij onder de ‘capelle nostre’ (ingelijfde kerken) van de domkerk genoemd en zij gold als de oudste en voornaamste in het dekenaat Batua (Gelre 1954, blz. 66). Bogaers en Kok achten het niet uitgesloten dat de oorspronkelijke patroon van de kerk St. Maarten+ geweest zou zijn. Wanneer de H. Werenfried patroon van de Elster kerk is geworden is niet bekend, wellicht onder Balderik; de oudste vermelding dateert van 1400 (Kok, blz. 50).
Tegen het einde der xide eeuw is de kerk van Elst in het bezit van een proosdij. Een proost, Engelbertus,+ wordt in 1085 vermeld (Ned. Archievenblad xx, 1911-1912, blz. 212). Dat door Balderik een college van acht kanunniken zou zijn ingesteld, zoals een overlevering wil (Arch. A.U., x. blz. 206), wordt door geen enkel bewijs bevestigd, bovendien kende Elst tot 1462 toe slechts een viertal prebenden waar zielszorg aan verbonden was. Van wanneer de vierdeling der Elster pastorie dagtekent, is niet bekend, daar de schriftelijke gegevens niet verder terugreiken dan tot ongeveer 1340 (Gelre 1954, blz. 63). De bisschop behoorde de proost te benoemen. Slechts geprebendeerde domkanunniken kwamen voor proost in aanmerking, die echter niet verplicht was als domheer in Utrecht te resideren. Als domheer had hij het recht van presentatie van de vier pastoors. De geestelijkheid bestond in de xivde eeuw en later uit de proost van Elst, vier prebendarissen, die
gezamenlijk als pastoors de zielszorg uitoefenden en koordienst deden, en verder uit kapelaans of vicarissen. De vier pastoors werden ‘canonici’ genoemd, omdat zij op de wijze der kanunniken in de vijf kapittelkerken van Utrecht koordienst deden (Gelde 1954, blz. 65-67).
Bij akte van 19 februari 1469 richtte Johannes Ingen Nulandt, ter uitvoering van de laatste wilsbeschikking van zijn oom Gelis Ingen Nulandt, vier kanonisieën op, in de hoop dat de kerk van Elst tot kapittelkerk verheven zou worden, wat echter niet is geschied. De fundatie van 1462 is zelfstandig naast die der vier pastoors blijven voortbestaan. De proostdij, die na de invoering van de gereformeerde godsdienst in naam was blijven bestaan, verdween in 1811 (Gelre 1954, blz. 68,88).
+ Op 23 maart 1444 werden door Gelis Ingen Nulandt vicariëen gesticht op het altaar van St. Thecla en van de H.H. Catharina en Gertrudis (Gelre 1954, blz. 65, 73; W.V.R., blz. 53). Ook was er een vicarie op een altaar van St. Werenfried (Gelre 1954, blz. 64), welk altaar in de tweede krocht zal hebben gestaan en eveneens wordt een St. Petrus-altaar vermeld, waarop tussen 1393 en 1423 een vicarie was gesticht (Ibid,. blz. 77). Het klooster Mariendaal bij Arnhem had een vicarie, waarvan vermeldingen van 1532 af bewaard zijn, op een altaar van de H. Maagd. Waarschijnlijk was er ook een vicarie van St. Joris en St. Blasius (Heeringa, ii, blz. 261).
Het priesterkoor werd afgesloten door een koperen hek (Taminiau, blz. 51) en blijkbaar aan de westzijde van dit hek, in het schip, ‘in 't middell van der kercken van Elst voorden choer’ stond het aan de H. Thecla gewijde altaar. Dat van de H.H. Catharina en Gertrudis was ‘op die noortzijde’ opgericht (Gelre 1954, blz. 124).
+ In augustus 1555 woedde hier een beeldenstorm, waarbij de hoofden van de beelden der evangelisten en van de musicerende engelen aan het torenportaal het moesten ontgelden (Taminiau, blz. 124, 48), doch het, in 1555 door Johan Noster uit Nijmegen vervaardigde, orgel (Oud-Holland 1919, blz. 189) en de lichtkronen ontsnapten aan deze wandaad. In 1862 zijn echter de kerkkronen met enige kandelaars voor f 100 verkocht (Taminiau, blz. 54).
+ Karel de Haan (Carolus Gallus) was van 1556 tot 1560 pastoor te Elst, doch moest, wegens zijn sympathiëen met de nieuwe leer, Elst verlaten. De laatste pastoor, Reynier Jordens, verbrak het coelibaat. Met de prediking in gereformeerde zin werd in 1578 te Elst een begin gemaakt (Gelre 1954, blz. 88) en nog werd op de Nijmeegse synode van 6-8 juni 1592 vermeld: ‘Aengaende die kercken Elst, Valburgh ende Lent daer die reformatie ten deel aengevangen is’ (Nav. 1877, blz. 269). Elst kreeg zijn eerste predikant in 1598 (D. Buddingh, Elst in de Overbetuwe enz., blz. 16).
+ In 1588 is de kerk geplunderd en van haar schatten beroofd. De relieken van St. Werenfried werden op het voorplein van de kerk verbrand (Arch. A.U. vii, blz. 96, 97; Bogaers, blz. 227).
In 1686 werd vast goed verkocht voor herstel van het dak van het koor (Gelre 1954, blz. 107 noot 1). Op 16 oktober 1701 ontstond door blikseminslag brand in de toren en in de kerk. De gewelven van de toren en die van het westelijk gedeelte van het schip stortten in, waarbij de klokken verloren gingen en verder werden het orgel, de preekstoel en de banken een prooi der vlammen. De drie Kwartieren gaven samen f 500, - en die van Nijmegen en Veluwe bovendien nog verlof tot het houden van vrije collecte in het distrikt. Eerst op 31 januari 1717 was de kerk weer zover hersteld, dat er in gepreekt kon worden. De grote kapel aan de zuidzijde, die in 1673 in de notulen van de kerkeraad als ‘die capelle te Sye’ genoemd wordt, (Taminiau, blz. 56) werd afgebroken en de verdere herstellingen schijnen min of meer op een koopje geschiedt te zijn. Van het stenen netgewelf van het schip werd een gedeelte vervangen door stucadoorswerk, wat ten gevolge had, dat één der predikanten die op een zondag voor de dienst zijn duiven wilde voeren, door het rieten gewelf zakte en naar beneden viel, wat hem het leven kostte (Taminiau, blz. 110).
+ In 1857 hadden, behalve aan de zuider-schipmuur, ook herstelwerken plaats aan de toren, bij welke gelegenheid de, bij de beeldenstorm gemutileerde, beelden der evangelisten en van de musicerende+ engelen aan het torenportaal zijn verwijderd. De beelden van het achtkant verdwenen bij een restauratie onder leiding van architect H. Pothoven in 1925-1926 (Taminiau, blz. 48). Ook werden toen de kalkstenen sierdelen van het achtkant vervangen door tufstenen. De baldakijnen werden door N. van der Schaft gehakt (W. Martin, Herleefde schoonheid, 1945, blz. 71). De stenen balustrades met pinakels zijn eveneens bij deze restauratie toegevoegd.
+ De hevige beschietingen en gevechten in de laatste fase van de tweede Wereldoorlog hebben het gebouw deerlijk geschonden. De door vele granaten getroffen toren verloor zijn spits en brandde van binnen geheel uit. De daken en de gewelven van steen en pleister gingen alle verloren, behalve het tongewelf van de kelder onder de sacristie.
+ Door de architecten H.A. en Ir. G. Pothoven is het gebouw in de jaren 1949-1953 gerestaureerd. Men heeft er van afgezien de kerk te overwelven met een netgewelf, zoals zij dat oorspronkelijk in
de xvde eeuw had gekregen, doch heeft zich beperkt tot het aanbrengen van eenvoudige kruisribgewelven. Na 1953 werd de toren onderhanden genomen.
Voordat een aanvang met de herstelwerken werd genomen, zijn in 1947 door de Rijksdienst voor+ Oudheidkundige Bodemonderzoek ontgravingen verricht, die zeer belangrijke resultaten hebben opgeleverd. Op de reeds vermelde Gallo-Romeinse tempels werden de resten gevonden van een pre-Romaans kerkje, dat later blijkbaar is vergroot en in het bezit van een krocht kwam, die onder het koor van de verwoeste Gotische kerk werd gevonden (zie bouwperioden).

De tegenwoordige kerk is samengesteld uit een, aan een bakstenen toren aansluitend,+ lang, bakstenen hoofdschip met een lagere, en smallere noorder-zijbeuk en een uitgebouwd portaal aan de zuidzijde, en een eveneens bakstenen diep koor, dat door drie zijden gesloten wordt. De noorderbeuk sluit aan tegen een onderkelderde, rechthoekige sacristie van onregelmatige vorm. In de hoek tegen de sacristie is een stenen traptoren opgetrokken. De beide schepen, koor en sacristie, hebben een stenen gewelf.

 

De toren is opgebouwd uit twee rechthoekige geledingen, waarvan de bovenste inspringt+ ten opzichte van de onderste en daardoor een brede omloop vormt, en wordt bekroond door een door een waterlijst onderbroken, rijzig achtkant op een even grote grondslag als het vierkant, zodat daar geen omloop ontstaat. De benedenste geleding heeft overhoekse steunberen. Uit de noord-oostelijke steunbeer van de toren ontwikkelt zich een ronde traptoren, leidend tot halverwege de tweede geleding, pl. cvii, afb. 249. Onderaan wordt hij door een verbreding van de steunbeer geheel ingesloten en is ook slechts van de kerk uit toegankelijk.

Het onderste vierkant, zwaar en breed, geeft de toren een weinig elegant aanzien, dat noch de fialen op de hoeken van de beide vierkanten, noch het slanke achtkant vermogen te wijzigen.

 

De gehele onderste bakstenen geleding is met tufsteen bekleed, voor zover het muurwerk+ in het zicht komt. Tufsteen, kleine brokken maximaal 25 × 8,5 × 11 cm. Tweede geleding baksteen 25-27 × 6-6,5 cm, 10 lagen 80 cm, met speklagen van tufsteen ongeveer om de vijf lagen.

Achtkant, eerste geleding: 26,5-27,5 × 6-6,5 cm, 10 lagen 80 cm. Tweede geleding: 27-27,5 × 6-6,5 cm, 10 lagen 75 cm. Aan de voet van het achtkant lopen nog vijf tufstenen banden, boven de waterlijst twee.

De vrijstaande gevels van de benedenste twee geledingen zijn verdeeld in telkens drie spaarvelden, door een rondboogfries gesloten; in het benedenste vierkant is de middelste nis breder dan de flankerende. Boven een, door een waterlijst gevormd, hoog ‘plint’ staan in elk veld, door een breed holprofiel omlijste, spitsboognissen, waarin thans een eenvoudige vorktracering is aangebracht. Op de tekening van Van der Ulft lijken driepassen in de tracering te zijn aangegeven. Op de dammen ontspringen in de benedenste geleding, boven de tooggeboorte der nissen, driezijdige uitmetselingen die zich sedert de restauratie's weder als fialen in de balustrade voortzetten naar Nederrijnse trant. In het benedenste vierkant is de middelste nis, aan de westzijde, als diepe ingangsnis geopend, omlijst door een smal holprofiel. De bekroningen van de hoekberen zijn in navolging van de restauratie van 1925 hersteld.

In de tweede geleding is in het ‘plint’ aan elke zijde een schietgatvormige lichtopening aangebracht, die verdubbeld herhaald wordt in de middelste siernis. Op de hoeken van dit vierkant vormen bovenaan rechthoekige uitmetselingen de voet voor hoek-

fialen, die sedert 1925 door balustraden met de gevels van het achtkant worden verbonden (vgl. tekening Van der Ulft.).

Ook de gevels van het achtkant worden door spaarvelden gedetailleerd, hier in een spitsboogfries, met driepasjes eindigend. In de benedenste helft van het achtkant staan de spitsbogige galmgaten die thans tot de hoogte van de balustrade geopend zijn. In de kop van de galmgaten natuurstenen driepasvullingen. De nissen boven de waterlijst hebben visblaasvormige traceringen. De hoeken van het achtkant zijn ter hoogte van de waterlijst versierd door natuurstenen kolonnetten met rijk bewerkte kapitelen, als voetstukken van beelden, die bij een vorige restauratie weggehaald zijn. Kapitelen en baldakijnen zijn toen nieuw gehakt. In 1926 was een der beelden nog redelijk goed bewaard, pl. cviii, afb. 254, (kop bijgewerkt).

 

+ Boven de gewelven van de zijbeuken meet het materiaal van de middenschipsmuren 26-27 × 6, 10 lagen 75 cm. Ook het koormuurwerk boven de sacristie bestaat uit dit materiaal met wat dikkere voeg toegepast, zodat 10 lagen 76,5 cm meten. Aan de traptoren meten 10 lagen zelfs 82 cm.

 

+ Het bakstenen schip wordt geschoord door tweemaal versneden steunberen, waarvan de meest westelijke, aan de zuidzijde, met tufsteen is bekleed. Die aan de noordzijde zijn met natuurstenen blokken versierd. De lange zuidzijde vertoont enkele onregelmatigheden, doordat in de vijfde travee, van het westen, het ritme van de vensters onderbroken wordt door de dichting van de doorgang naar de aldaar gestaan hebbende, en in 1701 gesloopte, kapel (Mariakapel?, breder dan een schiptravee), waardoor een vlakke wand is ontstaan zonder steunbeer, slechts door een lager venster doorbroken. De zuidmuur is van de toren tot aan het portaal, van het maaiveld tot aan de waterlijst, met tufsteen bekleed. Een vermoedelijk in de vorige eeuw aangebracht, tufstenen boogfries loopt van de eerste travee tot aan de plaats, waar de vroegere kapel heeft gestaan.

De met een smal holprofiel omlijste vensters hebben merendeels spaarzaam toegepaste, natuurstenen negblokken en zijn bij de restauratie alle weer geheel geopend. Een groot, met lei bekleed zadeldak dekt behalve het hoofdschip en de noorder-beuk, tevens het koor en de sacristie. Aan de noordzijde steekt boven het dak het bakstenen traptorentje van het koor uit.

+ Het oude portaal was in een dergelijk slechte staat, dat men genoodzaakt is geweest het af te breken en nieuw op te bouwen. Het bestaat uit baksteen met tufsteen bekleed en wordt door overhoeks geplaatste steunberen geschoord.

In de meest oostelijke travee aan de zuidzijde is een steen, (90 × 44 cm), ingemetseld, waarin in een xviiide eeuws cijfertype het jaartal 726 is gegrift.

 

+ Tweemaal versneden steunberen schragen het koor, waarvan de muren, boven een bakstenen plint, elf lagen tufsteen vertonen. Ook hier werden de tweedelige spitsboogvensters weer geopend.

+ De noordmuur van dit onderkelderde gebouwtje loopt van west naar oost, enigszins schuin, binnenwaarts en wordt slechts doorbroken door twee spitsboogvensters in de bovenverdieping en geheel onderaan, door twee kleine venstertjes ter verlichting van de kelderruimte, waartoe een aan de oostzijde gelegen deur toegang verleent. Boven deze ingang een spitsboogvenstertje, en in de nok een, door een vlakke boog gedekte, opening.

In de benedenverdieping van de toren is bij de laatste restauratie een bakstenen stergewelf+ aangebracht, waarvan de natuurstenen ribben rusten op kolonnetten met nieuw gehouwen consoles en kapitelen. Van de oorspronkelijke zuiltjes was nog slechts één ongeschonden over, alsmede het bijbehorende kraagsteentje, waarin een kop was gehakt; alle overige koppen en kapitelen zijn modern. Op de verdieping aan elke zijde drie spaarnissen, met vellingkant ter volle hoogte van het muurwerk. Over de dammen lopen driezijdige uitmetselingen als in schip en koor.

 

De vloer van het koor ligt drie treden hoger dan die van het schip. De noordermuur+ is tot ongeveer 4 m boven het peil van de krochtvloer samengesteld uit vrij regelmatig tufsteenwerk met afbraak van de tempels. Hierboven heeft het muurwerk, zowel aan koor- als aan sacristiezijde, een veel ruwer aanzien. In het onderste gedeelte van deze muur werden sporen van een negental, zeer smalle venstertjes gevonden; zeer waarschijnlijk hebben er twaalf van dergelijke openingen op een rij gelegen. Aan de buitenzijde worden alle, en aan de binnenzijde sommige vensters gedekt door toogvormige uitgekapte lateien, pl. cvi, afb. 247, 248. Deze venstertjes zijn later dichtgemetseld en vervangen door een drietal grotere, op dezelfde hoogte gelegen en waarvan de binnenomtrek zich half cirkelvormig in het muurvlak aftekende (hagioscopen?). Uitwendig zijn zij uit wigvormig gekapte tufstenen samengesteld. In de dagkant waren groeven voor houten raampjes uitgespaard. Dat deze vensterreeks dichtgemetseld zou zijn bij de bouw van het koor ter versterking van de muur, acht ter Kuile weinig aannemelijk; deze vulling kan ternauwernood een versterking hebben betekend (Ned. Kunsthist. Jaarb., blz. 63). Even boven deze rij van 9 (12) raampjes zijn balkgaten gevonden met op elk gat een Romeinse tegel, waaruit blijkt dat de crypt een vlakke houten overzoldering moet hebben gehad. Onder de balkgaten werd hier en daar nog wat kleur aan getroffen van decoratieve banden in rode en gele oker en in zwart. In het bovenste gedeelte van de muur tussen het tegenwoordige koor en de sacristie (nu consistoriekamer) zijn de moeten over van drie grote, rondbogige vensters, die tot een groep van vier moeten hebben behoord (één zit vrij zeker achter een Gotische bakstenen wandpijler verborgen), die regelmatig over precies dezelfde wandlengte als de krochtvensters zijn verdeeld. Hoger dan de boogtoppen van deze vensters reikt het natuurstenen metselwerk niet. Deze lichtopeningen zijn aangebracht bij de bouw van het priesterkoor boven de grote crypt. Ongetwijfeld zal dit koor ook aan de zuidzijde door vier van dergelijke vensters verlicht zijn geweest. Een, door een luik afgedekte, bakstenen trap aan die zijde van het koor maakt het thans mogelijk af te dalen naar de resten van de crypt. Ook in het koor rusten de ribben van het nieuwe kruisribgewelf op kolonnetten. Van de kraagstenen zijn enkele nog origineel. Aan de noordzijde van de koorsluiting is een door een paanderboog gedekte nis, en een klein, spitsbogig ampullennisje bevindt zich in de zuid-oostwand. Schip, beuk en koor hebben een bevloering van rode Bremer steen gekregen.

 

De tegenwoordige consistoriekamer, door twee spitsbogige vensters verlicht, ligt+ onder een bakstenen kruisribgewelf met tufstenen ribben. Drie oorspronkelijke kraagstenen. In oost- en westmuur een spaarnis. In de oostmuur twee ampullennisjes.

 

Schip en beuk, pl. cvii, afb. 250, worden in zes traveeën verdeeld door, tegen de+ gewelfkappen te niet lopende, pijlers, die zowel aan schip als aan beukzijde begeleid worden door driehoekige uitmetselingen, waaruit de gewelven opgaan. Aan de midden-

schipzijde, ter hoogte van het punt waar de spitsbogige scheibogen uit de kapiteelloze schacht oprijzen, zijn op de hoeken drie tufstenen kolonnetten met zandstenen kraagsteentjes (hoofden en dierkoppen), en kapitelen met laat-Gotische bladmotieven aangebracht, die de tufstenen ribben van het kruisribgewelf van het hoofdschip als optisch steunpunt dienen. De ribben van het lagere gewelf van de noorder-beuk rusten op kraagstenen zonder bemiddeling van kolonnetten. Dergelijke driehoekige uitmetselingen zijn ook geplaatst aan de noord- en zuidmuren. Aan laatstgenoemde muur staan zij tegen halve zuilen. De meeste kapitelen en kraagstenen moesten wegens ernstige beschadiging verwijderd worden en in hun plaats kwamen nieuwe van de hand van de Poolse beeldhouwer Miller. Enkele van de originele worden in de ruimte onder de betonnen vloer van het schip bewaard. Onder de vensters van de noorderbeuk zijn spaarnissen. De muren van het middenschip boven de zijbeuken zijn door telkens twee, flauw korfbogig gedekte, spaarnissen in elke travee lichter gemaakt.

+ Tegen de noordwand van het koor en de westwand van de voormalige sacristie steekt een traptoren uit. Behalve dat de trap verbinding geeft met de ruimte boven de koorgewelven, kan men sedert de laatste herstelwerken ook hier, langs een gemetselde trap afdalen naar de ruimte onder het hoofdschip.

+ De doorgang van het zuiderportaal naar de kerk, pl. cvii, afb. 251, heeft een originele omlijsting van twee staven en een peerkraal, die van een basement oprijzen en door dubbele hollen gescheiden worden. In de bijna vlakke boog boven de deur, waarvan het profiel doorgestoken is, in Gotische cijfers, het jaartal mcccclxxxiv. Nieuw zijn het stergewelf met natuurstenen ribben en de kraagstenen in het portaal.

+ Het is uit zorgvuldige opgravingen, pl. cv, afb. 245, vast te stellen geweest, dat de zuidgevel van het tegenwoordige schip en de pijlers tussen hoofd- en zijbeuk geplaatst waren op de grondslagen van een veel oudere, éénbeukige kerk. Het oudste metselwerk van de lange gevel eindigde op de oostelijke muurfundering van de cella van de tweede tempel en overeenkomstig metselwerk werd aangetroffen op de grondslag van de oostelijke zuilengaanderij van deze tempel en in twee, haaks daarop staande, funderingsmuurtjes tussen deze zuilenrij en de cella (Ned. Kunsthist. Jaarb. 1952-'53, blz. 52). Van deze kerk, die een vrij sterk inspringend, rechtgesloten koor heeft gehad, is niet met zekerheid te zeggen, hoever zij zich naar het westen heeft uitgestrekt. Tot aan de derde pijler van het westen is het funderingswerk te volgen.
Deze kerk is in westelijke richting vergroot tot vlak bij de tegenwoordige toren, waar de grondslag van een voorgevel werd aangetroffen. Los daarvan werd een dergelijke fundering gevonden, en in het hart van de tegenwoordige toren ondieper aangelegde fragmenten, waarvan de betekenis niet duidelijk is. Ook aan de oostzijde, werd het gebouw uitgebreid, wat blijkt uit aangetroffen metselwerk uit deze periode, aan weerszijden van de sluitmuur van bovenvermeld koor.
Vermoedelijk zijn uit hetzelfde tijdperk de funderingen van een crypt, 9,20 × 8,80 m binnenwerks, waarvan de noordermuur voor een groot gedeelte bewaard is gebleven in de noordermuur van het latere Gotische koor. Alle muurwerken bestaan uit gietwerk tussen tufstenen schalen. Uit de funderingsmuren van twee rijen pijlers, waarvan de funderingen aan de oostzijde koud tegen de wandbepleistering van de buitenmuur zijn opgesteld, blijkt dat deze krocht een indeling in drieën heeft gehad, die pas later is aangebracht. Van het schip uit was deze ruimte door middel van twee doorgangen met trapjes in de westmuur van de crypt te betreden. Tegen de oostzijde van deze krocht zijn funderingen blootgelegd van een ongeveer 13 m lange en 4 m brede éénschepige ruimte, vrij licht van aanleg, die met een wat versmald, en rechtgesloten einde buiten de muren van het huidige koor uitsteekt.
Het is niet onmogelijk dat het oudste Elster kerkje uit de viiiste eeuw stamt en dus door Werenfried gebouwd zou zijn.
+ Het ligt voor de hand de bouw van de grote crypt die nog generlei romaanse kenmerken vertoont, in verbinding te brengen met de verheffing van de relieken van de H. Werenfried door bisschop Balderik. Er moest een ruimte zijn voor de sarcofaag met het gebeente van de heilige, bovendien een altaar met een altaarsteen, waarop de bovenbesproken inscriptie te lezen was. Hier moet het ook
geweest zijn dat jichtlijders soelaas trachtten te verkrijgen voor hun kwaal (Arch. A.U., X, blz. 207). Het is niet duidelijk of deze krocht dadelijk met een priesterkoor is overbouwd geweest, of eerst+ later. Dat de pijlers in deze ruimte later zijn opgericht, is nog geen reden te veronderstellen dat deze verandering eerst na vele jaren geschied zou zijn, zoals Bogaers (blz. 218, 219) opmerkt. Het is heel goed mogelijk, dat men vrij spoedig nadat de balkenzoldering was gelegd, het nodig heeft gevonden deze extra te ondersteunen, en dat men tijdens de bouw, toen de crypt reeds min of meer gereed was, het bouwplan gewijzigd of beter uitgebreid heeft (Bogaers, blz. 220). Dat de muren van de krocht nog 1,50 m opgingen boven de zoldering, duidt toch wel op plannen om de crypt dadelijk te overbouwen.
Men kan denken dat de oprichting van een proosdij de bouw van een ruimer koor noodzakelijk heeft gemaakt. De vraag is dan wanneer deze proosdij gesticht is, door bisschop Bernoldus (Bernulphus, 1027-1054), aan wiens bouwbedrijvigheid ter Kuile tevens denkt (blz. 63), of wellicht al eerder bv onder Balderik (Bogaers blz. 217).
Het is goed mogelijk, zoals Bogaers (blz. 220) meent, dat de achter-crypt haar ontstaan te danken+ heeft gehad aan het aanbrengen van twee rijen pijlers in de voor-crypt, waardoor deze ruimte ongeschikt werd om als kapel dienst te doen en hiervoor een nieuwe ruimte nodig was. In het westelijke gedeelte van deze achterkrocht, die niet overbouwd werd, zijn resten gevonden die zeer waarschijnlijk van een altaarfundering zijn geweest. Hier kan St. Werenfrieds gebeente zijn overgebracht. Het is zeker, dat in de tijd waarin het koor van de Gotische kerk gebouwd is, het meest oostelijke gedeelte van de achterkrocht, nl. dat deel waarvan de fundamenten aan de oostzijde buiten het tegenwoordige koor zijn gevonden, bijna geheel is afgebroken. Na de bouw van het Gotische koor is vermoedelijk het overgebleven, westelijke gedeelte van de achtercrypt van buiten uit toegankelijk geweest, door middel van twee ingangen met trapjes in de meest westelijke polygoon aan noord- en zuid-zijde. Deze ingangen zijn later gedicht, waarschijnlijk nadat de kerk in handen van de gereformeerden was overgegaan. Het is niet bekend, wanneer de vloer van het Gotische koor op een lager niveau werd gebracht (Bogaers, blz. 221-226).
Van de Gotische kerk is de sacristie het oudst. Zij moet gebouwd zijn toen het Romaanse koor nog in+ wezen was, wat blijkt uit de ligging van de oude doorgang van de sacristie naar het koor, die boven de vloer van het Gotische koor ligt, en waarvan de dorpel vrijwel gelijk ligt met de balkgaten van de overzoldering van de crypt. De vloer van de sacristie moest hoog komen te liggen, wat de aanwezigheid van de kelder onder de sacristie verklaart. Bij de bouw van het nieuwe koor heeft men de sacristie intakt willen laten, waardoor de muur van de krocht en van het Romaanse koor, voor zover die tevens de zuidwand van de sacristie uitmaakte, gespaard is gebleven.
Het is niet onmogelijk dat het geven van nieuwe statuten aan het priestercollege van Elst in 1451,+ en de stichting van vier kanonikaten in 1462, in samenhang gezien moeten worden met de bouw van een nieuwe en grotere kerk, zoals mej. Maris veronderstelt (Gelre 1954, bl.z 65), en dat men omstreeks 1450-1451 met de bouw van het koor is begonnen. Ter Kuile heeft opgemerkt, dat uit het oppervlak van het metselwerk van de traptoren bij het koor blijkt, dat deze aanvankelijk aan west- en noordzijde vrijstond, en gelijk met het koor is uitgevoerd. Nadat de witsellagen waren afgevallen, bleek de toren met veel overleg te zijn afgewerkt. Op een, zorgvuldig uitgestreken, specie was de muur rood gekleurd en op de rode vlakken had men met een kalkbrij witte voegen gepenseeld. Het rood en wit bleken maar weinig van het weer te hebben geleden, waaruit kan worden opgemaakt, dat de toren vrij spoedig moet zijn opgenomen in de zijbeuk van de nieuwe kerk (Ned. Kunsthist. Jaarb., 1952-1953, blz. 65, 66).
Met de bouw van het schip zal men dan enkele jaren later zijn begonnen, omstreeks 1455. Het jaartal+ 1484 aan het Mariaportaal kan op de voltooiing der kerk duiden.
Aangenomen kan worden dat de toren ongeveer gelijktijdig met de kerk gebouwd zal zijn, hoewel+ aan de noordzijde, tussen de toren en de westgevel van de kerk een bouwnaad te zien valt, die zou doen vermoeden, dat het onderste vierkant al gebouwd was, toen men de westgevel van de kerk oprichtte. Zowel ter Kuile (blz. 68) als Ozinga (blz. 22, 23) wijzen op een verwijderde verwantschap van de Elster toren met die van de verwoeste St. Aldegondekerk in Emmerik (bouwmeester Bernard uit Utrecht), die eveneens een achtzijdige bovenbouw had, en waarmede in 1483 werd begonnen.

Het gehele kerkmeubilair ging in de oorlog verloren. Sedert 1951 bezit de kerk en+ eikenhouten preekstoel, pl. cvii, afb. 252, afkomstig uit de in 1793 gestichte voormalige Lutherse kerk aan de Kloveniersburgwal in Amsterdam. De kansel staat op een, in het schip vooruitgeschoven gedeelte van de koorvloer. De kuip rust op een korte,

zeszijdige steen, waarop een kapiteel met acanthusblad. Op de hoeken staan, op met een rozet versierde voetstukken, de beelden van de vier evangelisten. Op één der panelen van de kuip het Alziend Oog in een stralenkrans. Gedeelten van de trapleuning zijn gebruikt voor de trap naar de deur van de consistoriekamer in de noordmuur van het koor.

+ Alle grafzerken zijn door de ramp vernield. Zie De Wapenheraut 1916, blz. 414, 415 en 463 en Taminiau, blz. 61-67.

+ Ook is het kerkzilver, twee zilveren bekers van 1653 en 1666 en een dito schotel uit het jaar 1653, verdwenen.

 

+ Diam. 110 cm. Opschrift caspar anthonis van lynden tot ressen ovt amptman en richter des ampts over betuwe als opper kerck en gasthuys meestr. van elst diderick van lynden heere van ressen amptman richter en dijkgreef des ampts over betuwe diderick van lynden heere van de parck p. stephanus ode predicant tot elst gerrit ariaens van vsseldyk custos en rentmeester van de kerck en gasthuys goederen tot elst gerhadt schimmel me fecit daventriae 1705. Verder een fries bestaande uit afwisselend, het wapen van Deventer, adelaars en uitkomende herten. Op de kroon zes maskers.

 

DE R.K. KERK VAN ST. WERENFRIED is na 1945 herbouwd.

+ De kerk bezit een monstrans en een kazuifel, die door een zekere Theodoor van Eymeren voor de schennende hand van de beeldenstormers zijn gered. Na omzwervingen kwamen beide voorwerpen op het Huis Oosterhout terecht, waar zij in vergetelheid raakten, todat zij in 1848 voor den dag kwamen en door de toenmalige eigenaar van het huis, baron van Scherpenzeel-Heusch, aan de kerk werden teruggeven. (Taminiau, blz. 55).

Verguld zilveren monstrans, 74,5 cm hoog met zeslobbige voet en een, van boven opengewerkte, nodus, pl. clxxiii, afb. 423. De lunula in het cylinderglas wordt gedragen door een knielend engelfiguurtje met uitgestrekte armen. Links en rechts kleine figuurtjes tussen fialen; links O.L.V. en rechts St. Jan. Hierboven, tussen accolade- en halve cirkelbogen en pinakels, een kleine, zeshoekige ruimte, waarin een St. Maarten te paard is gehuisvest. Boven op de afsluiting van deze ruimte een kruis met corpus. Arnhemse keur? huismerk afgebeeld bij Taminiau, blz. 48, xvia. Tentoonstelling Twee eeuwen kunst in en om Arnhem, 1600-1800, Arnhem 1952, nr. 119.

 

+ Kazuifel, pl. clxxx, afb. 439, op de achterzijde versierd met een gaffelkruis, waar op de lange balk de figuren van Christus Rex Mundi, de H.H. Andreas en Bartholomeus onder baldakijnen. Op de schuine balken twee mannelijke heiligen met boek. Deze strook wordt bekroond door een, van een dalmatiek afkomstige, praetexta met de voorstelling van God de Vader. Op de kolom aan de voorzijde de H. Maagd, St. Pieter en een heilige bisschop onder gelijke baldakijnen als op de lange balk. Borduurwerk in zijde en gouddraad in zg. broderie Moyen Age, een combinatie van zijde borduursel en de zg. lazuursteek. Zuid-Nederlands werk omstreeks 1510. (Beatrice M.L.J.M. Jansen, Laat Gotisch Borduurwerk in Nederland, diss. Utrecht, 1947, blz. 68, 122).

 

+ HET AMBTSHUIS oorspronkelijk uit 1694, was in de loop der jaren ingrijpend gewijzigd, zodat zijn verdwijnen door oorlogshandelingen geen groot verlies betekent.

Verloren gingen echter de balie van de Vierschaar, in 1709 door mr. Prampers gemaakt en waarvan het houtwerk in hetzelfde jaar door mr. Gideon van Nijmegen gemarmerd was (Gelre xxxi, 1928, blz. 70).

In het nieuwe Polderhuis zijn een serie panelen aangebracht, die deel hebben uitgemaakt+ van de wand achter de Vierschaar, en van de lambrizering aan de rechterzijde, en welke in 1718 beschilderd werden met de wapens van de laatst ingekomen heren uit de Ridderschap (6 ambtsheren en 57 ambtsjonkers). Verloren gingen de panelen xii voor de helft, en xiv geheel. Deze werden naar ter beschikking staande gegevens vernieuwd (Gelre lv, 1955-1956, blz. xxvi). Op ieder paneel zijn vier wapens geschilderd en, behalve van één paneel, ontbreken van de bovenste wapens de kronen, xviiid. Een oudere schildering, die van 1718?, is onder de verf te bespeuren. Over de wapens zie: W.J. baron d'Ablaing van Giessenburg, De Ridderschap in het Kwartier van Nijmegen, blz. 72-74 en Gelre lv, 1955-1956, blz. xxvi.

 

Tot het bezit van het Polderdistrict Over-Betuwe behoort een als beker, in zilver+ gevatte, nautilusschelp op zilveren voet, hoog 31 cm, pl. clxxiv, afb. 424. Onder de schelp twee merken: Amsterdam (versprongen) eind xvide eeuw, en als meesterteken een wassende maan (vgl. zg. van der Hoopschaal, Frederiks, Dutch Silver 1, nr. 9). De schelp is gegraveerd met Chinese motieven; de vatting aan de wangen van de schelp bestaat uit een Chinese draak. Op de lip mooi gegraveerde Tritonscènes. Vgl. afbeelding in Verslag Monumenten Commissie der Gemeente Nijmegen over 1886, nr. 131 en F. Ewerbeck, Die Renaissance in Holland und Belgien, 1888, T. 264, waar de oorspronkelijke band is gereconstrueerd. Op een plaat langs de voorzijde aangebracht is vermeld, dat de beker geschonken is door Reijnier van Ommeren van Wolfsweert en Vijfhuysen, Burgermr. der stad Arnhem en Heymraad van Overbetuwe Anno 1708. Catalogus Vier eeuwen Nederlands Zilver, Den Haag 1952, nr. 178 en Catalogus Delfts Zilver, Delft, nr. 22 als Delfts.

Voorts bezit het Polderdistrict een glazen beker met geslepen ornament en uitgrondingen op zilveren voet waarop de wapens en namen van G. van Randwijck, F.G. van Lynden, F.C. van Randwijck, Mr. H. Brantsen, Mr. J.H. Brousson, Mr. L.J. Smits, O.T.P.P. Hackfort en J.C.G. van Lynden zijn gegraveerd. Merken Nijmegen, jaarletter B, meesterteken I.W.P. van Jan Willem Pas, tussen 1792 en '94. Tentoonstelling Gelders Zilver, Arnhem 1955, nr. 57; Gelre 1957.

Onder Elst stond het Huis de Park, blijkens tekeningen van Jan de Beyer 1744, pl. cviii, afb. 255,+ Gem. Museum Arnhem, een waarschijnlijk in de xvide eeuw verhoogd huis, waarvan het hoofdgedeelte met speklagen doorregen, tussen een zg. Gelderse top en een trapgevel was gevat; ingangspartij eveneens met Gelderse top.
Van het Huis Meinerswijk gaf J. Bulthuis een afbeelding (arch. de Poll, nr. 1195), waarnaar een gravure in Vaderl. Gezichten dl. 1, blz. 46. Eenvoudig huis op T-vormige plattegrond met traptoren. Hoofdvleugel onder schilddak, xviii.
Dichtbij de Musschenberg te Valburg moet nog een spijker gestaan hebben, getekend door J. de Beijer, 1744 (Arnhem, Gem. Museum).

Aan de oever van de Linge stond tot begin 1945 een hardstenen kruis, 85 cm hoog,+ waarop enkele Gotische letters zijn gegrift, xv-xvia. Te lezen valt slechts het woord Ward. Het kruis werd gedurende de oorlogshandelingen door een tank aangereden en in drie stukken gebroken. Door de zorgen van de heer J.L.L. Taminiau Sr., die zich over de brokstukken ontfermde, is dit kruis voor ondergang behoed gebleven.

Door de firma Euwens te Nijmegen werd het weer gerepareerd en op 8 mei 1956 is dit noodkruis aan de Lingeweg geplaatst, ongeveer 50 m verwijderd van de oorspronkelijke standplaats. Een eenvoudig hekwerk is om het kruis aangebracht.

De naam Ward of Wart kwam oudtijds in Huissen veelvuldig voor.

Lent

Het deel, waarin het dorp Lent is gelegen, wordt ten noorden door de gemeenten Valburg en Bemmel van het overige grondgebied der gemeente Elst gescheiden, zodat het een enclave vormt. De Waal maakt de zuidelijke begrenzing van dit deel uit.

+ Van der Aa vii, blz. 193-194; H.D.J. van Schevichaven, Het Rijk van Nijmegen, zijn dorpen en heerlijkheden, Gelre iii, 1900 blz. 57; dez., Lent, Gelre xxi 1918, blz. 83.
+ In de oorkonden wordt Lent het eerst in 1196 vermeld (Sloet, nr. 334), als Keizer Hendrik vi het door Alard, graaf van Nijmegen en diens vrouw Uda, te Nijmegen gestichte huis of hospitaal der Orde van St. Jan van Jerusalem bevestigt in het bezit der goederen, door de stichters geschonken. Daartoe behoorde een landgoed (premium) te Lent. Er heeft te Lent een slot gestaan dat tijdens de twisten tussen Heeckerens en Bronckhorsten verwoest werd, doch later weer werd opgebouwd. In 1585 staken Engelse troepen het slot, waarin de graaf van Nieuwenaar zijn kwartier had, in brand. Mogelijk is het toen niet meer opgebouwd.
Lent behoorde tot het schependom van Nijmegen, doch niet tot het Rijk van Nijmegen. Dit Lentse schependom was een Strook langs de zuidelijke zoom van de Over-Betuwe. Hoever die strook zich uitstrekte is niet bekend, en omtrent deze noordgrens heerste meermalen geschil tussen Nijmegen en de ambtenaren van Over-Betuwe. Nog in 1774 besloot men een commissie te benoemen om te onderzoeken, hoever het schependom zich in Lent uitstrekte. Na 1797 behoorde Lent niet meer tot het schependom. De bewoners van het schependom genoten dezelfde voorrechten als de ingezetenen van de stad, maar die van het Lentse schependom schijnen niet aan de wegen, noch aan de vestingwerken van de stad gewerkt te hebben. Lent's schependom was volkomen onafhankelijk van het ambt van Over-Betuwe.
Toen in het najaar van 1944 de Geallieerden Nijmegen konden bezetten en de Waalbrug in hun handen viel, werd Lent bruggehoofd. Van de beide forten (redouten met een bomvrij gebouw of toren), nl. dat boven Lent, in 1862 buitendijks en dat beneden Lent, in 1863 binnendijks gebouwd, werd het laatstgenoemde in september 1944 door de Amerikanen op de Duitsers genomen, waarbij ongeveer 200 aanvallers sneuvelden.

DE VOORMALIGE SCHANS KNODSENBURG lag iets ten westen van de weg, die van de Waaldijk naar de aanlegplaats van de vroegere gierpont leidde.

+ Gravure van Pieter Bast van het beleg van 1591 in Den Nassauschen Laurencrans bij Jan Jansz. Orlers en Hendrick van Haestens, Leiden 1610, fol. 80-81; Gravure van G. Brakel, 1714.
+ Van der Aa vi, blz. 499; Van Dompselaer, Het ontroerde Nederlandt enz., Amsterdam, 1674, blz. 189; Van Meteren, Historie der Nederl. oorlogen, 1614, blz. 247, 309 e.v.; Kronijk v.h. Hist. Gen. 1862, blz. 464, 465; Gelre i, 1898, blz. 236; xxi, 1918, blz. 102-113; Atlas van historische Vestingwerken in Nederland, dl. ii, 2e afl. B, 7 en 8a en b.
+ Op 21 april 1580 had graaf Jan van Nassau de Nijmeegse Raad aangeraden een ‘goede stercke schantz tho Lendt doen stellen’. De schans werd eerst vijf jaar later gebouwd, maar niet door de Nijmegenaars. In maart 1585 was de stad door een krijgslist in handen van de Spanjaarden gekomen, die daardoor de Betuwe bedreigden. De stadhouder van Gelderland, de graaf van Nieuwenaar, begon in oktober een schans van vierkante vorm bij Lent op te werpen. In de nacht van 23 oktober 1585 togen soldaten en een 300-tal, met knodsen gewapende, burgers van Nijmegen over de Waal, maar hun doel, de schans te overrompelen, mislukte jammerlijk. Vermoedelijk heeft de schans toen de naam van Knodsenburg gekregen. Toen vervolgens half december een Spaans leger onder Haultepenne de stad te hulp kwam en de Waal overtrok, werd de schans verlaten. Om Nijmegen te benauwen en
de Spaanse troepen uit Brabant te lokken, werd door Prins Maurits in mei-juli 1590 een nieuwe schans Knodsenburg aan het Leyenhuis te Lent aangelegd. Evenals de schans van 1585 had zij de vorm van een gebastionneerde vierhoek, maar bezat bovendien op het zuidelijke, naar de stad gekeerde front een redanvormige uitbouw, om stad en rivier nog beter te kunnen beschieten. De overlast, welke de schans aan de stad bezorgde, deed de gouverneur van Nijmegen er bij Parma op aandringen, Knodsenburg onschadelijk te maken. Op 13 juli 1591 begonnen de Spanjaarden van twee zijden het beleg. De commandant van het fort waarschuwde Prins Maurits, die juist met het beleg van Steenwijk begonnen was, en onmiddellijk met een leger naar Arnhem oprukte en over een schipbrug de Betuwe introk. In de nacht van 23 op 24 juli legde hij tussen Ressen en Lent de Spanjaarden een hinderlaag; het hierop gevolgde ruitergevecht betekende een zware nederlaag voor Parma's troepen en het ontzet van de schans. In 1672 werd Knodsenburg door de Fransen belegerd. Doordat een trommelslager (door verraad?) een verkeerd signaal gaf, capituleerde de commandant, kapitein Verschoor. Daarna is de schans in verval geraakt. Hoewel men in 1678 begonnen was de sterkte te ontmantelen, heeft men in 1691 nog getracht de schans te herstellen. In 1740 was deze geheel vervallen. Daarna werd Knodsenburg gesloopt en verkocht.
De schans had een aarden wal, natte grachten, waarvan nog gedeelten over zijn en in de wallen twee hele en twee halve bastions, tevens een redan. De buitenpolygoon bedroeg voor de zijfronten 35 en voor de keelfront 30 Rijnlandse roeden. Op xviiide eeuwse vestingplans is voorts een stervormige bedekte weg aangegeven, die vermoedelijk door Coehoorn was aangelegd (zie Vestingplan Nijmegen N-103 in A.R.A.: afbeelding in Atlas Hist. Vestingwerken).

DE FORTEN BOVEN EN BENEDEN LENT zijn in de 60-er jaren van de xixe eeuw gebouwde redouten die de rol van het voormalige Knodsenburg overgenomen hebben; (zie Atlas Hist. Vestingwerken).

 

DE HERVORMDE KERK ligt in het dorp aan de Rijksstraatweg. Kerk en toren zijn+ beide eigendom der Ned. Hervormde gemeente.

Gewassen pentekening in O.I. inkt van Jan de Beyer, 1744, Arch. de Poll, nr. 1199.+
Joosting en Muller 1.1, blz. 102, 1.2, blz. 432; Gelre vi, 1903, blz. 427, xxi, 1918, blz. 91-93;+ Kok, Patrocinia, blz. 48.
Omtrent de stichting van de kerk is niets bekend. Van Schevichaven vermeldt, dat de kerk gewijd+ zou zijn aan de Gedachtenis der Baringe van de H. Maagd, echter blijkt uit de rekening van de officiaal van de aartsdiaken ten dom uit 1500, dat de kerk aan St. Maarten was gewijd. Sedert 1255 zou de kerk aan de abdij van 's-Gravendaal bij Goch hebben behoord. De kerk komt in 1395 voor op de kerkelijst van de dom, en stond iure patronatus ter begeving van de vorsten van Gelre. In de kerk waren gevestigd: een St. Anthonis-vicarie en een van St. Nicolaas, in 1329 door vrijwillige afstand van heer Diederik van Herp begeven aan heer Johan. Omstreeks 1582 begon de Hervorming hier aanhang te krijgen. Tot 1616 werd de kerkelijke gemeente bediend door predikanten uit Nijmegen. De Engelse bezetting van Knodsenburg verbrandde op haar terugtocht in december 1585 het kerkje, dat echter spoedig herbouwd schijnt te zijn. In 1623 besloot de Nijmeegse Raad, op verzoek van kerkmeesters en naburen, de kerk te Lent met een gebrandschilderd glas ter waarde van 50 daalders te vereren. Dit glas schijnt in 1672 verloren te zijn gegaan, want bij besluit van 19 mei 1675, werd door de Nijmeegse Raad, op verzoek van de predikant en de Hervormde gemeente, andermaal de schenking van een nieuw glas, van 50 daalders toegestaan.
Misschien zijn bij de brand van 1585 de klokken verloren gegaan. In het begin van de xviide eeuw heeft men moeite gedaan om twee kleine klokken in de kapel op het Valkhof te Nijmegen te kopen of in leen te ontvangen. Echter werd dit verzoek afgeslagen.
In de jaren 1794-1795 hielden Engelse troepen andermaal danig huis in de kerk. Zij haalden de preekstoel, alle banken en de wapenborden uit het gebouw en verbrandden ze.

Het tegenwoordige gebouw dateert, volgens een in de gevel ingemetselde steen, van 1886. Op een hardstenen plaat boven de ingang staat: monumentum hoc/ huic

templo 1659 restaurato/adstructum/cura et auspicio/ doninorum tri./g.h. berckhoff v.d.m./j.h. de ranitz & i. rijnders/presbyterorum/ut et/virorum/e. derxsen & g. crijnen diaconorum/anno/mdcclv.

 

Tot het bezit van de kerk behoren:

+ Twee koperen kerkkronen, elk met een achtarmige krans en voor electrisch licht ingericht, xvii.

+ Een koperen doopboog op ronde zuiltjes met vierkante basis en dekplaat, ongeveer gelijk aan die te Herveld, xixa.

+ De orgelkast heeft een versiering van drie houten palmetten, xviiic.

 

+ Diam. 74 cm. + syn excel. oswaldvs albertvs graef van den bergh etc. albrecht from. lois verheyden amptman van homoet timothevs langendam w.d.n. tot homoet. thomas ritsaert scholtvs gerrit deckersen kerckmeesters jan de ruyter burger tot amsterdam als directvr mammes fremy me fecit amsterdam 1683.

Fries met engeltjes die musiceren met klokken en orgeltjes. Wapenmedaillon, gedwarsbalkt van vijf stukken, hieronder staat: J.D.R. vgl. Gelre xxi, blz. 94.

 

+ IN DE R.K. KERK van O.L.V.-Geboorte door G. te Riele Wzn. aan de Rijksstraatweg gebouwd en op 2 juli 1879 geconsacreerd wordt een eikenhouten groep van St. Anna-te-Drieën bewaard, 26 cm hoog, eenvoudig werk van omstreeks 1460 en in 1952 verworven uit het Aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht (W. Vogelsang, Die Holzskulptur in den Niederl. 1911, deel 1, blz. 6, pl. xviii, nr. 19).


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen