Logo DBNL
De Betuwe (1968)

De Betuwe

(1968)–R.F.P. de Beaufort, Herma M. van den Berg–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Echteld

Echteld bestond eertijds uit de dagelijkse heerlijkheid Echteld, een onderdeel van het ambt Neder-Betuwe, alsmede een gedeelte van het tot hetzelfde ambt behorende panderambt Dodewaard, nl. het kerspel Ochten. De gemeente Echteld dateert van 1 januari 1818; daarvoor heette de gemeente Ochten. De gemeente IJzendoorn, die op 1 mei 1923 met Echteld werd samengevoegd, scheidde vroeger de gemeente Echteld in twee delen. Tot de tegenwoordige gemeente behoren de dorpen Echteld, IJzendoorn en Ochten en de buurtschappen Medel en Ooy. Het gemeentehuis bevindt zich in Ochten.

Echteld

W.A. van Spaen, Inleiding tot de Historie van Gelderland, Utrecht 1801, deel III, blz. 398; van der+ Aa iv, blz. 6, 7; W.A. B(eelaerts), De advocatie van Echteld, Gelre 1917, blz. 105; Martens, Marken, blz. 167; Nomina Geographica Neerlandica, vii, 1930, blz. 96.
In een brief van 850 (Oork. St. Utr., nr. 67) komt de naam Wia voor die J.S. van Veen als Wijhe+ zou willen verstaan, waarmede dit de vroegste vermelding van Echteld zou zijn.
In een verdachte oorkonde uit 1178 (Oork. St. Utr., nr. 499), het testament van Bisschop Godefried bevattend, worden onder de getuigen Rodolphus advocatus de Echtele en Hubertus de Echtele genoemd. Volgens van Spaen zou daaruit op te maken zijn dat Echteld een hof was aan de geestelijkheid toebehorend. Hiermede in overeenstemming vindt men in 1312 een ambtman van de Heren van Oudmunster genoemd ‘van den hove van Echtelt’ (Scholten, Das Cistersiensinnen kloster Grafenthal oder Vallis Comitis zu Asperden, Kreis Kleve, 1899, oorkonde nr. 117, zie Gelre 1917, blz. 105). De tienden en de cijns van de nieuw ontgonnen gronden tussen Maurik, Ravenswaay, Rijswijk en Zoelen waren reeds in 1139 door Bisschop Andreas aan Oudmunster geschonken. Op dit stuk beroept zich ook de proost van Oudmunster, als hij in 1575 zijn rechten op de collatie van de kerk moet verdedigen (M.S. inventaris Oudmunster, R.A. Utrecht, nr. 1787, aangehaald bij Joosting en Muller onder een oud inventarisnummer).

Exc. Rom. iii, blz. 118, 119. De gevonden munten uit de i-ivde eeuw zijn met het+ Museum te Tiel in 1945 ten onder gegaan.

Gelre 1941, blz. xxvii; O.M.R.O.L., N.R. xxx, 1949, blz. 76. De vondsten zijn in Tiel met het Museum in 1945 te gronde gegaan. Een gesp, vib wordt in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden bewaard.

 

DE HERVORMDE KERK ligt geheel vrij aan de noordzijde van het kerkhof in de kom+ van het dorp, aan de driesprong van de wegen naar Tiel, IJzendoorn en naar Ooy en de Waaldijk. De toren is eigendom van de burgerlijke gemeente, de kerk behoort aan de Ned. Hervormde gemeente. Fig. 60, pl. xcv, afb. 220 en 222.

Joosting en Muller i. 1, blz. 103, 1.2, blz. 430; Gelre xxx, 1927, blz. xxv; Kok, Patrocinia, blz. 106,+ noot 9.
Gewassen pentekening C. Pronk 1728, pl. xciii, afb. 216, en aquarel daarnaar I. van Lockhorst 1773+ in Gem. Museum Arnhem.
Joosting en Muller noemen St. Catharina als kerkpatrones, zich beroepende op Hist. Episc. Ultr.,+ blz. 281, waar staat dat Echteld is een ‘parochialis ecclesia in qua personatus et cura, extra quam et ad honorem S. Catharina ibidem vicaria etc.’ Volgens hen zou de kerkpatroon van IJzendoorn


illustratie
Fig. 60 Echteld. Hervormde Kerk


St. Jan de Doper zijn. Kok is echter van mening, dat dit juist andersom moet zijn, dat de H. Catharina de patrones van IJzendoorn geweest is en St. Jan de Doper die van Echteld. De Historia Episcoporum Ultr. spreekt dan ook alleen van vicariëen ad honorem S. Catharinae.
De parochiekerk behoorde volgens de proost van Oudmunster aan diens kapittel en dit bleek ook, toen na een proces in 1575 (zie hierboven) de proost de pastoor benoemde en deze bezit nam van zijn plaats. (H.S. Inventaris Oudmunster, R.A. Utrecht, nr. 1786 en 1787). De kerk als zodanig komt het eerst in 1395 voor op de kerkelijst van de Domfabriek. Johan van Wijhe, heer van Echteld, in 1371 overleden, stichtte met zijn vrouw, Hille van Riveire, een vicarie ‘in honorem venerabilis Sacramenti genant Sint-Cathrijnaltaar, staande aen dye noerden syde inder kerspelkercke tot Echtelt’ (Nav. 1876, blz. 527; W.V.R. blz. 47). Zeven jonkers van Wijhe stichtten in 1453 een O.L.V.-vicarie ter collatie van de Van Wijhe's van Echteld. Pastoor Jan Sas ging in 1574 tot het protestantisme over, maar werd eerst in 1598 ‘sonder oplegginghe der handen, anno 1601 met oplegginghe der handen als predicant tot Echtelt geconfirmeerd’ (Nav. 1877, blz. 275).
De vroegere toren, die van tufsteen was opgetrokken en slank en onversierd geweest moet zijn, (zie tekening Pronk) bezweek in 1835, waarop onmiddellijk met de bouw van de tegenwoordige werd begonnen. Tevens werden in datzelfde jaar herstellingen aan de kerk gedaan. Van de herstellingen in 1897, die onder meer ontpleistering inhielden, is rapport bewaard (Archief Binn. Zaken, A.R.A. Den Haag), waaruit blijkt dat kerk en koor met portlandcement bepleisterd zijn geweest.

+ Het kerkgebouw is samengesteld uit een in 1835 verkort, éénbeukig, tufstenen schip met een daar aansluitend, met tufsteen bekleed bakstenen koor van twee traveën, dat met drie zijden gesloten wordt, en een bakstenen toren uit 1835, ter plaatse van het toen afgebroken westelijk schipgedeelte. In de xixde eeuw is tegen de noordzijde van het koor een weinig fraaie consistoriekamer aangebouwd.

 

+ De toren bestaat uit vier, telkens iets inspringende, geledingen, door bakstenen waterlijsten van elkaar gescheiden (baksteen formaat 22 × 5, 10 lagen 60 cm). Aan de westzijde, boven een ingang, een hardstenen plaat waarop de eerste steen van dezen toren/is gelegd door f.h. repelius/predikant/toen kerkvoogden waren/ w.e.j. baron van balveren/g.j. van eldik/en/ g.j. beyer/1835.

Aan alle zijden van de bovenste verdieping bevindt zich een rondboog met galmopeningen. Een ingesnoerde, lage, achtzijdige en met leien bedekte, houten spits, waarboven een leliekruis met haan, bekroont de toren.

 

Het muurwerk van het schip is aan de zuidzijde vrij goed bewaard en bestaat tot+ plm. 2,40 m hoogte uit ongelijke stukken tufsteen, zwerfkeien, ijzeroersteen en andere breuksteen, met hier en daar scherven baksteen. Daarboven vrij regelmatig ankerverband van tufsteen. Aan de noordzijde is dit metselwerk alleen aan de meest oostelijke travee te zien; de overige zijn later met mergelblokken bemetseld, toen deze muur tevens van steunberen werd voorzien. Van de oorspronkelijke toestand geeft de tekening van Pronk een duidelijk beeld.

De spitsbogige vensters zijn ontstaan door vergroting van de romaanse vensters,+ waarvan de sluitingsaanzet nog te zien is in de koppen van de vensters aan de zuidzijde. Ongeveer onder het tweede venster aan de zuidzijde is een gedichte ingang, gevormd door moderne dagkanten en een roodzandstenen latei binnen een driepasvormige tufstenen omlijsting, die terwille van de latei uitgehakt is. Boven de driepas is een gedicht boogveld van een rondboog te zien, die tot de romaanse ingang behoord kan hebben.

 

Baksteen met tufstenen beklamping. Lijsten van rode en witte zandsteen; daklijst van tuf.+

 

Tweemaal versneden beren hebben nog hun originele dekking van zadeldakjes, rustend+ op een omlopende lijst. In de, door het zadeldakje in de beer aan de noordoostzijde gevormde driehoek, is binnen een driepas in rode zandsteen, een hoofd met gestyleerde baard en gedekt door een puntvormig soort muts in archaïserende trant gebeiteld, pl. xciv, afb. 217. Hier een beeltenis van de H. Willibrord te zien (Buddingh, Wandelingen 1861, blz. 64 en 67), heeft geen historische grond. De noorder-traveewanden zijn blind. Lange spitsboog-vensters met smal hol geprofileerde dagkanten en ijzeren harnassen in de koorsluiting en aan de zuidzijde. Onder het leien dak met windvaantje, xviii?, loopt een diep hol geprofileerde daklijst.

 

Het schip wordt gedekt door een houten tongewelf op trekbalken, met op houten+ consoles rustende balken, alles in 1897 vernieuwd. Na ontpleistering van de noordmuur in 1959 kwamen enige nissen te voorschijn, waaronder een gave rondbogige hagioscoop(?).

De vloer van de twee koortraveeën ligt ongeveer 19 cm hoger dan het schip, en van+ de koorsluiting weer 19 cm hoger dan de beide traveeën. Het koor wordt gedekt door een, eveneens vernieuwd, houten tongewelf met geprofileerde ribben op eveneens geprofileerde, korte muurstijlen die op imitatie-laat-Gotische kraagstenen van gips rusten.

Een oppervlakkig bodemonderzoek, ter gelegenheid van inwendige verbouwing ten westen van de+ in 1959 uitgevoerd, bracht de fundering aan het licht van een muur, bestaande uit zeer grote brokken tufsteen (tot 45 × 30 × 13 cm) met vulwerk van veldkeien, die 7,53 m uit de tegenwoordige westgevel bleek door te lopen. Tegen de westelijke sluiting, doch niet in verband daarmede, was de fundering van een 6,50 m brede vierkante toren aanwezig, eveneens van vulwerk. Onder een vloer van plavuizen, 15 × 15, waarvan sommige bruin verglaasd waren, werd een met tufsteengruis en puin verharde vloer aangetroffen. Daar het metselwerk van de westmuur van de toren boven dit niveau zonder onderbreking doorliep, zal de toren geen westingang gehad hebben. Op de westelijke hoeken kwamen brede haakse uitmetselingen voor (vgl. lage steunberen van de toren in Dodewaard).


illustratie
Fig. 61 Echteld. Huis te Echteld. Situatie naar kadastraal minuutplan van 1832


Alleen aan de noordzijde van de toren is in de binnenzijde van de muur een brede uitsparing gevonden. De toren kan, op grond van de samenstelling der muren en in vergelijking met die van Dodewaard, in de xiide eeuw gedateerd worden en gelijktijdig ontstaan zijn met het regelmatige muurwerk van het schip boven 2,40 m. Het benedenste gedeelte heeft een ouder voorkomen, xide of zelfs xde eeuws. Het met tufsteen beklede koor met de diepe steunberen en rechte dagkanten komt ons xivde eeuws voor.

+ Bij herstelwerkzaamheden aan het interieur in 1959 kwamen op de noordelijke koorwand fragmenten van een voorstelling van het Laatste Oordeel te voorschijn: kleine figuren van zielen door duivels geplaagd in een wijd landschap, waar een Engel de zielen weegt, xvde-xvide eeuw, pl. xcv, afb. 221.

 

+ In de kerk bevinden zich:

In de koortravee, vlak vóór de preekstoel, hardstenen zerk, pl. xciv, afb. 218, 204 × 114 cm waarop het wapen Van Brienen. Hierboven: hier is begraven/de edele+ welgebooren hendrick van/brienen vā de latmaer/in syn leven capeteȳ/is in dē heer gervst den/20 december anō 1663. Onder het wapen is een leeg gelaten ruimte. Links de kwartierwapens: Brienen van de Latmaer, Capel van der Woning, Herderwyck, Wees van den Pluymenborg, Essen van den Swanenborg, Wittenhorst, Mermoeden en Levendael. Rechts: Wael van Moesbergen, Rossom, Brakel, Riemsdyck, blank wapen, Stralen, blank wapen, Wijhe van Hernen.

Hendrik van Brienen was ambtsjonker van Neder-Betuwe in 1653 en heemraad van 1649 tot 1653. Hij was in tweede echt gehuwd met Bernardina van Wees, doch het huwelijk schijnt niet bijster gelukkig geweest te zijn, want in de ordinans classis vergadering van 19 en 20 april 1659 te Tiel gehouden, werd besloten dat drie predikanten zich nomina classis naar Echteld zouden begeven en o.a. ‘de onlusten tusschen mijnh. Brienen en mevr. van Wees, so moeglick te slissen en weg te nehmen’ (Nav. 1876, blz. 419).

In het midden van het hoge koor staat op een 32 cm hoge plint een tombe, hoog 39 cm,+ waarop een zerk van 260 × 145 cm en 19 cm dik. pl. xciii, afb. 215. Op de zerk is gebeiteld een in wapenrusting liggend krijgsman, het hoofd rustend op een kussen waarop de woorden secret et loyal. In de linkerhand houdt hij de helm vast waaronder twee kruiselings over elkaar liggende handschoenen. De rechterarm houdt hij langs het lichaam gestrekt, de wijsvinger van de rechterhand wijst naar beneden. Aan het voeteneinde staan rechts een doodshoofd, links een vaas met tulpen. Boven het hoofd het alliantie-wapen Wijhe en Wijhe van Hernen. Geheel onderaan leest men hic ortvs alta stirpe rainoldvs iacet/mars ille quondā belgicvs dvm viveret/mvndvm reliquit et suo praesens deo/iam spectat et iā spernit hoc totv̄ nihil/obiit ano 1657 mens. aug. 30. aetat. 80. Ter weerszijden is de zerk door zestien kwartieren omgeven: Links Wijhe van Echteld, Haeften, Tengnagell, Broeckhuysen, Isendoorn, Immerseel, Lennep en Pol. Rechts: Wijhe van Hernen, Eygeren, Vygh, Vos van Schwarzenborck, Bueren, Pinsen van der Ley, Wees en Asperen Lagh.

Deze Reinold van Wijhe, de tiende heer van Echteld, zoon van Otto van Wijhe en Christina van Wijhe van Hernen, was kornet van de compagnie van Prins Frederik Hendrik. In 1619 werd hij beleend en van 1628-1653 was hij beschreven in de Ridderschap van Nijmegen. Hij werd geboren in 1577 en overleed ongehuwd. Echter liet hij een bastaard-dochter na, die op 12 augustus 1657 huwde met Henricus van Laar, predikant te Eck en Wiel (Nav. 1876, blz. 570).

De drempel van de toegang naar de consistoriekamer bestaat uit een fragment van een+ grafzerk waarop nog te lezen staat: ... er 53 huisvrow van / iohan van wely/ ano 32 den 9 marty/sterft iohan van wely.

 

Van de lezenaar aan de preekstoel is de koperen arm versierd met een veermotief,+ xviia. De eigenlijke lezenaar - een rad met spaken tussen takken met knoppen - hoort niet bij dezen arm, is uit een latere periode, bovendien niet van koper en van een veel mindere kwaliteit.

 

Twee bekers, xvii, die in de kosterwoning bewaard werden, zijn in de oorlog verloren+ gegaan, toen een vliegtuig op de woning terecht kwam en het gehele huis verwoestte.

 

Diam. 115 cm. Opschrift: otto van wijhe, heer tot echtelt roelof van den+ berg, jan uulpen kerckmesteren in der tiit. jan fremy me fecit ao 1672. Onder Otto van Wijhe, in een ovale omlijsting, klein wapentje Van Wijhe. De klok schijnt ter plaatse gegoten te zijn. 2100 stenen werden uit Ravenswaay gehaald ‘tot de klockoven geemployeert’ (Gelre iii, 1900, blz. 170, Gelre xxx, blz. xxv). Deze Otto van Wijhe werd de 26e januari 1658 onmondig beleend met het Huis te Echteld.

 

HET HUIS TE ECHTELD OF WIJENBURG ligt in de kom van het dorp Echteld ten noorden van de kerk. Fig. 61, 62, pl. xcvi-xcix, afb. 224 t.e.m. 231.

Gew. pentekening door C. Pronk, coll. arch. de Poll nr. 1290 en gravure hiernaar door H.S(pilman)+ in Verheerlijkt Nederland. Het Huis is voorgesteld op het portret van Johanna van Wijhe, bruikleen Lakenhal Leiden, pl. xcviii, afb. 228.
Kastelen, Buitenplaatsen, Tuinen en Parken in Nederland ii, z.j. tekst door H. Jongsma, blz. 3; T.+ Schilperoort, De Wijhenburg in Buiten 1914, blz. 148; Register van Leenaktenboeken uitg. Gelre 1924, blz. 442; J.H.D. van Uden, De Wijhenburg te Echteld, Tielsche Courant 9 nov. 1928; Gelre 1927, blz. xxiv-xxvi; Stichting Vrienden der Geldersche Kastelen, 1948-1958, blz. 56.


illustratie
Fig. 62. Echteld. Huis te Echteld voor de restauratie




illustratie

+ De geschiedenis van het Huis is tevens die van het dorp. Bijna vijfhonderd jaren waren de van Wijhe's heren van Echteld. Hun wapen, een gekroonde naar (herald.) rechts gewende éénstaartige leeuw van keel op een veld van zilver, voorzien van negen blokken van lazuur, is dan ook het gemeentewapen geworden. Er zijn aanwijzingen dat hier oorspronkelijk een hof gelegen zou hebben van de kerk van Oudmunster te Utrecht die er voogden over aanstelde. In 1178 werden Rudolfus ‘advocatus de Echelte’ (voogd) en Hubertus de Echelte genoemd onder de getuigen van bisschop Godfried van Rhenen bij de verdeling van de goederen van diens vader (Oork. St. Utr. i no. 499). Er moet hier al vroeg een huis hebben gestaan; in ieder geval wordt in 1271 een versterkt huis genoemd, dat door het huwelijk van een jonkvrouw van Echteld met Jordaen van Wijhe in laatstgenoemd geslacht kwam, waarvan de leden het bijna vijfhonderd jaar zouden bewonen (Navorscher 1876, blz. 527 en 567). Omstreeks 1482 werd het slot belegerd en ingenomen door uit 's-Hertogenbosch komende troepen, waarmede aartshertog Maximiliaan zich bediende om Gelderland te kunnen bedwingen (Nijhoff's Bijdragen vi. blz. 74).
De zevende heer van Echteld, Otto van Wijhe, was in twist geraakt met Barend van Wees tot den Pluymenborg over een beboeting bij de dijkschouw. Deze liet in overleg met Hertog Karel, Otto te Kesteren verraderlijk oplichten en te Wageningen gevangen zetten, terwijl het Huis te Echteld in brand gestoken en het dorp geplunderd werd. Voor 500 goudgulden kon Otto zich in 1492 vrijkopen. Daar Otto zijn kasteel voor de Bourgondiërs had geopend, werd hij gedwongen zijn huis ‘met den voorgeborcht, bongert ende cingelgrave’ op 22 juli 1495 als leen en open huis voor de Hertog te maken. Tot dusverre was Echteld allodiaal geweest, thans werd het een leen ten Zutphense rechten. Daags daarna, gaf de Hertog hem kwijtschelding voor het feit dat hij zijn huis voor 's Hertogen vijanden geopend had. Zowel Otto's zoon Jasper, als diens zoon, ook Otto geheten, kwamen tegen de belening op, vandaar telkens uitstel der belening en verzoek om herstel tot vrij goed. Tenslotte werd Otto jr. op 18 maart 1570 beleend als erfgenaam zijner ouders, terwijl in 1596 het leen verbeterd werd door landerijen en andere nieuwe inkomsten. Het zou een ‘onsterflick erff- en stamleen’ zijn waarvan de erfopvolging nauwkeurig werd geregeld. Tot 1751 bleef Echteld aan de Van Wijhe's. Door huwelijk kwam het goed in dat jaar aan Willem van Wassenaer, van welke familie het in 1817 over ging in die der Van Balverens van welk geslacht twee leden het huis nog tot 1928 hebben bewoond. Het huis dat te koop was gesteld, is in dat jaar door mr. B.F. baron Van Verschuer te Leur gekocht, wiens moeder een der laatste Van Balverens was. In den laatsten oorlog heeft het huis inkwartiering gehad, het heeft onder granaatvuur gelegen en na de bevrijding verleende het aan burgers onderdak, zodat het in een zeer vervallen staat was geraakt en het voor een particulier ondoenlijk was tot algehele restauratie over te gaan. De heer Van Verschuer heeft zich dan ook beperkt tot het aanbrengen van een noodbedekking op de daken. Op 26 oktober 1956 droeg baron van Verschuer de Wijhenburg over dan de ‘Stichting Vrienden der Geldersche Kastelen’ onder toezegging van een finantiële bijdrage voor de restauratie.
Met de steun van Rijk, provincie en gemeente heeft in 1957 de restauratie van het gebouw, onder leiding van arch. C.W. Royaards, een aanvang genomen.

+ Het Huis wordt aan drie zijden door een brede gracht omringd, die tot een eindweegs in de 19e eeuw ook aan de ingangszijde aanwezig was en het hoofdgebouw van het voorplein scheidde. Een tweede, thans veel smallere, gracht omgeeft een onregelmatig vierhoekig terrein waarvan het Huis met gracht en voorplein het noordoostelijke gedeelte uitmaakt. (Ter vereenvoudiging wordt in deze tekst voortaan de ingangszijde noord-zijde genoemd en de andere windrichtingen in betrekking daarop benaamd). Op het voorterrein ten noorden van het tegenwoordige Huis stonden in de xviiie en xixe eeuw twee bouwhuizen in noord-zuid richting waarvan alleen het oostelijke in grotendeels xviiie vroeg xixe eeuwse toestand behouden is gebleven. De oudste kadastrale kaart geeft een oprijlaan aan in het hart van de ingang van het Huis van ongeveer 500 m lengte terwijl deze thans na 50 m in westelijke richting afbuigt.

 

+ Aan het begin van de oprijlaan staan op voetstukken, twee, naar elkaar toegewende leeuwen, ong. 1,10 m hoog (xvii?), ieder met een blank wapen in de klauwen. Afkomstig van het v.m. Huis te Wiel, te Eck-en-Wiel, dat in 1703 in het bezit van Otto

van Wijhe kwam, die de beide leeuwen naar Echteld liet overbrengen. Aan het einde van deze laan, rechts bij de ingang van het kasteelplein, bevindt zich een inrijhek, waarvan de beide hekpalen kleine, geel geverfde zandstenen leeuwen dragen, de linkse met het wapen Van Balveren, de rechtse met dat van het geslacht van Wassenaer.

 

In zijn tegenwoordige vorm bestaat het Huis uit een deels uit de voorgevel uitspringende+ ingangstoren, die voor het overige deel gevat is tussen twee noord-zuid lopende vleugels onder zadeldaken tegen trapgevels. De westelijke vleugel heeft een volledige verdieping; de verdieping van de oostelijke vleugel steekt reeds in de kap. Ingangstoren en beide vleugels omsluiten aan drie zijden een binnenplaats, waarvan de vierde zijde gevormd werd door een trappenhuis, dat tegen de achtervleugel is opgetrokken; deze laatste telt, evenals de westelijke vleugel twee volledige verdiepingen en is gedekt door een zadeldak tussen trapgevels. De binnenplaats is in de xviiie eeuw overdekt en bekroond door een lichtkoepel.

Het muurwerk was bij de aanvang van de restauratie uitwendig meest dun gepleisterd. De vensters waren bij een xixe eeuwse wijziging, die door een gedateerde baksteen op 1835 kan gesteld worden, lager geplaatst, op de verdieping regelmatig verdeeld ten opzichte van die van de begane grond en van respectievelijk vier- en zesruitsverdeling voorzien, waarboven een spitsbogig bovenlicht met waaiermotief als hoekvulling. Onder de pleister kwamen echter geblokte bogen te voorschijn van de oorspronkelijke vensters, die op de verdieping onregelmatig ten opzichte van de benedenste geplaatst waren. Men heeft bij de restauratie de xvie eeuwse kruiskozijnen onder de bogen herplaatst, gedetailleerd naar gegevens die in de topgevels en aan de binnenplaats zijn bewaard gebleven. Alleen aan de oostelijke vleugel zijn thans de xixe eeuwse kozijnen behouden en is het interieur in xixe eeuwse stijl gemaakt. Op de begane grond werden de kozijnen in de zuidelijke en westelijke gevel van een xviiie eeuwse roedeverdeling voorzien passend bij het xviiie eeuwse interieur. Doordat de vensters de oorspronkelijke hoogte herkregen, konden ook de twee om de westelijke en noordelijke gevel lopende dubbele banden van mergelsteen, waartussen vogelneststenen staan, hersteld worden.

 

De verschillende afmetingen baksteen, die in het benedenste gedeelte van het gebouw+ voorkomen, zijn in het algemeen in twee groepen te verdelen t.w. die van de oudste delen die van 26,5-29 × 6,5-7 cm meet en op 10 lagen 79-80 cm. Een jonger materiaal is niet langer dan 27,5 en niet dikker dan 6 en neemt 74 cm voor 10 lagen. Aan de ingangstoren en de achtervleugel is de steen met dunnere voegen toegepast zodat respectievelijk de 27,5-30 cm lange steen die 6-6,5 cm dik is, slechts 72 cm vraagt voor 10 lagen.

Aan de zuidelijke en westelijke vleugel vindt men tussen de vensters een zône aanzienlijk dunnere steen van 4,5 cm. Daarboven en aan de binnenplaats vindt men overal weer dikkere steen van 5,5-6 cm.

De banden, vogelneststenen en platen op de treden van de trapgevels waren steeds van mergelsteen en zijn ook van die steensoort hersteld.

 

Doordat tijdens de restauratie meer aanwijzingen voor de bouwgeschiedenis aan het+ licht gekomen zijn dan bij een in gebruik zijnd gebouw bestudeerd kunnen worden, wordt hier beschrijving en conclusie gelijktijdig verwerkt.

+ In de kelders, die thans allen door gewelven overkluisd zijn van uiteenlopend materiaal, is bij oppervlakkig grondonderzoek komen vast te staan, dat het middelste gedeelte van de zuidelijke vleugel ondieper gefundeerd is geweest dan de overige buitenmuur van het complex.

Het ziet ernaar uit dat men hier met het oudste nog aanwezige deel van het Huis te maken heeft. Het bestaat uit een rechthoekige ruimte van 6,5 × 8 m buitenwerks, opgetrokken van baksteen van het grootst vermelde formaat. Het muurwerk is op de verdieping niet zwaarder dan 40-50 en was tot plm. 1,50 m beneden de tegenwoordige dakvoet inwendig te volgen.

In de kelder zijn aan de oostzijde regelmatig in het midden van de wand twee zich naar binnen verbredende vensteropeningen nog aanwezig; de oudste schouw bleek zich tegen de westelijke wand op de toenmalige beganegrond (A) bevonden te hebben. In een latere fase is deze naar de zuidelijke wand verplaatst op een niveau dat correspondeert met de grote balkgaten van moer- en kinderbinten in de westelijke muur van de kelder (B); van de bijbehorende verdiepingsbalklaag zijn balkgaten (B1) aan het licht geweest in de westelijke en oostelijke wand. Waarschijnlijk is deze balklaag ontstaan in de tweede periode. Het gebouw moet oorspronkelijk gedekt zijn geweest door een zadeldak in west-oostrichting.

 

+ In de volgende fase is het gebouw uitgebreid en aanzienlijk dieper gefundeerd; het muurwerk is in de kelders ruim een meter dik, op de woonlaag ongeveer 90 cm; de baksteen meet 27,5-28 × ongeveer 6 cm, 10 lagen ongeveer 72 cm. De oostelijke muur van het oudste gedeelte werd tot deze dikte verzwaard en voortgezet in noordelijke richting en sloot aan bij de tegenwoordige ingangstoren. In dit plan was, naar wij aannemen, tevens de schildmuur begrepen rond het gehele terrein met een weergang. Van de bogen daarvan zijn de funderingen van de pijlers bij onderzoek in de achterste kelder aangetroffen en wel twee tegen het oostelijk gedeelte van de zuidelijke muur. In het midden van de velden tussen deze pijlers vindt men resten of nog het gehele schietgat terug. Of de pijlers en daarmede de weergang ooit in uitvoering gekomen zijn is zeer de vraag, daar er geen verdere sporen van te vinden zijn en de ontgraven fundering dan wel zeer gaaf afgekapt en vertand is geweest. Pl. xciii, afb. 226b. Wij nemen dan ook aan dat spoedig nadat de schildmuur gebouwd is en een woonvleugel tussen oudste toren en toenmaals opgetrokken ingangstoren gebouwd was, het kasteel tevens is uitgebreid met een vleugel langs de zuidzijde van de binnenplaats, zodat een L-vormige plattegrond van het Huis ontstond.

Een vensterfragment, dat tijdens de restauratie op vloerhoogte aan het licht kwam ten noorden van de gebeeldhouwde schouw in de achterzaal beganegronds is hoogstwaarschijnlijk een gedeelte van de opbouw van de achtervleugel in zijn oudste vorm. Het venster was slechts ong. 60 cm breed, in de dagkanten afgeschuind en gepleisterd (fig. 62, doorsnede C-D). Aan de voet van de zuidelijke muur van het oudste bouwblok komt een aanzet van een gewelf voor, waarvan de hoogte, indien tweebeukig overeen zou komen met de plaatsing van genoemd venster.

 

+ De ingangstoren heeft aan de oostzijde een voor de helft in de muurdikte ingebouwde traptoren; de trap loopt naar beneden door tot in de kelder onder het noordoostelijke vertrek, waaruit o.i. te concluderen valt, dat de oostelijke vleugel in dezelfde periode is gebouwd als de traptoren. De gevel werd evenwel nog niet beëindigd door een geveltop, daar deze met een loodvoeg aansluit bij de traptoren.

De kelder onder de toren is slechts bereikbaar door een luik in de vloer en is gedekt door een jonger tongewelf in noord-zuidrichting. Tegen de noordwand vindt men in het gewelf twee uithakkingen en een haak, die aanleiding geven te veronderstellen dat hier de klapbrug over de gracht in draaide. Op de beganegrond ziet men inwendig te weerszijden van de ingang twee houten kokers, waarin de kettingen van de brug gelopen hebben. Aan de buitenzijde is een rechthoekige uitsparing te zien geweest, ten behoeve van het opgeklapte brugdek.

De ingang, die thans door een kozijn in xviiie eeuwse stijl omtimmerd is, is inwendig spitsbogig.

In de westelijke wand van de toren is een schouw gemetseld, waarvan het kanaal kennelijk later is ingehakt; voordien was er een spaarboog. In de zuidoostelijke muur is in de muurdikte een uitholling te zien geweest (voor een spiltrap?).

Ook op de verdieping vond men tegen de westelijke muur een latere schouw. In de vóór het gebouw uitstekende muurgedeelten staan aan beide zijden smalle vensters. Aan de binnenplaatszijde een venster met rechte dagkant. Op de tweede verdieping is tegen de westzijde een kleine schouw waar te nemen geweest, die wij voor oorspronkelijk houden; later zijn daarvoor grotere schouwen gebouwd. Terzijde een doorgang naar een latrine.

De op een tandlijst overgekraagde omgang langs de toren werd bereikt door middel van twee in de muurdikte uitgespaarde trapjes; de toren wordt sedert de restauratie wederom bekroond door een ingesnoerde spits, zoals Pronk die in 1728 weergaf.

 

De kelder onder de zuidelijke vleugel, is herhaaldelijk gewijzigd. Een dwarsmuur ter+ plaatse van de tweede ontworpen weergangspijler deelt de ruimte in twee gedeelten, een oostelijk ter breedte van het oudste bouwblok en een groter westelijke deel. De westelijke kelder is overkluisd door kruisgewelven op twee rechthoekige pijlers rustend van relatief jonge datum. In de oostelijke zijn twee oudere pijlers aanwezig aan de hoeken afgeschuind waartussen bogen zijn geslagen, welke evenals de erop rustende tongewelven slordig zijn gemetseld.

De muren van dit gedeelte van de kelder zijn bemetseld. In deze laag komen de moeten voor van een balkenzoldering met een raveling onder de schouw tegen de oostelijke wand. Zo de bemetseling al ten behoeve van een overkluizing was aangebracht, moet deze aldus opnieuw niet zijn uitgevoerd. Van het opgaande werk heeft zich een gedeelte gehandhaafd in de oostelijke muur, achter de schouw; dit muurgedeelte is uitwendig van afwijkend materiaal ten opzichte van het muurwerk op gelijke hoogte aan de hoek en de zuidelijke wand. Ook de noordelijke kelder van de oostelijke vleugel is, naar het zich laat aanzien in deze periode bemetseld.

 

Wanneer men de duidelijke overgang in baksteenmateriaal in overweging neemt, die+ zich uitstrekt over de gehele westelijke en zuidelijke muur en aanvangt juist ten zuiden van het laatste venster van de oostmuur, valt daaruit o.i. afte lezen dat in de nu volgende fase het gehele blok rond de binnenplaats werd volgebouwd ter hoogte van één verdieping. De moet van een kap tegen de westzijde van de ingangstoren geeft een aanwijzing omtrent de bekapping. Wellicht is deze vergroting van het Huis in verband te brengen met de brand en plundering kort voor 1492 en als herbouw nadien te beschouwen.

Op de begane grond zal men aan de achterzijde twee vertrekken gehad hebben, een westelijke met drie vensters en een oostelijk met twee. Aan de korte zijde der vertrekken waren schouwen; die aan de oostzijde bleef behouden uit een oudere periode.

Voor de schouw aan de westzijde is een ingenieus ingelegde vloer van op de kant geplaatste leien gevonden, een copie hiervan werd op de verdieping gemaakt, daar de oorspronkelijke opnieuw onder de vloer moest verdwijnen. Hoewel geen sporen van ingangen zijn gevonden, moeten de latrines langs de zuidmuur in deze periode reeds gemaakt zijn, daar de kokers in het muurwerk zijn uitgespaard, terwijl ze lager ingehakt zijn. Men moet dus aannemen dat tijdens het optrekken van deze woonlaag in de volgende bouwfase voorzien was. De uitvoering zou echter op zich laten wachten en volgde een nieuw architectonisch schema.

De oostelijke vleugel zal in deze bouwfase onder één zadeldak zijn gebracht tussen trapgevels, waarvan de zuidelijke zich aftekent in het later verhoogde muurwerk en overeenkomt met de nog aanwezige noordelijke.

 

+ Het muurwerk bestaat opnieuw uit een grotere steen en is op de voor het aspect van het Huis karakteristieke wijze versierd met mergelstenen banden en blokken boven de vensters. Ook boven de bestaande vensters van de begane grond bracht men deze aan; de materiaalscheiding loopt immers juist enige lagen beneden de bovendorpel van de vensters. Op de verdieping kwam één grote zaal gedekt door een plafond op balksleutels met midden xvie eeuws ornament. Aan de lange zijde werd de zaal verlicht door slechts vier vensters, op korte afstand van elkaar. Tegen elk der korte zijden staat een vuurplaats. Het zadeldak is gevat tussen trapgevels waarin kleine lichtopeningen. Eerst in deze bouwfase die in het gebouw zijn uiteindelijke vorm zou geven, zijn de kelders overkluisd, de vloeren verhoogd en is op de binnenplaats het trappenhuis gebouwd ten behoeve van de verdieping.

Op de begane grond heeft het middelste vertrek aan de westzijde als keuken gediend. Aan de noordzijde bevond zich daarin een grote rookvang over de gehele breedte van het vertrek, waaronder een schouw met terzijde rookkasten. Naast de schouw in de muur nog een over en in de vloer een geglazuurde aspot. Ook op de verdieping was deze vleugel in twee vertrekken gedeeld.

 

+ In de xviiie eeuw moet het huis inwendig belangrijke wijzigingen ondergaan hebben, daar de indeling niet meer voldeed aan de eisen van bewoonbaarheid die deze tijd stelde. De keuken werd naar de kelder verplaatst; een datum in de bakstenen vloer van de kelder onder de achterste vleugel vermeldt het jaar 1736 en de initialen W.B. (van Wijhe-van Brakel)

Tegen de oostelijke muur is een schouw, tegen de zuidelijke de welput, die aanvankelijk hoger opging, van de kelder uit bruikbaar gemaakt. In de oostelijke helft waren kleine nissen uitgespaard in de oostelijke wand; ook in de tussenwand tussen de pijlers die thans verwijderd is, waren talrijke openingen (duivengaten?).

Op de begane grond zijn de vertrekken in de xviiie eeuw betimmerd; in die tijd ook is de binnenplaats overdekt en van een lichtkoepel voorzien. Er werden toegangen van de vertrekken naar deze binnenplaats gemaakt, waarin xviiie eeuwse deuren staan. Ook de lichttoevoer tot het trappenhuis werd in xviiie eeuwse stijl gewijzigd. Onder de binnenplaats werd een regenwaterbassin gemetseld.

 

+ Tegen de zuidelijke wand van de linkerachterkamer staat een rijk gebeeldhouwde schouw. De wangen rusten op twee vrij slecht gebeeldhouwde pilasters met kandelabermotief. Een voluut waarmede aan elke zijde twee elkaar toegewende kopjes verbonden zijn draagt de strek. De voluut en de kopjes zijn goed gebeeldhouwd en ver-

tonen de stijl van het midden van de xvie eeuw. Ook de strek die ingedeeld is in twee compartimenten tussen pilasters vertoond in mooi gehakt werk xvie eeuws arabeskenornament, uitgaande van twee gevleugelde hermen die een vaas dragen. Op de pilasters in het midden een Madonna op de maansikkel in stralenkrans; op de beide pilasters terzijde putti met o.a. een fakkel, misschien als huwelijksgodjes te verklaren. Boven de compartimenten zijn tympaans gevuld met een schelpmotief waarvoor busten, die tamelijk ver uit het vlak steken, naar de in het midden van de xvie eeuw geliefde wijze. De rechterbuste stelde oorspronkelijk, naar oude foto's uitwijzen een vrouw voor, de linker een baardige man met een leeuwenhuid als hoofdbedekking en zou dan Hercules kunnen voorstellen als personificatie voor de hoofddeugd Fortitudo. In de andere drie tympaans, een aan de voorkant en een aan elke zijkant moeten dan symbolen voor de overige drie cardinale deugden gestaan hebben. Pl. xcix, afb. 229, 230, 231. De opschriften met namen der deugden, die op de bovenste lijst van de strek voorkomen hebben o.i. betrekking op losse beeldjes van niet zeer fraaie makelij die op voetstukken tussen de tympaans en op de toppen van de tympaans gestaan hebben; zowel beeldjes als opschriften moeten uit de xviiie eeuw dateren, toen ook op de benedenste lijst van de schouw de namen van de stamreeks der van Wijhe's aangebracht zijn t.w.

 

joha wilda w. 1751. christian . r. ob 1749. ottho w. ob.1732.

reinoudt w. 1649

Op de lijst daarboven volgen de latere bezitters dit voorbeeld:

w.v. wassenaer 1783 w.f.h.v.w.o.b. 1799 ah te e.v.w. ux wei v. balveren obt 1854.

Onder de madonna staat een door vele afkortingen moeilijk te duiden spreuk: res faci nt t ex un om

Op de rechterzijkant staat nog jor w 1300 ottho......; op een afgebroken gedeelte johan 1349 johan 1371 ot 1399 ot 1438 ior 1468 en kleiner de jaartallen 1520, 1568, 1616. Ter linkerzijde ...... obit 1565 en nosce te ipsum.

 

De schouwboezem rust op een lijst met groefversiering die achter de tympaans van de strek loopt. Het voorvlak van de boezem wordt aan de zijden bovenaan omgeven door een lijst versierd met Renaissance-ornament ter weerszijde van een twijg; op de schildjes het jaartal 1742.

Het vlak van de boezem draagt cassetten-ornament waarop de, het gehele vlak vullende dekkleden en koorden van het vrij ervoor gehangen wapen van Wijhe met helmteken. Ook de zijden van de boezem dragen Renaissance-ornament, waarin een schild is verwerkt, dat het jaartal 1271 draagt.

Tijdens de restauratie zijn de rechtstanden van de schouw uit het muurwerk losgemaakt; zij bleken aan de achterzijde het oorspronkelijk xvie eeuwse beeldhouwwerk in sterk beschadigde toestand te vertonen. Pl. xcviii, afb. 226a. Wij concluderen dus dat een xvie eeuwse schouw al of niet uit het Huis Echteld afkomstig in 1742 is herplaatst, waarbij de rechtstanden gekeerd zijn en opschriften en losse beeldjes zijn toegevoegd. Bij nauwkeurige beschouwing blijkt ook dat de schouw aangepast is aan deze ruimte door verlaging. Het maakt sterk de indruk dat o.a. de voluten waar op de strek rust in de strek zijn ingelaten, terwijl deze er oorspronkelijk op rustten met een overstek. Tot kort voor de restauratie was dit vertrek bekleed met een behang van omstreeks 1840 in banen bedrukt met in elkaar grijpende gotische architecturen, afwisselend interieur en exterieur, in grijs op wit.

Het Huis onderging in 1772 verdere verbeteringen die gememoreerd worden op een der stucreliefs boven de deuren van de waarschijnlijk gelijktijdig overdekte binnenplaats. In een Tudorboog zijn onder twee helmtekens weergegeven het wapen van Wassenaer in het midden en ermede door koorden verbonden twee vrouwelijke schilden t.w. links van Wijhe en rechts nogmaals van Wassenaer; tussen de schilden de jaartallen 1751 en 1758 duidend op de huwelijken van Willem van Wassenaer resp. met Johanna Wilda van Wijhe en met Anna van Wassenaer Starrenburg. Op de benedenste lijst staat Instaurata A: 1772. Het ander relief geeft op de benedenste lijst de data: 1541:M:1169 en de wapens Van Wijhe Van Haeften duidend op het huwelijk van Jasper van Wijhe met Walburg van Haeften in 1541.

Tijdens de restauratie is een gebeeldhouwde kop gevonden als console onder een balkdrager die door een peerkraalprofiel is afgesloten.

 

+ Het bouwhuis, waartegen aan de noordzijde een vierkante toren staat, vertoont aan die zijde oud metselwerk, waarin een lagere eindgevel zich aftekent; wellicht stond dus aanvankelijk de toren vrij naast het bouwhuis, zodat de ingang die zich in de noordgevel aftekent, een doorgang geweest kan zijn. Het muurwerk van de toren is vrij zwaar en kan nog xvie eeuws zijn. Ook de zuidgevel van het bouwhuis vertoont tot enkele meters boven het maaiveld oud muurwerk. Overigens kan het bouwhuis uit de xviiie eeuw dateren; uit die periode stammen nog ovale lichtopeningen en enkele vensters met roedenverdeling en de windraam; ramen en deuren zijn overigens later herhaaldelijk gewijzigd.

Woonhuizen

+ Dorpstraat E. 18. Langwerpig huis, gedeeltelijk door een winkel ingenomen; draagt de muurankers 1739. In de gecementeerde muur, rechts van de winkeldeur, is een fragment van een zandstenen relief, 20 × 20 cm, ingemetseld, pl. xciv, afb. 219, voorstellend een bladornament en een baardige kop, waarvan de oren tot bladeren zijn uitgegroeid, midden xvi. Vermoedelijk een stuk van een wang van een schouw uit het Huis te Echteld. Hieronder, eveneens in de buitenmuur gemetseld, een zandsteen, waarin gegrift: de h.w. gebor/juffw. philippine/van wijhe, heeft/hier aan de i e/steen geleid/den 14 july/1739.

Bij een herstelling van het huis, een jaar of vijftig geleden, is in de muur een steen gevonden, die aan de ene zijde het hierboven beschreven relief vertoonde, en aan de andere zijde het opschrift. De steen werd in Tiel in tweëen gezaagd.

 

+ Dorpstraat E. 15 en 16. Twee aan elkaar gebouwde woningen dragen de jaarankers a.o 1774.

+ Boerenwoning op de weg naar Tiel, in de buurtschap Medel, heeft muurankers 1850.

 

+ Latenstein. Boerenwoning geheel in het westen van de gemeente aan de overzijde van het kanaal.

+ Oorspronkelijk stond hier een kasteel, dat in 1494 aan het geslacht Van Bueren behoorde en in 1538 overging naar dat der Vijghen, in welk bezit het huis meer dan een eeuw bleef. Nadat het achtereenvolgens in verschillende handen was overgegaan, kwam het in 1830 door koop aan Rombout van Riemsdijk, aan wiens weduwe Latenstein in 1842 werd toebedeeld. Deze deed het huis over aan
haar zuster, die het aan het protestantse weeshuis te Tiel overgaf. In 1761 wordt Latenstein nog beschreven als ‘een groote boerebebouwing, geleegen in een oude gracht en zijnde gebouwt op de ruïnen van een aldaar gestaen hebbend oud adelyk huys’. In de xixde eeuw is deze woning geheel gewijzigd en werden de grachten gedempt. Gelre xl, 1937, blz. 159.

In een kleine boomgaard vóór het huis staat een zeszijdige, bakstenen tuinkoepel in+ vervallen toestand. Onderaan, rechts, aan één der zijden staat op een hardsteen: j. van ee/wed./r. van riemsdijk/den 14 april 1843.

 

HET HUIS MEDEL is gelegen in de gelijknamige buurtschap aan de weg van Echteld+ naar Tiel.

Van der Aa vii, blz. 749; Nav. 1876, blz. 530.
De tegenwoordige boerderij, het Huis Medel, omstreeks 1460 voorkomend als Mil, is gebouwd op de fundamenten van een oud huis. Het achterhuis dat in de oorlog ernstig had geleden en afgebroken moest worden, droeg de jaarankers 1688. Er stond hier vroeger een kapel die tot het einde der xixde eeuw als koetshuis van het Huis Medel dienst heeft gedaan.

IJzendoorn

Teg. Staat, iii, blz. 269; van der Aa vi, blz. 108-110; W. de Vries, Bijdragen tot de geschiedenis+ van het rechterlijk bestel in Gelderland iii, De Hooge heerlijkheid Yzendoorn, Gelre xlix, 1949, blz. 53-61.
Op 12 december 1281 droegen Hendrik en Godfried van Ochten, mede namens hun moeder en+ naaste bloedverwanten, al hun bij IJzendoorn gelegen goederen op aan Rudolf (De) Cocq van Werdenberghe, ridder, vermeld 1265-1315 (Ned. Adelsboek, 1943-1948 blz. 32, Sloet, nr. 1040) Van overdracht van heerlijke rechten is echter in de betreffende akte geen sprake. De goederen zullen allodiaal geweest zijn. Een Willem, kleinzoon van Rudolf (onmondig in 1318, mondig in 1330, vermeld tot 1359, overleden in of vóór 1371), ontving op 11 november 1345 van Hertog Reinald iii in leen: 't Huys 't Ysendoren ende 't gericht van den dorpe 't Ysendoren, hoge ende leege, behaeldelic onser halve hoge heerlicheyt, dat aent lijff dreget.’
Willems zoon Wolter (vermeld 1377-1396, uit wie de heren Van Isendoorn (a Blois) stammen), had de partij der Heeckerens gekozen, doch in een privilegebrief van 1 mei 1369 verklaarde Eduard van Gelre, Reinalds broer en vijand, zich met deze Wolter te hebben verzoend. Van een belening door Reinald iii van de halve heerlijkheid aan Wolter is geen akte bewaard gebleven. Al eerder zijn leden van het geslacht de Cocq met het gericht van IJzendoorn beleend geweest. Zij bezaten blijkbaar de halve hoge heerlijkheid, de andere helft hadden de Gelderse vorsten. De Gelderse leenakten geven geen steun aan de mening, dat de hof te IJzendoorn deel uitmaakte van de heerlijkheid. De rechtsmacht over het dorp IJzendoorn was niet aan het bezit van de hof, maar aan het (leen)bezit van het slot verbonden. Na Willem Wouterszoon dood kwam de heerlijkheid aan de van Riemsdijk (1441) en door deze aan de van Balverens (1505). Door het huwelijk van Maria van Balveren met Jelis (Jacob) Pieck kwam de heerlijkheid aan dit geslacht (1535) en in 1628 aan de Vijghen; in 1672 aan G.H. van der Clusen, welke laatste IJzendoorn in 1718 verkocht aan Christiaan Reinald van Wijhe van Echteld, wiens dochter, gehuwd met Frederik Hendrik van Wassenaar, er later mee beleend werd. Zij verkocht IJzendoorn in 1774 aan Carel Lodewijk Pagniet, wiens schoonzoon, Alexander Diederik van Omphal daarmede in 1789 werd verleid.
Het slot te IJzendoorn moet volgens de Teg. Staat tussen de Waal en de Linge hebben gelegen, een nog al vage aanduiding. Vgl. kaart door Corn. van Berck R.A. Arnhem, uit een Hofproces in 1577, Alg. verz. nr. 389, pl. ci, afb. 235. Het huis is in het begin van de xixde eeuw gesloopt.
Van der Aa vermeldt slechts: ‘waar het huis heeft gestaan, is thans weiland’. Het Hof te IJzendoorn is tegenwoordig een herenhuis met daarbij een boerderij, vgl. tekening van J. van Strij, R.P.K., afg. in 45 gezichten van Gelderland, uitg. Gelre 1922, nr. 42.

Exc. Rom. ii, blz. 171, nr. 284, blz. 118; In mei 1907 zijn op de Woerd opgravingen+ verricht door de Oudheidkamer te Tiel. Alle gevonden voorwerpen, hoofdzakelijk uit



illustratie
Fig. 63. IJzendoorn. Hervormde Kerk


de iide eeuw en blijkbaar afkomstig van een landhuis of een kleine nederzetting, zijn bij de verwoesting van de Tielse Oudheidkamer tijdens de oorlog, verloren gegaan (Gelre 1956, blz. xlix). Eerder hier gevonden zilveren en koperen Romeinse munten van Vespasianus, Constans i en Constantinus ii, vonden hun weg naar 's Rijks museum van Oudheden te Leiden.

 

DE HERVORMDE KERK ligt vrij aan het kerkhof onder aan de Waaldijk. De toren+ is eigendom van de burgerlijke gemeente, de kerk behoort aan die der Ned. Hervormden. Fig. 63, pl. c, afb. 232 en 234.

Nav. 1877, blz. 275; Arch. A.U. xxvii, 1901, blz. 100; Gelre 1904, blz. 315; Reitsma en van Veen+ dl. iv, blz. 40; De Wapenheraut 1917, blz. 482; Gelre xxvi, 1923, blz. xix; Opgravingsnieuws, Bull. K.N.O.B. 1949, kol. 191, 192; Id. 1950, kol. 177; P. Glazema, Oudheidkundig onderzoek van M.E. kerken in de prov. Gelderland, Kon. Ned. Akad. van Wetensch. 1950, blz. 111; Kok, Patrocinia, blz. 106, 107.
Kaart door C. van Berck, 1571, Rijksarchief Arnhem. Pl. ci, afb. 235.+
Eertijds bevond zich hier een onder Echteld staande kapel, die op 6 april 1384 door heer Wolter van+ IJzendoorn en diens zoon Willem, met toestemming van de proost van Oudmunster te Utrecht en heer Johan ‘cureyt t'Echteld’ tot een zelfstandige parochie werd verheven. De heer van IJzendoorn deed dit ‘tot euwelicker memorien ende gedachtenisse in die eere Godts, schepper hemelrycx ende aertrycx, Maria, sijne gebenedijden moeder, des heyligen Maghet, sinte Cathrinen en de voorts alle Godts heyligen ende in meringe Godts dienst, overmits die kercke tot Echtelt die tot noch toe onse carspele kercke geweest heeft, alsoo veer wech van onser capelle tot Isendoorn gelegen is’. Uit het bovenstaande concludeert Kok, dat de kerk in IJzendoorn aan de H. Catharina gewijd zou zijn en niet aan St. Jan de Doper, zoals Joosting en Muller (1.2, blz. 430) aangeven. Verder wordt in deze oorkonde vermeld, dat Wolther van IJzendoorn en zijn voorvaders altijd de collators van de kapel zijn geweest. Het nieuwe kerspel viel samen met het gebied der heerlijkheid (Gelre 1949, blz. 54, noot 1). De kerk bezat in 1638 een vicarie van de HH. Ewald, Johannes en Mattheus, staande ter collatie van de heren en vrouwen van IJzendoorn uit het geslacht Pieck (W.V.R., blz. 114).
In 1598 zou de kerk aan de gereformeerden zijn overgegaan. In 1714 is de kerk hersteld, nadat zij ernstige stormschade had opgelopen. Ook in 1829 hebben restauratiewerken plaatsgevonden. De kerk is in de laatste oorlog sterk beschadigd door beschieting; van het schip en het koor bleven slechts de wanden overeind. De toren, hoewel beschadigd en van zijn spits beroofd, is blijven staan. Onder leiding van ir. J.B. baron van Asbeck zijn kerk en toren in de jaren 1949-1955 hersteld.

Het gebouw is samengesteld uit een éénbeukig bakstenen schip met een, door drie+ zijden gesloten, bakstenen koor en een bakstenen toren. Schip en koor hebben een houten overwelving.

 

Formaat stenen 24-25 × 5-5,5 cm, 10 lagen 62 cm.

 

De toren is in drie geledingen opgebouwd, waarvan de benedenste door een bakstenen+ waterlijst in tweeën wordt gedeeld. Aan de zuidzijde verrijst een uitgemetselde, rechthoekige traptoren met een bedekking van leien, tot halverwege de tweede geleding. De gevelwanden worden ingenomen door drie lange, ondiepe spitsboogspaarvelden met rechte dagkanten, waarvan die van de onderste geleding iets spitsere bogen hebben dan de bovenste. Aan de westzijde is een diepe nis met rechte dagkanten, waarin een, door een segmentboog gedekte, ingang. Het ‘bovenlicht’ is ook na de restauratie gedicht gebleven. In de bovenste geleding bezitten de middelste spaarvelden gekoppelde galmgaten. De toren wordt door een leien tentdak gedekt.

 

Het steenformaat van het schip bedraagt 24-25 × 5,5-6,5 cm, 10 lagen 72 cm.

+ Van de vier schiptraveeën is de oostelijke aanzienlijk breder dan de drie overige. Het muurwerk wordt door tweemaal versneden, tot de daklijst opgaande, steunberen geschoord, en heeft smalle vensters, waarvan de drie westelijke aan de noordzijde tot 1945 in vrij gave toestand gedicht waren; zij hebben eenvoudige afgeschuinde dagkanten. Aan de zuidzijde waren grote vensters ingehakt. Een ingang valt onder een dichtgemetseld venster in de derde travee noordzijde te bespeuren.

+ In de derde travee zuidzijde is een rechthoekige portaal uitgebouwd, waardoor twee steunberen kwamen te vervallen. De waterlijst is boven de brede, open en door een korfboog gedekte ingang met rechte hoeken omgetrokken. Het portaal is in het bezit van een bakstenen, ribloos kruisgewelf. In de binnenmuren twee, door keperbogen gedekte, nisjes. Het portaal heeft een met lei bekleed dak gekregen.

 

+ Het steenformaat van het koor bedraagt 24,5-25,5 × 5-6,5, 10 lagen 71 cm.

Blijkens het ontbreken van de steunberen op de daartoe geëigende plaatsen aan de noordzijde, moet hier van ouds de sacristie gestaan hebben, waarvan tot aan de oorlogsverwoesting de dakoplegging te zien was. De grondvesten zijn bij de restauratie en het bodemonderzoek bloot gelegd. Thans is hier een dienstvleugel opgetrokken. Van de, door eenmaal versneden beren ingesloten, spitsboogvensters met smal holprofiel zijn die aan noord-oost en zuid-oostzijde smaller dan die in de koorsluiting. Het koor bekwam bij de restauratie een leien dak, waarop het oude leliekruis weer een plaats kreeg.

 

+ De toren heeft geen gewelven. De wanden van de beganegrond zijn gedetailleerd door aan de noordzijde twee, aan de zuidzijde, naast de traptoren, één bredere hoog aanvangende nis tot gelijke hoogte als de uitwendige siernissen. De traptoren is thans als oorspronkelijk slechts van de kerk uit toegankelijk.

 

+ De spitsboog-vensters van het schip staan tot de volle hoogte opgaand, in segmentbogig gedekte nissen. Een nieuw, houten tongewelf dekt het schip en vervangt de vroegere vlakke zoldering, waarvan de moerbalken om de vier neerkwamen op de korte muurstijlen.

+ Bij de herstelwerken van het koor zijn in de noordmuur twee dichtgemetselde doorgangen aan het licht gekomen. De meest oostelijke die laag is gelegen, zal vermoedelijk de oudste toegang tot de sacristie zijn geweest, die buiten gebruik werd gesteld, toen de vloer verhoogd werd en een nieuwe toegang gemaakt diende te worden. Deze nieuwe, de westelijke, verbindt thans het koor met de consistoriekamer. Aan de zuidzijde vallen één en aan de noordzijde twee spaarnissen op. Bovendien is hier nog een grote door een flauwe boog gedekte nis, ter berging van het sacrament te zien.

+ Hoog in de koormuren, in de koorsluiting tussen de vensters en in de noordermuur, komen vijf groepen van drie, z.g. klank- of kogelpotten voor. Deze klankpotten van grijs gebakken aardewerk, met een geribbeld randprofiel, waren met de openingen in het muurwerk geplaatst en hadden tot doel de accoustiek te verbeteren (Duizend jaar bouwen i, blz. 321; Gelre vii, 1904, blz. 315). Het koor is gedekt door een houten tongewelf zonder trekbalken.

+ Opgravingen, in 1949 verricht, hebben aangetoond, dat aan het tegenwoordige gebouw geen andere kerk is voorafgegaan. De kerk van IJzendoorn zou dus eind xivde eeuw gebouwd moeten zijn. De verbinding tussen toren en schip wijst erop dat deze naar één plan gebouwd zijn. Het materiaal van schip en koor verschilt niet noemenswaard. De segmentbogig gedekte nissen in het schip kunnen
ons inziens echter niet voor het eind van de xvde eeuw toegepast zijn. Zij zouden oorspronkelijk spitsbogig geweest kunnen zijn, en bij een wijziging van de overdekking van de kerk segmentbogig gesloten zijn. Er zijn in het muurwerk geen aanwijzingen gevonden van een verdwenen stenen overwelving, waaraan men bij deze wandgeleding zou denken. Een zo hoog gewelfd schip zou ook een hogere toren vereist hebben. Het koor vertoont een geheel andere behandeling en zal het oudste bouwdeel zijn.

In het westelijke gedeelte van het schip is een laat-middeleeuwse klokkengieterij te+ voorschijn gekomen, gebouwd van baksteen. De restanten hiervan zijn naar het Openluchtmuseum te Arnhem overgebracht.

 

De kerk bezit:

De zeszijdige kuip heeft toogpanelen met ebbenhout langs de randen, waarboven+ een rand met ranken en verder getorste zuiltjes op de hoeken. De onderste lijst van de kuip is met knorren en acanthusbladeren versierd, xviib. De kuip vertoont veel overeenkomst met die van de preekstoel te Ingen.

Koperen lezenaar; een rad met spaken tussen takken en knoppen, xviiid of xixa, op+ arm met veermotief, xviia.

 

Grote en eenvoudige eikenhouten bank, xviiia, waarvan de kap gesteund wordt door+ twee, zich naar boven verjongende zuilen, pl. c, afb. 233. Op de kap het gekroonde alliantiewapen Van Wijhe van Echteld - Van Brakell,

Het alliantiewapen is dat van Christiaan Reinold van Wijhe, heer van Echteld en IJzendoorn (1675-1749) en dat van zijn echtgenote, Henriëtte Philippine van Brakell, vrouw van Tedingsweerd (1693-1737), overleden op huize Kermestein te Lienden.

1. Stuk van een zerk waarop in gotische letters: hier leyt begravē die erentfest/en̄+ frome hermā pieck ghebor...

 

2. Bij de herstelwerken werd bij de noorder-ingang gevonden een in tweeën gebroken zerk met gotische letters:.... begravē die eerbare en duechsame/joffrou barbara vā middachtē frouwe thō/ijsendore ghewesener echte huijsfrow ../ ... hermā pieck ao 1571 de 8 dach maij/... wer? zijele got... amen.

Daaronder een driepas waarin een haan.

Barbara van Middachten, geboren omstreeks 1520, trouwde tussen 1546-1551 met Herman Pieck, heer van IJzendoorn, overleden (volgens van Spaen) in 1561. Zij hertrouwde in 1568 met jonker Arndt de Cocq van Opijnen (W. Wijnaendts van Resandt, Geschiedenis en genealogie van het geslacht van Middachten, blz. 92; Jaarb. van het Centraal bureau voor Genealogie iv, blz. 71).

3. Stuk van een grote gebeeldhouwde zerk waarop slechts nog te lezen valt: ... is de/.... ed frh/..... ste hermā/pieck, heer te isendoren.

 

Links onder, het wapen Van Arnhem, rechts beneden Bock, rechts boven, Van Rijmsdyck.

 

Gevonden zijn bij de restauratie enkele kleine fragmenten van Baumbergersteen met+ nog vroeg xvide eeuwse ornament; stukken van een retabel of memoriesteen.

De kerk moet in het bezit zijn geweest van muurschilderingen, waarvan enkele verspreide sporen+ aan het licht zijn gekomen, o.a. een gedeelte van een figuur vermoedelijk St. Christoffel. De frag-
menten waren te onbelangrijk om geconserveerd te worden. In het portaal waren in 1886 nog resten van muurschilderingen te zien (Nav. 1886, blz. 93).
+ De kerk heeft vroeger een gebrandschilderd glas met het wapen van de familie De Haas bezeten (Gelre 1904, blz. 316). Genealogische gegevens omtrent dit IJzendoorns geslacht, zie De Ned. Leeuw 1939, kol. 404-412.

+ In het koor hangen twee koperen kronen, ieder met zes armen, xviii.

 

+ Gladde beker op standring, 13,8 cm hoog, waarop gegraveerd is: voor: de: kerck: van: ijzendoorn. deese: beeker: weegt: 13 loot. 1765. Verminkt merk.

 

+ Diam. 76,5 cm. Op de bovenrand: ter eeren goes ben ic ghegoten int iaer ons heeren mcccccxxvi Op het lijf een wapenschild 12 cm hoog; gepaald van drie palen met een hartschildje, waarop een éénkoppige adelaar. Aan weerszijden medaillons, links Maria met Kind in stralenkrans op halve maan, rechts Het Laatste Avondmaal. Uurwerk xviii.

De klok is afkomstig van de in 1837 afgebroken Oosterkaaypoort te Edam en werd in 1856 met het uurwerk voor f 600, door de toenmalige gemeente IJzendoorn gekocht. De oude gebarsten klok werd voor f 1,06 per Nederlands pond aan de heren Raap & Zonen te Amsterdam verkocht. Bij het herstel van de toren in 1856 is de oude wijzerplaat aan de oostzijde gerepareerd en werd een nieuwe aan de westzijde aangebracht (blijkens stukken in het gemeente archief, welwillend ter beschikking gesteld). De klok werd door de Duitsers weggevoerd, maar kon na de oorlog worden opgespoord en teruggebracht. De oude gebarsten klok zal dezelfde geweest zijn die door Alexis Petit, ‘klockegietersbaas’ te Someren in 1754 is gegoten en op 8 januari 1755 in de toren werd opgehangen. (Gelre iii, 1900, blz. 165; Nav. xxvi, 17; Vrije Fries xvi, 219).

Ochten

van der Aa viii, blz. 340-342; Nav. 1885, blz. 64-108.
+Ochten was eertijds een heerschap, dat zijn eigen heren had, die als edele heren betiteld werden. In 1240 wordt Ricold van Ochten, ridder, vermeld, wiens beide zoons, Hendrik en Godfried, in 1281 hun alhier gelegen goederen aan hun zwager Rudolf (De) Cocq van Werdenberghe (in eerste huwelijk met Aleid van Ochten getrouwd), verkochten. De goederen van deze heren zijn steeds allodiaal gebleven. Het is mogelijk, zoals Van Spaen veronderstelt (Inleiding iv, blz. 386), dat Johan van Ochten kinderloos is komen te overlijden en dat de heerlijkheid bij koop of anderszins aan de Graven van Gelre zijn gekomen. Van der Aa vermeldt dat de goederen door Johan in 1303 onder leenverband van de bisschop van Utrecht kwamen. Een ‘toll tot Ochten’ bestond in 1393 (Van Hasselt, Geld. Oudheden, blz. 68). Blijkens het Leenregister trad in 1380 Frederik, graaf van Meurs, als eigenaar der heerlijkheid op, die hij in 1402 onder belofte van ‘wederbeleeninge op gesinnen’ aan Hertog Reinald iv overbracht. De heerlijkheid bleef bestaan, maar kreeg slechts de Gelderse vorst als leenheer. Uit de nalatenschap van zijn ouders ontving Vincent van Meurs Ochten, dat hij in 1454 opdroeg ten behoeve van zijn zwager Willem van Egmond. Door het huwelijk van Anna van Egmond met Willem, graaf van den Berg, kwam Ochten aan dit geslacht en bij het kinderloos overlijden van Oswald van den Berg in 1712, aan de minderjarige kleinzoon van zijn zuster, Maria Clara, weduwe van Maximiliaan, prins van Hohenzollern-Sigmaringen. In de eerste helft van de xixde eeuw, hebben de Hohenzollerns de Ochtense goederen verkocht.
In de laatste oorlog heeft Ochten zwaar geleden; feitelijk werd het van de bodem weggevaagd. Hoofdzakelijk kwam dit door de gevaarlijke ligging van het dorp in een uitspringende saillant, die gedurende de laatste maanden van de oorlog doorlopend blootstond aan artillerievuur van de bondgenoten, zowel van uit het oosten uit de Over-Betuwe, als uit het zuiden, van over de Waal.

Exc. Rom. iii, blz. 118, Gelre 1946, blz. li. De vondsten worden deels, o.m. koperen+ munten uit i-iide eeuw van Constantinus i, bewaard in het Rijksmuseum van Oudheden+ te Leiden; die in Tiel waren, gingen met het Museum in 1945 te gronde.

 

DE Z.G. LINIEDIJK begint ten oosten van het dorp, en loopt naar het noorden door+ tot aan De Spees bij Opheusden. In 1799 zijn hier in Ochten schanswerken opgericht (Nav. 1886, blz. 105). De z.g. Batterijen, een verhoging buitendijks (Waaldijk) in het verlengde van de Linie gelegen en bestemd voor het plaatsen van stukken geschut, zijn in de jaren 1938/1939 geslecht. Zie verder onder Kesteren.

 

DE VOORMALIGE HERVORMDE KERK is in de oorlog totaal verwoest; de bouwvallen+ zijn gesloopt. Slechts de klok en een monumentale grafzerk zijn gered.

van der Aa viii, blz. 341; Nav. 1886, blz. 92; Arch. A.U. xlv, blz. 349; Reitsma en van Veen iv,+ blz. 126, 127.
Ochten was reeds in 1303 een parochie. Het is niet bekend wie de patroon van de kerk is geweest. Er was een vicarie van St. Meylaens (W.V.R. blz. 86, 87) en op het altaar van O.L.V. een vicarie ter ere van God en de H. Maagd.
Vóór 1609 had hier geen geregelde protestantse kerkdienst plaats. Van der Aa vermeldt dat de eerste predikant Sibundus Sixti in 1611 zijn intrede in Ochten deed, echter werd van hervormd kerkelijke zijde nog in 1627 geklaagd over de ‘onlijdelycke profanatie der kercke tot Ochten tot verhinderringhe des Godsdiensts’ en in 1629 over het vervallen van de kerk ‘daer doch middelen toe sijn’ en eindelijk werd in 1644 gevraagd ‘hoe te handelen sy met die van Ochten in die Betuwe, alwaer door eenige Ingesetenen die kercke toegeslooten en den publijcquen Godesdienst is belet geworden’. Eerst in 1649 kreeg Ochten een kerkeraad.
De kerk moet een oud bouwwerk geweest zijn, tenminste in 1886 wordt vermeld, dat men twee treden af moet dalen om in de kerk te komen. Volgens een oude overlevering zou hier vroeger een ronde kapel (doopkapel?) hebben gestaan, op enige afstand van de toren, waarmede de kapel later door middel van een schip werd verbonden. De tufstenen toren dateerde uit de xiide eeuw en was in het bezit van een kruisribgewelf uit het begin der xvide eeuw. Ook waren sporen van een oorspronkelijk tongewelf aanwezig. Een brand in het einde van de xviiide eeuw heeft veel schade aan het gebouw gedaan. Aan de zuidzijde heeft zich een ‘zwaargewelfd en dikgemuurd’ voorportaal bevonden, dat tijdens de watervloed van 1827 instortte en daarna in de oude vorm werd hersteld.

Buiten tegen de oostmuur van de nieuwe kerk, ligt een hardstenen zerk, 240 × 130 cm.+

In een vierkante cartouche:

anno 1605 op den 20 dach des maents april is/gestorven den edelen erentfesten ioncker henrick vā beynhem/ten appelenborgh wiens siele die heere genaedich wyl wese.

In een ronde omlijsting een wapen: gevierendeeld: i en iv van Beynhem, ii en iii van Meeckeren, geflankeerd door kwartierwapens: Beynhem, Bueren, Pufflick, Roedenborch en Hackfort, Rymsdyck, Vaeck en Weelye.

Hendrik van Beynhem was gehuwd met Hillegonda van Meeckeren en overleed kinderloos.
Het huis de Appelenburg een rechthoekig blokvormig huis door water omringd blijkens, gewassen+ tekening van C. Pronk, 1728 in het Gem. Museum te Arnhem, pl. ci, afb. 236, tussen Ochten en Dodewaard gelegen, was de oude familiezetel der van Beynhems. Het huis, in 1732 een sombere steenklomp met weinig vensters genoemd, is in 1839, evenals het in de buurt gelegen huis de Snor, afgebroken. Voor de laatste lotgevallen zie Nav. 1876, blz. 424; Herald. bibl. 1879, blz. 287-291, 1880, blz. 83.

Diam. 134 cm. Aan de bovenrand staat: door dat vyer bin ick gevloten/peter+ van trier ende iohan van trier synen soon hebben my gegoten.

Onder een fries van arabesken, springende paarden en herten, omvat door twee dunne parellijsten, staat: gevert gysbertsen ende henrick henricksen pels kerckmeysteren inden tyt anno domini 1643/ luyden klincken syn myn wercken/d(at ick roep het) volck ter kercken/ick luyd hardt dat is waer/maer gods woordt luydt machtig klaer iacobus peregrinus pastor in ochten.

Jacobus Peregrinus was predikant te Wachtendonk en Kaldenkirchen in het Gulikse. In 1639 kwam hij in Ochten, waar hij in 1672 overleed.
Er moet hier een Bagijnenhof hebben gestaan (Joosting en Muller 1.2, blz. 430), waar volgens Nav. 1875, blz. 491, de klok zou zijn gegoten.

+ Boerderij in T-vorm heeft de jaarankers 1773.

 

+ Boerenwoning met rieten dak, onder aan de Waaldijk gelegen, draagt de muurankers 1784.

 

+ Boerenwoning, langstype met opkamer links, xviib-xviii; vrijstaand bakhuis. Beide gepleisterd, pl. cii, afb. 238.

 

+ Woning onder rietgedekt dwars schilddak, xviii, pl. cii, afb. 237


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen