Logo DBNL
De Betuwe (1968)

De Betuwe

(1968)–R.F.P. de Beaufort, Herma M. van den Berg–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Beusichem

De dorpen Beusichem en Zoelmond maken deel uit van de tegenwoordige gemeente Beusichem, samengesteld uit het voormalig scholtambt Beusichem en Zoelmond, een onderdeel van het voormalig graafschap Buren.

Beusichem

Het dorp Beusichem vormt, gelijk vele andere nederzettingen in de Neder-Betuwe gelegen op de hogere stroomruggronden, een voorbeeld van het gestrekte esdorptype. In tegenstelling tot dorpen met een analoge aanleg, zoals Asch, Zoelen en Kerk Avezaath ligt in Beusichem bij de Nederlands Hervormde kerk een ruim dorpsplein met een langgerekte vorm, ontstaan als een verbreding van één der evenwijdig lopende wegen, die de structuur van dit type nederzettingen bepalen, vgl. Bull. K.N.O.B. 1958, kol. 110, fig. 5.

+ Teg. staat, iii, blz. 341; v.d. Aa, ii, blz. 373; J. Staats Evers, Gelderlands voormalige steden, blz. 77; W.A. Beelaerts van Blokland, De vereniging van Beusichem met Buren, Gelre xx, 1917, blz. 103; A. Joh. Maris, De vereniging van Beusichem met Buren, Gelre, l, 1950, blz. 54; P.G.F. Vermast, De heeren van Bosinghem vóór het jaar 1300, Gelre liii, 1953, blz. 27.
+ De naam Bosinchem (Bosinghem) wordt het eerst aangetroffen in een lijst van goederen en horigen der Utrechtse kerk van omstreeks 777-866 (Oork. St. Utr. nr. 49). De heren van Bosinchem hebben blijkbaar behoord tot de stand van dienstmannen. Zij komen in 1196 voor onder de ministerialen, en in het begin van de xiiide eeuw als schenkers van de Utrechtse bisschop, van welk schenkleen zij omstreeks 1224 in het bezit waren. In 1131 blijken er een kerk en een hof te Beusichem te hebben bestaan. De hof of het slot zou zich dicht bij de kerk hebben bevonden (Teg. Staat). In het najaar van 1176 werd door Godebald een verdrag opgemaakt tussen het kapittel van St. Jan en Iwainus de Gokesforde, aangaande de hof. (Oork. St. Utr. nr. 485). Hubrecht (vermeld 1271-1300) iii van Bosinchem is tweemaal getrouwd geweest. Uit zijn eerste huwelijk had hij een zoon Johan, die zijn leenvolger werd, en wiens nakomelingen de naam Bosinchem hebben laten varen en zich van Culemborgh hebben genoemd. Uit zijn tweede huwelijk had hij o.a. een dochter, Elisabeth, die voor 1322 met Gijsbrecht van Cats (Caets) in het huwelijk trad.
Beelaerts veronderstelde dat Elisabeth haar man de heerlijkheid Beusichem zou hebben aangebracht, omdat hij in 1336 uitdrukkelijk heer van Bosinchem wordt genoemd en dat door het huwelijk van hun dochter Mabelia met Alard van Buren, Beusichem aan Buren gekomen zou zijn. Mej. Maris heeft echter aangetoond, dat Beusichem zeker al in 1318 met Buren verenigd was. In een oorkonde van 23 juni van dat jaar wordt de verkoop en overdracht van een land met huiserf vermeld: jacentia in dominio de Buren in parochia de Bosinghem juxte villam Weide. Zelfs meent de schrijfster dat de vereniging al in 1292 een feit was: de overdracht van een stuk land aan koper geschiedde, mede ten overstaan van de rechter van de heer van Buren, wat doet vermoeden dat deze heer hier gezag uitoefende. De zoon van Alard en Mabelia, ook Alard geheten, is zijn vader in Buren opgevolgd en heeft zich sindsdien heer van Buren genoemd. In 1403 werd Willem van Buren, bij overdracht van zijn grootvader Alard, door Hertog Reinald beleend met het hoge en lage gericht, met de heerlijkheid van den lande van Bosinchem. Echter kwam de heerlijkheid in 1433 en 1434 door afstand van Willem aan Jan iii heer van Culemborch, doch in 1437 werd dit gebied beperkt tot het noord-westelijke deel van de heerlijkheid (van Schilfgaarde, Archief heeren en graven van Culemborg; 1e stuk, 1949, blz. vii). Beusichem en Zoelmond, bleven met de heerlijkheid, later graafschap Buren verenigd tot 1796. Van 1798 tot 1811 was er een gemeentebestuur van Beusichem en Zoelmond, met een plaatselijk administratief bestuur boven zich.
+ Th. van Everdingen en A.E. van Beurden, Het Sint Antoniusgilde te Beusichem, Roermond, 1900.
+ Uit de kerkrekeningen blijkt, dat op de zondag in de kermisweek een zwaarddans werd uitgevoerd voor het beeld van O.L.V., dat voor die gelegenheid in processie werd rondgeleid en buiten opgesteld.

‘Die kerckmeysters hebben die sweertdansers op onse kermisdach geschenct, dat sy voor Ons Lieff Vrouw dansten I. gl. V. st. Item noch die mommem (een soort bedelaars; D.Th. Enklaar, Varende Luyden, 2de druk, 1956 blz. 155), doe sy huer gereetmackten op die kermisdach met die maechden, die Ons Lieff Vrouw ende die Heyligen droegen met die choergesellen, doen halen ten huyse van Lambert Herman, xii st. ii. oort’ (Arch. A.U. xlviii, blz. 295).
De paardenmarkt waardoor Beusichem beroemd is geweest en die nog steeds gehouden wordt,+ wordt reeds in 1464 vermeld, als Pater Brugman te Beusichem komt preken.

DE HERV. KERK, oorspronkelijk aan de H. Johannes de Doper gewijd, ligt geheel+ vrij aan het marktplein. De toren is eigendom van de burgerlijke gemeente, de kerk is in onderhoud bij de Ned. Herv. Gemeente. Fig. 23, pl. xxvii afb. 54; pl. xxix, afb. 58, pl. xxvi, afb. 50 en 51.

Teg. Staat viii, blz. 342; Joosting en Muller, i, blz. 15 en 368; ii, blz. 427; J.S. van Veen, Kerkerekening+ van Beusichem over het jaar 1558, Arch. A.U. xlviii, 1923, blz. 286; Oudh. Jrbk. 1927, blz. 161; Vermeulen, Handboek i, blz. 223 en 245; Duizend jaar bouwen i, blz. 185; M.D. Ozinga, de Romaanse kerkelijke bouwkunst, (serie Schoonheid van ons land, dl. iv) 1949, blz. 97, 98; Gelre xlxix, 1949, blz. xlii; Nieuws Bull. K.N.O.B. 1956, kol. 142.
Schilderij, xix, de Paardemarkt te Beusichem, part. bezit te Beusichem. Tekening door J. de Beyer+ 1737, gezicht op het dorp, coll. Rijksdienst Monumentenzorg. In archief de Poll tekeningen door J. Stellingwerf, J. Smit, 1650 (twee exemplaren) A. Houbraken, 1729 en N. Wicart.
Volgens de Tegenwoordige Staat zou een Dirk van Beusichem de kerk omstreeks 950 hebben doen+ herbouwen, waarna hij met zijn gade er begraven werd. In een oorkonde uit 1131 schenkt Bisschop Andreas van Utrecht de kerk en de hof te Beusichem uit het bezit van de proost aan het kapittel van St. Jan te Utrecht. In het einde van de xiiie eeuw komt de kerk voor op de lijst van kerken, die offeren voor het H. Land.
De kerk was de moederkerk van de St. Barbarakerk van Culemborg, die in 1310 zelfstandig werd. In 1335 bestond er een St. Nicolaas-altaar ten behoeve waarvan heer Lambert van Buren op 11 november 1335 verschillende stukken land verkoopt (Cart. van Marienweerd nr. 433). Verder waren hier altaren van St. Christoffel en St. Catharina, op 29 mei 1435 vermeld. In 1411 blijken er twee pastoors te zijn. (Arch. A.U. 1933, blz. 4). In 1520 werd het St. Antonius-gilde opgericht, waarvan de leden zorg moesten dragen voor de begrafenis van hun overleden confraters; welk gilde in 1741 werd opgeheven.
De toren schijnt in het midden der xvide eeuw in het bezit van een uurwerk te zijn geweest. Verder vermelden de kerkrekeningen, dat ‘Jan die schilder tot Culenboerch’ X st. heeft verdiend ‘van 't hoechautaer ende dat heylige sacramentshuys schoen te maecken’, en dat mr. Cornelis van Leyden ‘Onser Lieven Vrouwen metalen croen, die saborie, wyeroecksvatt ende een deel luchters’ heeft gerepareerd. Ook kreeg deze mr. Cornelis van de kerkmeesters opdracht ‘een overhemelt op die vunt’ te maken en tevens leverde hij veertien luchters en een metalen lamp op het koor. Jorden Willemsz. was ‘aenbestayt te maecken twee hauten luchters in die kerck myt een sittekist in die garriffkamer ende twee scabellen aen die choerdoeren’. Al deze rekeningen zijn van het jaar 1558 (Arch. A.U. xlviii, blz. 286 vgl.). Op 19 juli 1598 werd aan het kapittel te Utrecht verzocht op diens kosten de toren te mogen repareren (Dodt van Flensburg Arch. iii blz. 163). Bij een zware storm heeft de toren in 1674 ernstig geleden. De kerk kreeg in 1697-1698 een nieuwe vloer van blauwe zerken. Een nieuw orgel werd in de jaren 1786-1787 voor de kerk gebouwd. Tijdens de ‘droevige overstrominge der wateren’ in 1741, was het kerkgebouw met ‘beesten en gevlugte inwoners opgepropt’ en in mei 1940 was het weer deze kerk, die nu onderdak verschafte aan talloze gevluchte Culemborgers.

Het kerkgebouw is samengesteld uit een driebeukige pseudo-baliliek van vijf traveeën+ en een door vijf zijden gesloten koor, dat aan de noordzijde een xixd eeuwse aanbouw, de consistoriekamer, heeft. Aan de westzijde verheft zich het oudste element van het gebouw, een uit tufsteen opgetrokken toren, met een baksteen geleding verhoogd.



illustratie
Fig. 23. Beusichem. Hervormde kerk


De toren is in 1956 met Rijkssubsidie onder leiding van architekt K.L. Symons gerestaureerd.

 

Het benedenste gedeelte van de toren bestaat uit tufsteen, waarvan de afmeting afneemt,+ naarmate men hoger meet. Onderaan: 9,5-13 × 45 cm 10 lagen 119 cm bovenaan 7,5 × 8 × 30-35 cm 10 lagen 95 cm. Boven het bovenste boogfries in de vierde geleding is de toren uit baksteen opgebouwd in staand verband in negen lagen tot aan de waterlijst. De bovenste verdieping is geheel van baksteen 29 × plm. 7 cm 10 lagen 80,5 cm.

 

De toren is opgebouwd uit vijf, telkens iets verjongende geledingen, waarvan de+ benedenste, ongeveer 3,5 m hoog, geheel vlak is, en als een plint dient voor de tweede, die met smalle spaarvelden versierd is nl. telkens vier aan iedere zijde, gesloten door gekoppelde rond-boogjes, die op een tufstenen kraagsteentje neerkomen. Het boogfries aan de westzijde is bij de restauratie vernieuwd; het was totdien in baksteen hersteld bij welke gelegenheid de kraagsteentjes smaller waren gemaakt. De derde en vierde geleding hebben één enkel spaarveld met hoeklisenen, dat wordt afgesloten door een rondboogfries van negen boogjes, aan de westzijde door tien van dergelijke boogjes. In de derde geleding zijn binnen een brede rondboog gekoppelde galmgaten geweest, die bij de verhoging van de toren in baksteen reeds zijn gedicht. Bij de laatste restauratie zijn zij in het zicht gebracht door de dichting iets terugliggend aan te brengen. De galmgaten in de bovenste geleding zijn eveneens rondbogig, binnen een rondboognis, en worden gedeeld door een zandstenen zuiltje met teerlingkapiteel, dat dus waarschijnlijk afkomstig is van de vroegere galmgaten in de vierde geleding.

De toren wordt gedekt door een korte, even ingesnoerde vierzijdige, met leien beklede spits.

 

Baksteen 28-30 × 6,5-7 cm 10 lagen 87 cm. De muren zijn gepleisterd.+

Steunberen ontbreken. Zowel aan de noord- als aan de zuidzijde, bevindt zich in de+ eerste travee een door een korfboog gedekte ingang. Vóór die aan de zuidzijde ligt een oude zerk. Het grote, met leien belegde zadeldak harmonieert slecht met de toren, die daardoor aan slankheid heeft ingeboet.

 

In de zuidermuur is een hardsteen ingemetseld waarop staat:+

a n 18 30/1 09 n o

hier rust in 't volkrijk graf, het achttiental van lijken / de prooi des watervloeds - het kenmerk van den nood / des onvergeet bren nachts, toen dijk en dam moest wijken / toen 't ijs door storm gevoerd, verwoesting spreidde en dood / toen huis en berg en schuur daar dreven op de golven / toen koe en paard en mensch daar zonken in den plas / toen zelf de laatste hoop scheen in dien vloed bedolven / zoo god en vorst en volk ons niet ten redder was / toeft hier een oogenblik - aanschouw deez vruchtbre oorden / en zeg: 't geen is - en was - 't is alles ijdelheid / neen, - stort een dankbre traan, zoo ze ooit uw oog bekoorden / daar beter, zaalger oord den vriend der deugd verbeidt.

v. duyl

+ De muren van het koor en de acht, tweemaal versneden steunberen, zijn onder de waterlijst als grote blokken met voegen gepleisterd. Aan de zuid-oostzijde geeft een deur, waarboven het jaartal 1895 staat, toegang tot de benedenste ruimte van het koor (vroeger brandspuitenhuis). In ieder der vijf zijden van de koorsluiting een sterk ingekort spitsboog-venster. Een met leien bekleed dak dekt het koor.

 

+ De benedenverdieping is eertijds door een gewelf overkluisd geweest; de rondbogige muralen hiervan tekenen zich nog in het muurwerk af. Deze ruimte wordt gedekt door het tufstenen tongewelf in noord-zuid richting, dat eertijds de verdieping dekte. Hoewel de veronderstelling gewettigd is, dat een dergelijke toren verdedigbaar was, is de mening van Vermeulen (1, blz. 223) dat er geen westingang geweest is, gebleken niet juist te zijn. Bij de restauratie zijn de aanzetten van een ingang gevonden, die tijdens de bouw van de toren moeten zijn aangebracht. De ingang was gesloten met een rondboog, die evenwel later verminkt is, en bij het laatste herstelwerk door een korfboog is vervangen. Aan de oostzijde stond de benedenverdieping van de toren in verbinding met het schip door een rondboog, waarvan de aanzetten nog te zien waren; thans is dit een segmentsboog. In de gotische periode is deze doorgang verhoogd en versmald. De verdieping was oudtijds toegankelijk van de kerk uit door een smalle opening aan de oostwand tegen de zuider-muur, die thans geheel is verdwenen. De spleetvormige openingen in de wanden zijn thans inwendig halfrond gedekt. Oorspronkelijk waren deze kepervormig; slechts aan de oostzijde is nog een dergelijke opening in de oorspronkelijke vorm bewaard gebleven. In de oostmuur is een steektrap uitgespaard, gedekt door een stijgend tongewelf. De deur, die naar de binnenzijde draaide, kon inwendig door een sluitboom vergrendeld worden. Bij de laatste restauratie is het balkgat dichtgemetseld.

 

+ Doordat de zuilen tussen middenbeuk en zijbeuken vrij hoog opgaan en de scheibogen scherp spitsbogig zijn, maakt het schip een hoge smalle indruk. De zuilen hebben achthoekige basementen en dekplaten met een holprofiel boven twee kraallijsten. De scheibogen hebben een breed holprofiel. De muurstijlen onder de trekbalken reiken niet verder dan de helft van de hoogte van de scheibogen. De sleutelstukken zijn met een peerkraal geprofileerd en buiten de karbeels afgeschuind. Het gedrukt spitsbogig tongewelf heeft een extra gording, evenals de ribben geprofileerd, en is bij de kruisingen met rozetten versierd, die in hun tegenwoordige vorm xixde eeuwse replieken zijn.

De hoog oplopende halve tongewelven van de zijschepen zijn overstuct. De zijmuren zijn ongelijk hoog, doch zo laag, dat de trekbalken in de zuilen steken in plaats van in de scheimuren boven de zuilen. Uit het feit, dat moeten van vensters of nissen aan de oostzijde van de zijbeuken achter de zuilen doorlopen, blijkt dan ook dat de laatste jonger moeten zijn dan de zijmuren van het schip (zie verder bouwgeschiedenis); aan de westzijde van het noorder zijschip is de moet van een boog, die tot de grond toe doorloopt (doopkapel?).

De kap over het schip is de oorspronkelijke, evenals die over het koor.

+ De hoge vensters, die voor de benedenste helft later gedicht zijn, nemen bijna de gehele breedte van de vijf sluitingszijden in. Aan de noordzijde is de derde travee blind en in de tweede is het venster geheel gedicht. De eerste travee heeft geen vensters. De ribben van het houten gewelf komen neer op korte muurschalken, die beneden vierkant zijn afgewerkt. Trekbalken ontbreken.

De toren is kennelijk het oudste bestanddeel van de kerk zoals deze er nu staat. Hij vertoont xiide+ eeuwse details en zou dus kort na 1131 opgetrokken kunnen zijn, het jaar waarin de kerk aan het kapittel van St. Jan werd geschonken. Het materiaal van de verhoging van de toren is vrijwel gelijk aan dat van het koor. De verhoging zal dus uitgevoerd zijn terwille van een nieuw schip en koor dat in de xve eeuw tot stand zal zijn gekomen.
In de topgevel tussen koor en schip is een ouder gedeelte te onderscheiden, later verhoogd ter wille van het tegenwoordige schip. Bij de bouw van dit laatste is gebruik gemaakt van de bestaande zijmuren. Het middenschip werd door het dubbelgegorde tongewelf gedekt; de zijschepen kregen ziende kappen.

Tegen de houten scheidingswand tussen schip en koor staat de preekstoel opgesteld,+ geflankeerd door dubbele, halfronde deuren in het schot, waarboven een serie kleine rondbogen als fries tussen kuip en klankbord van de preekstoel. De zeszijdige kuip is wit geschilderd en versierd met vergulde biezen en wit en verguld loofwerk en staat op een gemarmerde, zeszijdige pijlervormige voet. Op drie zijden van het klankbord staat tussen vergulde biezen geschilderd resp. Geloof, Hoop, Liefde. Op de onderzijde en tussen de rondbogen op de panelen ornament, dat de kansel omstreeks 1850 dateert. Wellicht 1841, het jaar waarin de tweede koperen lezenaar werd bijgemaakt (zie lezenaars). Ook het schot zou van 1841 kunnen dateren.

Om een zuil aan de zuidzijde van het schip, een bank van geschilderd eikenhout met+ rugpanelen met gekartelde boogjes en op ieder der vier hoeken een gesneden, grijnzende kop, xviia.

 

Op de kansel een koperen lezenaar met arm. Pl. xxvi, afb. 53. De arm is versierd met+ kraakbeen-motieven, de lezenaar met voluten, eindigend in slangachtige koppen. Aan de lezenaar is een schildje bevestigd met het wapen van Beusichem.

 

Een ongeveer gelijke lezenaar, maar slechter van uitvoering, bevindt zich bij de zitplaats van de voorzanger. Rondom de lezenaar staat gegoten in het jaar 1841 op last der kerkvoogden van beusichem J.v. kempen, j.j. van den berg, d. van der linden.

De kerk bezit voorts een koperen doopbekkenhouder, xvii.+

Onder de planken vloer moeten zich nog een groot aantal zerken bevinden (Ned.+ Leeuw 1903, kol 114). Aan de westzijde van de noorderbeuk, half onder een band verscholen, een zerk waarop: hier leit begraven dirck anthonissen de ronde / in sijn leven secres en dijckschreyver tot / beusichem en soelmondt sterft den 6/iuny ao 1653. Hieronder een wapen.

In het koor een zerk, waarop: hier rust, na een ruim / drie iarigen getrouwen / evangelie dienst, het / sterfelijk overschot / van den zaligen leeraar / der / beusichemsche gemeente / hendrik kelzen / geboren te amsterdam / den 5 van wijnmaand 1784 / hier bevestigd den 14 van wintermaand 1806 / overleden 14 van / louwmaand 1810 in den / jeugdigen leeftijd van / 25 iaren, 3 maanden / en 9 dagen.

 

Koperen kroon met acht grote en acht kleine armen voor electrisch licht ingericht+ en voorzien van drie metalen schildjes. pl. xxvi, afb. 52. Op het ene staat: cornelis van rijnberk, scholtus van beusichem en soelmondt 1712. Op het tweede: cornelis verlee kerckmester 1712, en op het derde: dirck van der lee kerkmester 1712. De kerkrekeningen over 1711-1712 vermelden dat Jacobus van Stokkum,

geelgieter te Utrecht, een oude beschadigde koperen kerkkroon verruilde tegen een nieuwe.

Volgens een kerkrekening in het oud-archief gem. Beusichem, leverde Johannes Bronsvelt in 1700 de koperen lezenaar voor de preekstoel. Hij ontving 51 gld. 15st. voor 51 pond, 24 lood koper, voor het snijden van het schild 10 stuiver en voor het maken i gld. ii st. 8 duiten.

Twee aan elkaar gelijke koperen kronen, eveneens voor electrische verlichting vermaakt, met acht grote en acht kleine armen, waaraan drie fraai gevormde schildjes, waarop resp. staat: cornelis van rijnberk schout te beusichem 1773. antony de ronde kerkmeester 1773. pieter van der sant kerkmeester 1773.

+ Twee koperen kaarsenhouders bij de zitplaats van de voorlezer.

+ Twee koperen lichtarmen voor electrisch licht achter de preekstoel, tegen het schot dat schip en koor scheidt.

 

+ In het schot, maar zowel zichtbaar in het schip als in het koor, hangt een houten tekstbord. Het paneel, waarop aan de schipzijde de tekst van de Tien Geboden is geschilderd, en aan de koorzijde die der Geloofsartikelen, wordt ingesloten door twee gecanneleerde zuilen en gedekt door een driehoekige fronton, waarop drie kommen met deksel, wit en goud geschilderd, xviiia.

+ Tegen de zuider-wand van het koor hangt een rouwbord in een zwart geschilderde lijst met vleugelstukken. Het stelt twee schreiende kinderfiguren voor als grisaille geschilderd, ieder met een wapenschild in de handen. Het ene wapen is beladen met twee lelies, het andere met drie vijfpuntige sterren. Tussen de kinderen een doodshoofd. Hieronder: joffrou catharina van dueverden, huysvrou van de heer wolterus van loon sterf den 26 augustus Ao 1673.

 

+ Beker, 12 cm hoog, 10 cm middellijn, pl. clxiii, afb. 398, bovenaan is een rand van festoenen met fruit en een wapen in een guirlande gegraveerd. Hieronder: ik zal den beker der verlossingen op neemen en den name des heeren aenroepen. ps. 116, v. 13. beusichem 1707, xviia. Merken Zwolle en twee onleesbare tekens. Op 28 september 1706 kochten de kerkmeesters van een zekere Benedicks (die met Hebreeuwse letters tekent), een zilveren beker voor 17 gld. i st.

Beker gelijk aan vorengaande, alleen is hier een wapen in guirlande met strik, dat van Beusichem. Onder de rand is gegraveerd: de drinkbeker der dankzegginge dien wij danck zeggende zegenen is die niet de gemeinschap des bloets christus. i. kor. x.v. 16. beusichem 1707. Meester S. in gekroond schildje van Dirck van Schravenweert uit Culemborg.

Voor deze beker wordt van Schravenweert op 2 februari 1707 met 24 gld. betaald. Hierin was ook begrepen het witkoken en bruineren van de door Benedicks geleverde beker en het graveren op deze beker van ‘een vers’, nl. de bovenvermelde woorden van Psalm 116. (Bijlagen kerkrekeningen gem. archief Beusichem). Gelders zilver, Gelre, Werken, deel 28, 1955, blz. 125.

Twee achthoekige collectebusjes, 13 cm hoog. Merken GG en klimmend leeuwtje midden xix eeuw.

Schenkkan met oor en deksel, 28 cm hoog. Op het deksel een druiventros. Op een der zijden van de achtzijdige buik zijn de tekstwoorden van Matth. 26, v. 28 gegraveerd, op een andere zijde die van Rom. 14, v. 17 en op een derde: h. sepp predikant, kerkvoogden j.m. van den berg, j. van kempen. d. van der linden. hervormde gemeente te beusichem 1850. Merken als collectebusjes.

Twee schalen, ieder 25 cm middellijn. In de ene zijn gegraveerd de tekstwoorden van Joh. 5. vers 5 en 6, en in de tweede, die van i. Cor. 10 vers 17.; op beide schalen staat aan de achterkant herv. gemeente te beusichem 1850 en de namen van predikanten kerkvoogden. Merken als collectebusjes.

De in Gelre 1943, blz. xii vermelde, uit 1774 daterende beschildering op linnen, die vroeger bevestigd+ was tegen het oostelijk gedeelte van het houten koorgewelf, is niet meer ter plaatse.
Op 19 juli 1598 verzochten die van Beusichem aan het kapittel de klok te mogen vergieten op kosten+ van het kapittel (Dodt van Flensburg Arch. iii blz. 163).
Van de beide door de Duitsers weggevoerde klokken, stond op de grootste diam. 136 cm: soli deo+ gloria, johan van delwinen. scholtus en diickgraf van beusichem en soelmondt, cornelis thonisen v. kerck en floris jansen cool, kerckmesters indertit tot beusichem, wouter both en eppe vander arck hebben my gegoten tot vilki (Utrecht op blz. 397) 1640. Het opschrift van de kleine klok luidde: verbum domini manet in aeternum. henricus meurs me fecit 1615. antoni van delwinen scholtus. claes jansz. jacob dirckz. kerckm. tot buesechem.


illustratie
Fig. 24. Beusichem. Markt 31


DE WOONHUIZEN aan de zuidzijde van de langgerekte Markt vormen een aaneengesloten bebouwing, deels xvii eeuws t.w.

Markt 3 gerekt dwarshuis met riet gedekt, xix?

Markt 11 dwarshuis onder één kap met twee volgende huizen, xvii?; vensters met roedeverdeling, xviii.

Markt 27 dwarshuis, in oorsprong xvii.

Markt 29 deels onderkelderd herenhuis, xvii?, uitwendig gemoderniseerd xix.

Markt 31 Ruim woonhuis, bestaande uit vierkant onderkelderd rechterdeel xvi? met twee verdiepingen en lagere ruime vleugel links daarvan, waarin de ingang is. Wegens bepleistering uitwendig en betimmeringen inwendig is de juiste ontwikkeling van het pand niet na te gaan. Het pand is gemeentelijk eigendom en zal gerestaureerd worden onder leiding van architekt Korswagen. Fig. 24, pl. xxviii, afb. 55.

In het pand Oranjestraat 6 een gevelsteen met opschrift: A. de Ronde Schout van Beusichem en Zoelmond legde de eerste steen van dit gebouw den 7e van grasmaand 1801.

Ganssteeg 5 Boerderij Ganzenoord in jaartalankers gedateerd 1706; groot dwarshuis en riet gedekte schuur, pl. xxviii, afb. 56.

Ganssteeg 6 Klein dwarshuis, linker deel onderkelderd tussen topgevels met vlechtingen xvii.

 

+ In de MOLENROMP aan de weg van Beusichem naar Zoelmond was boven de ingang een steen gemetseld, waarop de wapens Borrevelt en de Greve. Hieronder staat den 29 juny 1714 heeft / antonia iohanna cor / nelia dogter van / m. iohan van borrevelt / rentmt. des graafschaps / buuren en maria de / greve aan dese moolen / geleyd den eersten / steen.

Zoelmond

De gestrekte aanleg van Zoelmond komt overeen met die van Beusichem. Bij de in de xvde eeuw gestichte kerk heeft zich een dorpskern van geringe omvang ontwikkeld vgl. luchtfoto in Bull. K.N.O.B. 1958, tg. blz. 103

+ Teg. Staat, iii, blz. 342; v.d. Aa xiii, blz. 250, 251; J.W. Staats Evers, Gelderland's voorm. steden, blz. 79.
+ Zoelmond kwam in 1214 aan de abdij van Mariënweerd (Sloet nr. 440), doch reeds in 1250 droeg de abt die goederen op aan Graaf Otto ii van Gelre, de curtis (hof) in erfpacht houdend. Bij erfenis of belening is Zoelmond waarschijnlijk later aan de heren van Buren overgegaan. Met Beusichem (en Buurmalsen en Tricht) bleef Zoelmond met de heerlijkheid, later graafschap Buren verenigd tot 1796.
+ V.d. Aa xiii, blz. 250; D. Buddingh, Onderzoekingen in de Betuwe 1865, blz. 31; Gelre, xlviii, 1946, blz. xlix; Exc. Rom. iii, blz. 123.

Volgens van der Aa zou men in 1842 op de hoogte, waarop het dorp is gelegen, een Germaanse verblijfplaats hebben ontdekt; ook werden Romeinse voorwerpen gevonden. Een vroeg middeleeuwse pot is met het museum te Tiel in 1945 verloren gegaan. Een munt van Philippus Arabs (midden 3e eeuw) zou volgens de Exc. Rom. hier gevonden zijn, maar de verblijfplaats is onbekend.

 

+ DE HERV. KERK van ouds aan de H. Johannes de Evangelist gewijd, ligt geheel vrij aan het oude kerkhof, met de zuidgevel grenzende aan het Dorpsplein. De toren is

in onderhoud bij de burgerlijke gemeente, de kerk bij de Ned. Hervormde. Fig. 25, pl. xxix, afb. 57, pl xxx, afb. 59, pl. xxxi, afb. 61.

J.H. Hofman, De kapel van Zoelmond verheven tot Kerspelkerk, Arch. A.U. xxii, 1895, blz. 94;+ J.S.v. Veen, Overeenkomst aangaande de begeving der pastorie van Zoelmond, Arch. A.U. xliii, 1917, blz. 119; dez., Bijdragen tot de geschiedenis van het Kerspel Zoelmond, Arch. A.U. xlviii, 1923, blz. 299 - 307; Joosting en Muller 1, 2, blz. 247; Gelre xv, 1912, blz. lviii. Duizend jaar bouwen i, blz. 305.
Doordat de kerk van Zoelmond eerst in de xvde eeuw als kapel gesticht is door een der Heren van+ Buren, is bij uitzondering de geschiedenis bekend, en door acten in het archief van de heren van Culemborg gestaafd. In 1404 wordt blijkens een acte (van Schilfgaarde, Archief Heeren en Graven van Culemborg reg. nr. 476) land geschonken ten behoeve van een kapel in Zoelmond. In een verzameling stukken over latere processen inzake deze kerk (Arch. A.U. 1923, blz. 299) komt een handschrift voor van Gerrit Hackert, vicaris te Zoelmond, die vermeldt dat de kapel, aan de H. Maagd gewijd, in 1404 ook gesticht is en wel door Otto van Buren. De overige vermeldingen in dit handschrift komen met de latere gegevens overeen: in 1420 is de kapel tot kerk verheven door Frederik van Blankenheim (Arch. Heeren en Graven Culemborg reg. nr. 713). De eerste pastoor Nicolaes Hacke wordt in 1456 opgevolgd door Sweder van de Wetering kanunnik ten Dom te Utrecht (inv. Archief Heeren en graven Culemborg nr. 1491). Onder de eerste pastoor was aan de kerk reeds een verbouwing uitgevoerd, waartoe men in 1447 een rente verkoopt (Arch. Heeren en graven Culemborg nr. 1256). Doordat Buren in 1435 door Arnold van Gelre ingenomen werd, kwam het onder andere Heren. De erfgenamen van Buren, de Heren Van Culemborg, meenden nu in het bezit te zijn gekomen van de rechten op de kerk van Zoelmond, waartegen zich eerst in 1501 de Heer van Buren verzette. De langdurige processen werden in 1564 beeindigd door een overeenkomst tussen Willem van Oranje, graaf van Buren, en Floris van Pallandt van Culemborg (Arch. A.U. 1923, blz.


illustratie
Fig. 25. Zoelmond. Hervormde kerk


299 e.v.). Er waren in Zoelmond twee broederschappen, één van het H. Kruis en één van St. Jan Evangelist (Ned. Leeuw 1903, kol. 114). In de loop der xvde eeuw bleef Zoelmond kerkelijk tot Beusichem behoren doch later werd die band verbroken, totdat na de Reformatie Zoelmond en Beusichem weer kerkelijk verenigd werden. In 1611 werd Zoelmond weer zelfstandig. Het schijnt lang geduurd te hebben voordat de Hervorming hier vaste voet gekregen heeft, want in 1620 werd van gereformeerde zijde geklaagd, dat in de Zoelmondse kerk nog altaren werden gevonden (Nw. Kerkel. Handboek 1878, blz. 86).
In 1598 zijn reparaties aan de toren verricht. Ernstig werd deze in 1911 door blikseminslag beschadigd. De spits is toen vernieuwd. Middenschip en zijbeuken zijn in 1952 door architect K.L. Sijmons gerestaureerd. Bij deze herstelwerken bleek dat van de schipmuren, de zuider-muur zich in een uiterst slechte staat bevond en dat het noodzakelijk was deze muur voor het grootste gedeelte nieuw op te bouwen. Ook is de houten kap boven het schip bij de laatste restauratie geheel vernieuwd. De toren, die oorlogsschade had geleden, werd in 1953 door architect Sijmons hersteld.

+ Het kerkgebouw is samengesteld uit een driebeukig schip, met in het verlengde van de noorder-beuk aan de oostzijde een sacristie en een met drie zijden gesloten koor; beide van baksteen, doch gepleisterd, met aan de westzijde een forse bakstenen toren.

 

+ De kloeke toren is opgetrokken in drie geledingen, onderling door bakstenen waterlijsten gescheiden. Aan de zuidzijde is een traptoren uitgebouwd tot halverwege de tweede geleding. De derde geleding versnijdt een weinig om plaats te maken voor vier kleine overhoekse opgestelde en eenmaal versneden beren, die met de typisch Nederrijnse brede holprofielen der nissen de toren kenmerken.

 

+ Formaat baksteen: 29-30 × 6-6,5 cm 10 lagen 78 cm.

 

+ De onderste geleding is vlak, de wanden van de tweede geleding worden ingenomen door drie rijzige, spitsbogige spaarnissen met een breed holprofiel, terwijl de bovenste geleding aan iedere zijde twee spitsbogige spaarnissen laat zien, met in iedere nis een galmgat met middenstijl. De ingangsnis aan de westzijde heeft een opvallend breed holprofiel, door natuurstenen blokken verlevendigd en met een zandstenen (verweerde) kop als sluitsteen. De ingang is gedekt door een korfboog; het venster erboven kreeg bij de laatste restauratie een gaffeltracering. Een korte, achtzijdige met leien bedekte ingesnoerde spits dekt de toren.

 

+ Zoals reeds is gezegd, heeft men in 1952 de zuider-muur grotendeels nieuw opgebouwd. Bij deze restauratie bleek, dat indertijd twee ingangen, resp. in de tweede travee van de beide zijschepen, toegang tot de kerk verleenden. Deze zijn thans weggewerkt. Waar geen spoor van oude vensterprofielen voor den dag zijn gekomen, heeft men de vensters de vorm laten behouden, die zij in de xixde eeuw kregen. In de westmuur van de noorder-beuk kwam een venstertje met afgeschuinde neggesteen te voorschijn. De in 1952 nieuw gemaakte kap heeft een geheel leien bedekking gekregen.

 

+ Van de voormalige sacristie, in het verlengde van de noord-beuk gelegen, schijnt de noordmuur vroeger geheel, en de oostmuur gedeeltelijk vernieuwd te zijn geweest, waarbij gebruik is gemaakt van het oude materiaal. Resten van een segmentbogig venster zijn in de oostmuur van deze ruimte gevonden. De aanbouw wordt door een met pannen belegd dak afgesloten.

 

+ Formaat baksteen 27-29 × 6-7 cm 10 lagen 80 cm.

Het koor dat niet gerestaureerd is, is uitwendig gepleisterd. Tussen de twee maal+ versneden steunberen hebben de diep doorlopende vensters rechte dagkanten. Zij zijn ter wille van de verdieping, die in het inwendige ingetimmerd is, in tweeën gedeeld en hebben een kleine-ruit-verdeling.

 

Het bakstenen kruisgewelf met geprofileerde ribben, dat in 1911 te gronde is gegaan,+ werd in 1953 weer aangebracht.

Het schip telt vier traveeën. De zuilen hebben achthoekige basementen met plint en+ lijstkapitelen. De spitsbogige scheibogen zijn even afgeschuind. Het middenschip wordt gedekt door een modern vlakke, houten zoldering met moerbalken en kinderbalken, welke eerste rusten op korte muurstijlen. Evenals in Beusichem, reiken de muurstijlen slechts tot op halve hoogte tussen plafond en kapiteel. De zijbeuken hebben houten gewelven in de vorm van halve tonnen. Merkwaardig zijn de lisenen tegen de dammen van de zijmuren. Zoals elders in de Betuwe zijn de gewelven van de zijbeuken oorspronkelijk ziende geweest. Vóór de restauratie waren deze ruimten met draperie-achtige schotten afgesloten. Deze zijn bij de laatste restauratie door vlakke schotjes vervangen. Tegen de oostmuur van de toren is een rest van een oudere muur blijven staan. In de triumfboog zijn ter weerszijden kleine bergnissen te zien. De boog is ingehakt in oud muurwerk.

Het inwendige van het koor is voor dienstruimte vertimmerd; het houten tongewelf+ is uitgebroken.

In de sacristie zijn nog fragmenten over van aanzetten van twee kruisgewelfjes, door+ een brede gordelboog van elkaar gescheiden.

Tegen de oostwand van de toren en in de triomfboog zijn muurdelen bewaard gebleven, die tot de+ in 1404 gestichte kapel hebben kunnen behoren. Bij de verheffing tot parochiekerk in 1420 zal men begonnen zijn met het koor te vernieuwen en een sacristie te bouwen. Het baksteen-formaat van koor en toren ontloopt elkaar weinig. De toren zal dus opgericht zijn ongeveer gelijktijdig met het koor. Of men in 1447 nog met de schulden van deze bouwcampagne zat, of dat deze door verbouwing van het schip waren veroorzaakt, is moeilijk na te gaan.

In de kerk bevinden zich:

 

In de noord-beuk liggen twee roden zandstenen, resp. 206 × 72 cm en 169 × 50 cm.+ Op de grootste steen, die vroeger vóór de preekstoel lag, zijn vijf wijdingskruisjes te zien. Op de andere, eerstijds onder de orgeltribune gelegen hebbend, ontbreken die; mogelijk een omgekeerde altaarsteen.

Aan de tweede zuil noordzijde, ter plaatse waar vroeger zich een ingang heeft bevonden,+ sporen van een wijwaternisje met Gotische traceringen.

 

Eikenhouten zeszijdige kuip met gestoken lijst en koppen. Vlakke panelen. Gecanneleerde+ hoekpilasters xvii.

Een koperen doopbekkenhouder is aan de preekstoel bevestigd xviid.+

Aan de kansel, twee koperen kaarsenhouders voor twee kaarsen op arm xvii.

 

In de noorder-beuk:

59 × 64 cm. hier leit begraven / cornelis aertsen / vinck sterf den 2e / desembris+ 1627.

63,5 × 68 cm. hier leit begraven / aert iansen van / ommeren sterf den xx

dicember 1622 / met margrieta sin / huisvrouwe sterf / den xvi aprilvs / anno 1662.

Een zerk waarin gekrast anton van den bergh 1681 en een wapen.

 

+ Sporen van muurschilderingen zijn gevonden op de zuilen, doch overgewit.

 

+ Een koperen kroon voor electrisch licht ingericht met acht grote en acht kleine armen, waaraan schildjes met daarboven kroontjes. Op de schildjes cornelis van rijnberck schout 1780 / willem van der linden kerkmeester 1780 / dirk cornelis van rijnberck kerkmeester 1780.

 

+ Vóór de restauratie van de kerk hing boven de preekstoel een bord, waarop de woorden van de Tien Geboden geschilderd zijn, in een houten gemarmerde omlijsting. Tijdens de restauratie bleek de achterzijde ook beschilderd te zijn; enkele bijbeltektsen en twee wapentjes kwamen te voorschijn. Het heraldisch rechtse wapen vertoont in zilver een rood molenijzer, helmteken: arm met koord in de hand. Onder het wapen T.I. Het tweede wapen is geindentificeerd als dat van Cornelis de Haas, die omstreeks 1650 gegoed was in Zoelmond. Onder zijn wapen: C.D.H. (Gelre lv, 1955-1956, blz. xvi-xviii).

 

De kerk bezit voorts:

+ Een beker, 18 cm hoog, 11,5 cm middellijn, met een gegraveerde rand waarin vlinders, vogels en lamberkijnen, pl. clxiii, afb. 396. Onder deze rand: de diakonie van soelmond 1711. gedenckt den armen. Utrecht (één wapenschild) jaarl. l van 1628 of 1650 (of y van 1711?) meesterteken: een zespuntige ster in een schild.

Een zilveren beker, imitatie van de voorgaande en gegraveerd: aan de diakonie armen van zoelmond 1875.

+ Een tinnen doopbekken, 23 cm diam. Randschrift cornelis van rijnberck schoutes van beussekom en soelmondt 1745 en een wapentje.

Verder een tinnen schenkkan met deksel en oor en zeven tinnen schotels.

+ Op de naar Duitsland weggevoerde klok stond st. salvator is mijn naem, mijn gheluut is voer god bequaem. henrickus de borch me fecit ao domini mcccccxx.

+ HET HUIS ENGELRODE of Engelrade, in 1470 in de Leenregisters vermeld, ligt ten zuiden van Zoelmond (Gelre xxx, 1927, blz. 234 en x, 1907, blz. 119).

+ Tekening door A. de Haen in Gem. Museum Arnhem; id. anoniem, van de andere zijde coll. de Poll, nr. 1652., pl. xxx afb. 60.

De tekening van A. de Haen geeft een blokvormig huis weer door water omringd en met een sierlijke xvide eeuwse galerij langs een der korte gevels.

In de xviiide eeuw zou er reeds een hoger gelegen bouwmanshuis geweest zijn. Thans staat er een deftig onderkelderd xixde eeuws huis, met deur in het midden en vertrekken aan beide zijden, met de stookplaatsen tegen de buitengevels.

 

Grote schuur, blijkens muurankers uit 1756, Groeneweg 1.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen