Logo DBNL
De Betuwe (1968)

De Betuwe

(1968)–R.F.P. de Beaufort, Herma M. van den Berg–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Beesd

Tot de tegenwoordige gemeente Beesd, samengesteld uit het vroegere ambt Beesd en Rhenoy, de in 1726 van dit ambt afgescheiden heerlijkheid Mariënweerd en de voormalige baronie van Acquoy, behoren de dorpen Acquoy, Beesd en Rhenoy.

Acquoy

Het dorp is gelegen op de noordelijke oeverwal van de Linge. De bebouwing heeft zich geconcentreerd aan de landzijde van de Lingedijk. De evenwijdig hieraan lopende achterweg, die aan beide einden van de dorpskom vorksgewijs op de dijk aansluit, is vrijwel onbebouwd. Qua aanleg vertoont Acquoy grote overeenkomst met het naburige Beesd en Rhenoy, waar eveneens de gerekte vorm van stroomruggen tot een gestrekte dorpsaanleg hebben geleid.

v.d. Aa 1. blz. 50; A.H. Martens van Sevenhoven, Schets van de gesch. der burgerl. gemeente in Gelderland+ enz., Gelre xxiv, 1921, blz. 28; Alb. Oltman, De regeering van Acquoy in 1795 en daaropvolgende jaren, Gelre xxvii 1924, blz. 251; van Schilfgaarde, Archief Heeren van Culemborg, 1949, i, blz. xxiii; Arch. Nass. Dom., dl. ii, Inv. blz. 124.
In 1300 voor het eerst vermeld, wordt Acquoy in 1305 genoemd als behorend aan de heren van+ Voorne of tot de heerlijkheid van die naam. In 1364 verpandt Catherina van Voornenburgh haar huis en burcht te Acquoy voor 10 jaar aan Otto van Arkel (Arch. Culemborg Reg. 209). In 1371 wordt de heerlijkheid door deze gekocht van Godevaert van Loon (ib Reg. 237). In 1417 komt het goed in Culemborgse handen en vererft in 1454 op Jacob van Gaesbeek, die afstand deed door verkoop aan de Boxmeers, waarna de heerlijkheid aan de Montfoirts komt. In 1513 koopt Floris van Egmond Graaf van Buren Acquoy van Jan van Kruiningen, die het van zijn vrouw's zijde verkregen had. Als een bezitting van het Huis Egmond kwam Acquoy met Leerdam in 1551, door zijn huwelijk met Anna van Egmond-Buren, in het bezit van Prins Willem van Oranje, in wiens geslacht de heerlijkheid, tot baronie verheven, tot 1795 bleef.
Leenroerig aan Holland, was Acquoy sedert 1513 eenherig met het graafschap Leerdam, waarmede het administratief als een schoutambt, één geheel vormde. De baronie werd door de Prinsen van Oranje op ongeveer dezelfde wijze bestuurd als Buren. Vóór 1795 bestond de regering uit een drossaard, die ook de post van dijkgraaf bediende, een schout, zeven schepenen, met de schout de rechtbank formerend; twee heemraden van de Lingedijk en twee ‘waarsluyden’ (buurmeesters), tezamen met de schout het toezicht uitoefenend over de poldermolens, kade, watergangen enz. Op 9 maart 1795 is de baronie door de provisionele representanten van het volk van Holland, tegelijk met Leerdam, bij Holland ingelijfd, niet zonder protest der bevolking. In 1820 is Acquoy Gelders geworden en bij de gemeente Beesd gevoegd.

HET FORT ASPEREN daterend van 1847, ligt geheel aan de westgrens van de gemeente,+ tegenover het in Zuidholland gelegen stadje Asperen;

 

HET POLDERHUIS van de Polder Acquoy, staat ten oosten van de kerk; volgens het+ bewaard gebleven bestek oorspronkelijk op het terrein van deze kerk. Het is een bescheiden, in 1830 herbouwd rechthoekig onderkelderd gebouwtje, gedekt door een vierzijdig tentdak, waarop een open dakruiter. Het muurwerk is bij de bouw direct bepleisterd, zoals het bestek zegt ‘en zo te maken dat het rotsachtig vertoont.’ De vergaderruimte is langs een bordes bereikbaar; naast de schouwnis leidt in een kast een steektrap naar de kelder, waar een keuken was. De oostmuur van een voorgaand gebouw moest bij de herbouw blijven bestaan. In de zuidgevel is een cartouche ingemetseld met slecht leesbaar jaartal 16.0.

De xviide eeuwse toestand is te zien op de tekening van de kerk door H. Schouten in het Gem. Mus. Arnhem en de gravure daarnaar pl. ii, afb. 3. Bestek in Polderarchief Acquoy.

 

+ DE TOREN VAN DE HERV. KERK is, door afbraak van de tweebeukige kerk en herbouw van een kleinere in 1844, vrij komen te staan op het ommuurde kerkhof. Hij is schilderachtig gelegen in een bocht van de Lingedijk. De toren is eigendom van de burgerlijke gemeente, de kerk van de Ned. Herv. Gemeente. Fig. 1, pl. ii, afb. 2 en 3; pl. iii, afb. 4.

+ Tekening van de noordzijde in kleuren J. de Beyer toegeschr., v.h. coll. d'Acquoy gereprod. in Vijf en Veertig gezichten uit Gelderland, uitg. Gelre 1922, nr. 1, pl. ii, afb. 2; hiernaar gravure door C. Philips.
Gew. tekening, gezicht van het zuiden door H. Schouten, Gem. Mus. Arnhem en gravure hiernaar pl. ii, afb. 3.
+ Joosting en Muller, ii, 425; S. Leurs en C.F.X. Smits, Oud Nederl. Bouwkunst, Oud Holland, 1918 en 1920; S. Leurs, Kerktorens in de Kempen, Gildeboek, 1925, blz. 51; E.H. ter Kuile, De torens van Nederland 1946, blz. 71; Duizend jaar bouwen i. blz. 280; Kok, Patrocinia blz. 100.
+ De kerk wordt voor het eerst in de ons bekende bronnen in 1395 genoemd in de Domrekeningen. H.J. Kok wijst erop, dat blijkens een voordracht in 1537 (Arch. Nass. Domeinraad ii, reg. 1656) het patronaatsrecht van deze kerk in handen van leken was. Blijkens de toewijding aan de H. Catherina, een bij de adel geliefde patrones, zouden de Heeren van Voorne, tot 1371 bezitters van Acquoy, de stichters kunnen zijn (verg. Grote Kerk te Brielle).
De oorspronkelijke kerk, waarvan blijkens bovenvermelde afbeeldingen, het schip in de xviiide eeuw grotendeels in puin lag, moet een vrij aanzienlijk gebouw zijn geweest. De Teg. Staat, vii, 1749, blz. 509, noemt haar een kruiskerk. Op de tekening van Schouten, die de zuidgevel weergeeft, is een dwarspandachtige uitbouw wel te onderkennen, waarvan echter op de tekening van de Beyer, die de noordgevel afbeeldt, weinig te zien is. Wel was hier een tweede koor. Aan de zuidzijde stond tegen het koor een hoge aanbouw, bijna zonder vensters, vermoedelijk een sacristie met bovenverdieping. Waarschijnlijk heeft een storm in 1674 de kerk in een ruïne herschapen. In het protocol van opdrachten enz. van Acquoy (Recht. archief baronie Acquoy inv. nr. 6), staat in het jaar 1674 opgetekend: ‘Op den 23 juli 1674 is omtrent de clocke tusschen acht ofte negen ure des avents sulcken onweder geweest met hagel, donder ende bliksem ende stortregen ende is alsdan den toorn alhier tot Acquoy affgewayt ende de meeste huysen schadelois omgevallen’. De thans uit twee geledingen bestaande toren was volgens de afbeeldingen in de xviiide eeuw nog in het bezit van een derde geleding met galmgaten, die door een tentdak was afgesloten. In 1844 heeft men, wat er van de oude kerk over was, gesloopt en het tegenwoordige gebouw opgericht.
Van 1821 tot 1863 is de kerkelijke gemeente gecombineerd geweest met Gellicum.
In 1956-1958 is de toren onder leiding van architect Onnes gerestaureerd, waarbij hij aan de steunberen voorzien werd van nieuwe pinakels van mergel en de benedenruimte opnieuw werd overwelfd. (Nieuws. Bull. K.N.O.B. 1955, kol. 114; 1957, kol 217).

+ De toren bestaat nog slechts uit twee geledingen en wordt geschoord door overhoeks staande sterk gelede steunberen. Aan de noordzijde verbindt een driehoekige uitgemetselde traptoren met ronde spiltrap de verdiepingen.

+ Het muurwerk bestaat uit baksteen formaat 26-27 × 5,5, 10 lagen 74 cm. De waterlijsten en toten zijn van tuf, grotere sierende onderdelen, als de afdekking der pinakels, van mergel.

De steunberen versnijden bij de eerste cordonlijst. Ter halverhoogte van de benedenste geleding versnijden de beide westelijke beren, die rijker zijn uitgevoerd dan de oostelijke, doch op de daar gevormde afschuining verrijst een prismavormige voortzetting, die geflankeerd wordt door eveneens prismavormige pinakels; bij de cordonlijst wordt



illustratie
Fig. 1. Acquoy. Hervormde kerk en toren
Details steunberen


het prisma vervolgd in een rechthoekige uitmetseling, beëindigd door een opnieuw drie-zijdige pinakel.

De ingangsnis aan de westzijde heeft een zeer breed holprofiel. Bij de aanzet in de segmentboogvormige deuromlijsting is een band tufsteen ingevoegd, evenals in de boog van de nis tufstenen blokken zijn gevoegd. De zijwanden zijn versierd met telkens twee nissen met smal holprofiel aan de rechte dagkanten; beganegronds zijn zij spitsbogig, op de verdieping korfboogvormig gedekt; in de bogen kleine tufstenen toten. De nissen zetten zich over de traptoren voort. In de tweede geleding is in elke nis een galmgat gebroken, kennelijk na afbraak van de derde geleding van de toren. In de dam van de nissen zijn daar op natuurstenen kraagstenen aanzetten van pinakels te zien, waarvan het doel, ook op de exacte tekening van Schouten, niet zeer duidelijk is. Aan de toren van Michielsgestel, die ook overigens met die van Acquoy te vergelijken is, werden ze door middel van een balustrade met de hoeken verbonden. Voor een balustrade is hier echter geen ruimte gelaten.

De begane grond is overkluisd door een stergewelf; de wanden zijn geleed door zo breed mogelijk tot het gewelf opgaande spitsboognissen. Op de verdieping zijn de wanden, evenals uitwendig, door telkens twee, hier vrij diepe nissen geleed (fig. 1). Over de tweede verdieping ligt een ruw geslagen koepelgewelf.

Door het versieringssysteem van telkens twee nissen en de overhoekse beren is de toren te vergelijken met een door Leurs samengestelde groep in Brabant; de toren van St. Michielsgestel (1449) lijkt voor die van Acquoy het uitvoeriger voorbeeld. De korfboogvormige nissen komen sterk overeen met die van de toren te Asperen.

+ Het ter plaatse van de vroegere zuidbeuk gebouwde zaalkerkje is aan de westzijde vijfzijdig gesloten. De noord en westmuren van de onderkelderde consistoriekamer bestaan uit vrij zwaar oud muurwerk van baksteen, formaat 23-23,5 × 5,5, 10 lagen 66 cm. Peilingen in de grond hebben het verloop van de fundering van de noordbeuk aan de westzijde kenbaar gemaakt (fig. 1).

Boven de ingang eerste steen: 1844 door J.v. Leerdam, L.D.M. van Son, A. van Stein.

 

+ De gehele eenvoudige inventaris schijnt in 1844 vernieuwd te zijn, t.w. preekstoel met doophek en overhuifde banken; twee psalmbordjes en één kristal-kroon. Een tweede is blijkens inschrift in 1900 door de glasfabriek Leerdam geschonken.

 

+ De kerk bezit een zilveren avondmaalsbeker op standring met zigzagrand en versierd met een gegraveerde rand van bandmotief, klokken en vruchten-festoenen, pl. cxlii, afb. 394; aan de voet drie verschillende vogels. De beker is gemerkt Dordrecht, S in schild van 1663 (?), meesterteken een adelaar? waarboven twee letters, waarvan alleen de rechtse als H te lezen is. Vergelijk beker te Rhenoy.

 

+ De door Koning-Stadhouder Willem iii geschonken klok, diam. 89,5 cm die een opschrift had: willem rex de iii. 1700, is door de Duitsers weggevoerd.

+ Als afdekking van twee bakstenen borstweringen over een heul in de weg naar Rhenoy, zijn tot 1957, twee, in de lengte doorgezaagde grafzerken gebezigd, afkomstig uit de Ned. Herv. kerk te Gorinchem De opschriften luidden:
begraafplaats van de weleerwaarde heer iohan van doornik/in syn wel. eerw. leven predikant binnen deese stadt gorinchem/in den heere ontslapen den 3 july 1745.
en:
rustplaats voor de heer iohan van geenland/oud schepen en cappetyn van deeser stat, is gestorven/den 14 novemb. 17.8/en dezelfs huisvrouw margareta 't hoff/overleeden den 26 april 1776/en begraaven.......
Door het Polderdistrict Lek en Linge zijn deze zerken gebruikt voor wegherstel.

VAN DE WONINGEN die zeer schilderachtig de bebouwing van de Lingedijk vormen, zijn vooral van belang de panden Lingedijk 82, 84, 86, op de zijtopgevel, waarin smalle vensters staan, gedateerd 1761. De indeling van nr. 78 is die van een boerderij met opkamer boven een kelder, die in het achterste deel van het woonhuis is aangebracht. Nr. 74 heeft een langgerekt dubbel zadeldak, xviii.

De boerderij Lingedijk 22 is in 1798 ter plaatse van het Huis Acquoy gebouwd. Lingedijk 115 is een boerderij uit 1810; nr. 113 draagt het jaartal 1845.

Beesd

Het dorp Beesd vormt een gaaf ontwikkeld voorbeeld van het gestrekte dorpstype, dat in het rivierkleigebied is ontstaan. De aanleg van dit dorpstype, wel genoemd het gestrekte esdorp (R.G. den Uijl, Dorpen in het rivierkleigebied, Bull. K.N.O.B., 1958, kol. 105), en bestaande uit twee, in enkele gevallen zoals in Beesd, drie evenwijdige wegen, die vorksgewijs op elkander aansluiten, is mede bepaald door de gerekte vorm van de stroomruggronden, waarop deze dorpen tot ontwikkeling zijn gekomen. De plattegrond van Beesd (fig. 2) verraadt een min of meer planmatige aanleg. De

diepte van de erven varieert tussen 60 en 75 m. De erven, gelegen aan de landzijde van de Voorstraat, lopen door tot een eerste achterweg. De erven, gelegen aan deze achterweg, strekten op tot een tweede achterweg, waarlangs aan de landzijde een derde reeks erven is gelegen, eveneens omstreeks 60 m diep. De hoofdstraat van Beesd, is de evenwijdig aan de Linge lopende en met geschoren linden beplante Voorstraat, die reeds in de xivde eeuw die naam droeg, pl. iv, afb. 6. Op 26 september 1333 wordt een hofstede vermeld ‘gheleghen tot Beesde an die Vorstestrate tusschen den gasthuse van Beesde enz.’ (Cart. van Mariënweerd blz. 258, nr. 418). Deze bij de kerk ruim 20 m brede dorpsstraat vormt met zijn beplanting een voor het rivierengebied zeer karakteristiek dorpsbeeld.



illustratie
Fig. 2. Beesd. Plattegrond naar kadastraal minuutplan van 1826


+ Teg. Staat iii, blz. 301; v.d. Aa ii blz. 233; Römer, Het Hoge Huis te Beesd (1493-1517), Geld. Volksalm., 1857, blz. 42; De Gelderlander, 6 februari 1929; J.L. van der Heijden pr. en J.A.V. Vernooij, pr., De parochie van Heilig Kruisverheffing te Beesd, Leerdam 1948.
+ Een weiland te Beesd wordt genoemd onder de goederen, waarvan de abdij Marienwaard in 1129 begiftigd wordt (Oork. St. Utr. nr. 327). Waarschijnlijk is echter juist deze passage eerst na 1224 toegevoegd; in 1244 heeft de plaats stellig een kerk.
Beesd telde enkele versterkte huizen, t.w. Hooge-, Lage- en Blauwe Huis, bewoond door leden van het geslacht Pieck, die voortdurend met elkaar overhoop lagen. Walraven Pieck, die aan de zijde van de Geldersen stond, had sedert 1478 bezit genomen van het Hooge Huis, waarop zijn broer Cornelis, die evenals een andere broer Gijsbert, Bourgondisch gezind was, aanspraak maakte. Tot 1492 kon Walraven zich met behulp van de Geldersen handhaven, doch in dat jaar nam zijn jongste broer Cornelis, geholpen door een bende Hollanders, het slot in, en kreeg hij het van Gijsbert in bewaring. Bij deze overval viel Walraven in Cornelis handen. Gijsbert Pieck was een bendeleider, die de streek onveilig maakte, dorpen brandschatte en plunderde, o.a. Mariënweerd. Ten slotte trachtte Karel van Gelder aan deze ongeregeldheden een einde te maken; hij belegerde gedurende zeventien weken te vergeefs het Hooge Huis. Toevalligerwijs kreeg hij Gijsbert Pieck in handen en met deze als gijzelaar, sommeerde Karel, Cornelis hem het huis over te geven, wat deze weigerde, waarop Karel, Gijsbert in Tiel liet onthoofden. Kort daarop werd Walraven, die ‘in een gatt in die muir’ van het Hooge Huis gevangen zat, dood in zijn gevangenis gevonden. Cornelis Pieck kon zijn bestaan nog tot 1511 rekken, in welk jaar Hertog Karel het huis onverwacht met vierhonderd man aanviel en veroverde, en Otto van Haeften als drossaard aanstelde. Deze stak in 1517 het slot in brand, bevreesd dat de Oostfriezen, die Asperen uitgemoord hadden, naar Beesd zouden komen.
Van al die versterkte huizen is niets meer over. Het Hoge Huis is tegen het einde van de xviiide eeuw gesloopt. Het gebouw aan de Achterstraat, dat nu nog Hoge Huis heet, moet een bijgebouw geweest zijn. Er staat een monumentale schuur op terp bij uit 1901. Tekening O.I. inkt door P. van Liender, Gem. Museum Arnhem.
Het Lage Huis, Huis aan de Wiel of Wolfswaard, van ouds een Gelders leen, kwam in 1427 aan een Gijsbert Pieck, in wiens geslacht het tot 1731 bleef. (De Wapenheraut, 1897, blz. 37) en is in het begin der xixde eeuw afgebroken. J. de Beijer tekende het in 1750 (Archief de Poll cat.nr. 1639) als groot huis op T-vormige plattegrond tussen zg. Gelderse gevels en met een zware veelhoekige toren. Een tekening van de zijde van de toren, (Arch. de Poll nr. 1640) uit 1720, zal van de hand van A. de Haan zijn; ets hiernaar pl. ix, afb. 16.
Het Blauwe Huis was waarschijnlijk het oudste der drie huizen; het lag buitendijks aan de Linge en was eveneens een Gelders leen. In 1654 is dit huis verdwenen.
Ingekwartieerde Pruisische troepen plunderden in de nacht van 15 op 16 september 1787 in Beesd en omgeving, meer dan vijftig huizen (van der Heijden en Vernooy blz. 58). Terwijl op 29 november 1836 een hevige storm woedde, brak er brand uit. Verschillende huizen werden in de as gelegd, maar doordat de wind van richting veranderde, werd voorkomen, dat het gehele dorp in vlammen opging. (Leerrede enz. door ds. J.H. Betting, Joh. Noman & Zn. Zaltbommel 1836).
Al in 1329 komt een gasthuis voor, vgl. Cartularium van Marienweerd, blz. 223, nr. 348). De abt van Marienweerd was collator van een Gasthuis-of St. Nicolaas-vicarie, waarvan de goederen in 1605 bestonden uit het gasthuis zelf, één paard in Rumpt en een ander in Enspijk (W.v.R., blz. 31).
Op een xviiide eeuwse pentekening (zie Herv. Kerk) pl. iv afb. 5 is het aardige raadhuis te zien, dat zich eertijds ten oosten van de kerk heeft bevonden en helaas al lang is verdwenen.

+ TORENROMP. Van de oorspronkelijke aan de H. Petrus gewijde Herv. kerk is alleen de onvoltooide torenromp behouden, aan de noordzijde van de Dorpsstraat gelegen. De toren is eigendom der burgerlijke gemeente, aan de Ned. Herv. gemeente behoort het kerkgebouw. Fig. 3, pl. v, afb. 7.

+ Pentekening in kleuren Holl. school xviii, Arch. de Poll cat. nr. 1635 pl. iv, afb. 5; id. door N. Wicart, ib. nr. 1634
C. van de Leemkolk, De kerkearmen en vicariegoederen te Beesd, Arch. A.U. xxi, blz. 81; Joosting+ en Muller, I. 1, blz. 77, ii, blz. 425; Post Eigenkerken, blz. 170; Vermeulen, ii blz. 25, 32 noot; Maris, blz. 210-213; E.H. ter Kuile, De torens van Nederland, 2e druk 1942, blz. 74, 84; M.D. Ozinga en R. Meischke, Gothische kerkel. bouwkunst, 1953 blz. 45.
In een door Opperman voor vals verklaarde oorkonde uit 1244 wordt het patronaatsrecht van de+ kerk te Beesd, dat Hendrik van Kuik in gemeenschap met het kapittel van St. Marie bezat, door deze geschonken aan de abdij Marienweerd. In 1259 wordt het recht patronatus sive personatus van de kerk van Beesd door Otto van Gelre aan het klooster Marienweerd geschonken (Sloet 818). De Utrechtse kerkenlijst van 1395 noemt de kerk te Beesd. In de kerk waren talrijke vicarieën gevestigd, waarvan de oudste in 1361 gesticht is. W.v.R. blz. 30-31; Cart. van Marienweerd nr. 552.
Het schip van de kerk is in 1825 afgebroken ten behoeve van de tegenwoordige zaalkerk, die evenals te Acquoy vrij van de toren kwam te staan, met de ingang aan de oostzijde. De toren is in 1957-1958 met Rijkssteun gerestaureerd onder leiding van architect A.A. Onnes.

De toren bestaat uit twee door steunberen geschoorde geledingen, waarvan de tweede+ door een omgang met de thans herstelde balustrade terugspringt. Boven de tweede geleding is de aanzet van een achtkant te zien. Op de xviii-eeuwse tekening zetten de hoekberen zich als voetstukken van pinakels voort. Wellicht moesten zij, als te Breda of aan de stadhuistoren te Middelburg, door middel van luchtbogen met het achtkant verbonden worden.

Het baksteenwerk van de benedenste geleding bestaat uit stenen van 27-29 × plm. 7,+ 10 lagen 81 cm; aan de tweede geleding is steen verwerkt van 23-24 × plm. 5, 10 lagen 66 cm, welk materiaal ook aan het achtkant voorkomt. Speklagen van mergelsteen in de tweede geleding om de zeventien lagen.

De sterk versnijdende steunberen staan overhoeks. Aan de noordoost-hoek is een traptoren half achtzijdig uitgemetseld tot de tweede geleding, waar hij bekroond wordt door een natuursteenen dekking met hogels, hogerop vindt de trap zijn voortgang in de zuidhoek van de oostgevel.

De benedenste geleding van het torenlichaam is vrij eenvoudig gedetailleerd; aan de noord- en zuidzijde één enkele hoge spitsboognis met dubbelholprofiel aan de dagkant en gevuld met traceerwerk, waarvan alleen de spruitstukken van tufsteen zijn. Aan de zuidzijde vertoont de nis boven de rondbogige verbinding der montants brede visblazen; aan de noordzijde naast de traptoren een vorktracering. De toegangsnis aan de westzijde heeft een breed holprofiel en negblokken van mergelsteen. Bij de restauratie is boven de ingang in het heropende venster, een visblaas-tracering van mergel aangebracht. Het benedengedeelte van de ingang, waar men zandsteen aan verwerkt heeft, schijnt vroeger eens gewijzigd te zijn geweest. Boven de cordonlijst zijn de beren versierd met een rondbogig gesloten spaarveld, waarin een halfhoog bakstenen zuiltje met kapiteel, rustend op een van de grond af opgaande driezijdige uitmetseling van de beer. Rijker van uitvoering dan de benedenste, toont zich de tweede geleding. De wanden worden ingenomen door telkens vier smalle spitsboognissen met een breed holprofiel. Ook aan alle zijden van de steunberen zijn nissen aangebracht, uiteraard minder diep en met hetzelfde smalle holprofiel van de nissen aan de buitenzijde van de benedenste geleding van de steunberen. In de tweede geleding springen de steunberen tweemaal in, ieder gedeelte nog onderverdeeld door kleine versnijdingen, veroorzaakt door paren driezijdige pinakels, die op de versnijdingen staan. Van de balustrade aan de voet van de tweede geleding waren aan de noordzijde en zuidzijde kraagstenen met de aanzet van een boogfries bewaard, waarnaar het gehele boogfries is vernieuwd.



illustratie
Fig. 3. Beesd. Hervormde kerk en toren


Een dergelijke boogfries op kraagsteentjes loopt aan alle zijden aan de top van de toren. De kraagstenen zijn korfvormig, de beeindiging van de nissen der pinakels op de steunberen is schelpvormig.

De muren van de benedenste geleding zijn versierd met een brede spitsboognis met+ middenstijl en vork. Op de verdieping zijn de wanden daarentegen doorbroken door telkens twee nissen, ter breedte van de middelste spaarnissen uitwendig, en tot vrijwel de gehele dikte van de muur. Het kruisgewelf over de beganegrond was voor de restauratie slechts in aanzet in de hoeken te zien; daar de kraagstenen niet bewerkt waren, zal het achterwege zijn gebleven, toen de toren onvoltooid werd gelaten. Het is thans wel aangebracht nu het torenportaal als ingang voor de kerk dienst doet. Op de verdieping een koepelvormige sluiting als in Acquoy. Hier zijn evenwel aanzetten van hoektrompen te zien.

De zeer ruim opgezette spiltrap in de noordwand wordt op de verdieping slechts door een in de muurdikte uitgespaarde smalle trap vervolgd. Onder de vloer van de toren, is bij de restauratie een gevangenisruimte te voorschijn gekomen, 2 m vierkant bij 1,80 m lang, door een tongewelf gedekt en langs een gemetselde trap toegankelijk.

Door zijn zware en verjongende steunberen vertoont deze stoere steenklomp het type van de Brabants+ Kempense late Gothiek, echter zijn enkele elementen uit de Nederrijnse bouwkunst aan dit bouwwerk te onderkennen, zoals de versnijding der geledingen, het oplossen van de muur in nissen en het profiel van deze nissen.
De tegenstelling van de sober behandelde benedenste geleding met de vrij rijke bovenbouw, maken het aannemelijk, dat de bouw stagnatie heeft ondervonden. Ook het feit, dat hier verschillend materiaal is toegepast, zou hierop kunnen wijzen. Voor de onderste geleding zou dan een datering van eind xvde eeuw, begin xvide eeuw aannemelijk zijn, terwijl de schelpvormige versiering van de pinakels in de tweede geleding wijzen naar de jaren veertig of het midden van de xvide eeuw.

Middellijn 123 cm. Opschrift in Gothische letters: sanctus petrus. vocor. anno.+ dni mcccclxviii. johs. et. wilhelmus. hoerken fres. me. fecert. De punten tussen de woorden stellen 4-bladige bloemen voor.

 

De kerk is een gepleisterd bakstenen éénschepig gebouw, waarvan de rechte oostzijde+ ingangszijde is. Hiertegen is een uitspringend portaal aangebouwd, met boven de ingang het jaartal 1825. Het gebouw wordt gedekt door een met leien bekleed afgeknot schilddak. Het inwendige heeft een gestucadoord gewelfd plafond.

 

Tot het bezit van de kerk behoren:

Mahoniehouten preekstoel, daterend van de bouw van de kerk.+

Orgelkast met een topversiering, vertonend een lier tussen andere muziekinstrumenten,+ aan weerszijden twee vazen en onderaan een guirlande, xviiic. Dit orgel is afkomstig uit de in 1814 opgeheven Franse kerk te Vianen (F.D.J. Moorrees, Aan de oevers van Lek en Linge. Schoonhoven 1883, blz. 84, 85).

IJzeren kroon, gedeeltelijk groen geschilderd en verguld, met armen waaraan vroeger+ petroleumlampen konden worden opgehangen xixa. Tevens bevinden zich in de kerk een achttal wandarmen, gelijk aan de armen van de kroon xixa.

Groot damast tafellaken met daarin geweven ranken en druiventrossen, een vlammend+ hart met anker en kruis en de woorden van Matth. 26, v. 26 en 27, welke voorstelling tweemaal voorkomt. Volgens het algemeen voorkomen op xixa te stellen.

+ Stel bestaande uit twee schenkkannen met deksel en oor, 33 cm hoog; vier bekers op voet, 18 cm hoog, middellijn 9,5 cm; twee schalen, 25,5 cm middellijn en een schaal, 29 cm middellijn, blijkens de merken Haags werk uit 1824, pl. clxi, afb. 389.

 

+ Twee geel koperen geldbusjes met rood koperen rand, 14 cm hoog, xix.

 

+ DE R.K. KERK van H. Kruisverheffing is door Alfred Tepe in de jaren 1876/1877 gebouwd.

+ L.H. van der Heyden en J.A.V. Vernooy, De parochie van H. Kruisverheffing te Beesd, 1948.

+ De kerk bezit:

Twee (nieuw gepolychromeerde) houten beelden.

St. Willibrord, hoog 90 cm, in bisschopsornaat, omklemt met de linkerhand de bisschopsstaf en draagt op de rechterhand een model van de Utrechtse domtoren. Bij zijn linker voet een waterkruik, xvia. Staf, handen en torenmodel zijn van latere datum. Pl. vi, afb. 8. Nat. tent. van oude kerkel. kunst, 's-Hertogenbosch, 1913 nr. 796.

St. Helena, hoog 95 cm, in een lang gewaad, ondersteunt met de linkerarm het kruis, terwijl haar rechterhand een boek tegen het lichaam houdt. Nederrijns xvia. Pl. vi, afb. 9. Nat. tent. van oude kerkel. kunst, 's-Hertogenbosch, 1913, nr. 797.

 

+ Tegen de muur van de zuiderbeuk hangt een op paneel geschilderde voorstelling van de Opwekking van Lazarus. Pl. vi, afb. 10. Dagmaat 100 × 132 cm. Kleuren meest grijs en rood. Bloemaert, of diens werkplaats naar Wttewael. C.M.A.A. Lindeman, Joachim Anthonisz. Wttewael, 1929, blz. 98, 99.

 

+ Reliekhouder van hout met zilver beslagen, 54 cm hoog. Op een vijfzijdige voet verheft zich een kruis, waarvan de armen een cartouche-vormige beëindiging hebben. Tussen de vier hoeken van de armen zilveren stralenbundels. In het midden van het kruis is een kleiner kruis, waarin een reliek van het H. Kruis in een omlijsting van pareltjes. De reliekhouder is op de voet getekend: J. Snoek fecit Ultraj. 1793.

+ Verguld zilveren kelk, hoog 28,5 cm, pl. clxi, afb. 391. Op de voet gedreven voorstellingen van het Lam Gods, de Ark des Verbonds en de Toonbroden. Op de cuppa tussen wijnranken en korenaren, een pelikaan, de Koperen Slang en het Heilig Hart. Gecanneleerde stam. Op de voet is gegraveerd: deo offert in eccl. stae. crucis in beesd jac. van oploo can. praem. abbatiae postell. miss. a 5 aug. 1789. obiit..... 18.... (de rest is niet ingevuld) j.p.a. verschuylen fecit antwerpen, xixa.

Jacobus van Oploo, geb. 12 oktober 1752 te Groot Linth, ontving 19 december 1778 te Antwerpen de priesterwijding, werd op 5 augustus 1789 tot pastoor van Beesd benoemd, en overleed 15 april 1836.

+ Verguld zilveren kelk, hoog 23 cm, pl. clxi, afb. 390. Op de ronde voet zijn tussen voluten, de Arma Christi gedreven. De cuppa vertoont afwisselend druivenranken en korenaren. Op de voet is gegraveerd offerunt deo ioannes et agatha van avesaet, frater et soror beest 1800. pastore j.v. op loo. Merken Utrecht, jrl. R van 1800, meesterteken een visje?

HET LANDHUIS MARIENWAERD, door hoog geboomte omgeven gelegen op de+ plaats waar eertijds de Premonstratenzer abdij Marienweerd gestaan heeft (naamswijziging had in de xviiide eeuw plaats), bevindt zich ten oosten van het dorp Beesd aan de noordelijke oever van de Linge.

R.F.P. de Beaufort, De abdij Mariënweerd, Gelre, lvi, 1957, blz. 179-197 met opgave van de+ voornaamste literatuur; zie ook: Dom. L.H. Cottineau, Répertoire topo-bibliographique des abbayes et prieurés, Macon, 1939, deel ii, kol 1757.
Gew. pentekening door J. Stellingwerf, Arch. de Poll. nr. 1637; id. C. Pronk, 1729, Gem. Museum+ Arnhem.
In de stichtingsoorkonde (Sloet nr. 240; Oorkb. St. Utr. nr. 327) gedateerd 1129, maakt bisschop+ Andreas bekend, dat vrouwe Alveradis, weduwe van Hendrik van Cuyk, met toestemming en op verzoek van haar zonen, Godfried en Herman, en van medeeigenaren en tiendheffers, op aandrang van Walter, abt van St. Maarten te Laon, op ‘Herigeri Insula’, een Premonstratenzer klooster gesticht en met goederen begiftigd heeft. De eerste abt was Robertus, in de oorkonde ‘cognatus Regis Angliae’ genoemd. Hij overleed op 29 oktober 1170. Al vroeg kwam de abdij door giften en schenkingen in het bezit van veel onroerend goed, zodat zij spoedig tot grote rijkdom geraakte. In haar goede dagen bezat zij meer dan 2000 morgen land. De proostdij van Koningsveld bij Delft behoorde haar toe en verder verkreeg zij het patronaatsrecht der kerken van Beesd, Boxmeer en Mill. De kerken te 's-Gravenzande en Schiedam werden door Mariënweerdse kanunniken bediend. Mariënweerd was het moederklooster van de abdij Berne in Brabant en van de kloosters Mariëngaard en het vrouwenklooster bij Oldkerk in Friesland. Bij de stichting zou de abdij bevolkt zijn geweest met twaalf kanunniken uit het moederklooster Laon.
De ligging van de abdij was wel buitengewoon ongunstig, aan de uiterste westpunt van Gelderland, nabij de grenzen van Holland en aan de bevaarbare Linge. Maar al te vaak is het rijke klooster dan ook als prooi in handen van plunderaars gevallen. In de xvde eeuw o.a. op 7 juli 1427 door de bende van Rudolf-van Diepholt, die de abdijgebouwen in brand stak. Wat nog van het klooster overeind stond, werd op 5 september 1428 verwoest. Wel werd onder abt Dirck Spuelre met den opbouw begonnen, die later onder abt Antonius van den Plancke (1467-1488) werd voortgezet, doch op 5 februari 1493 werd de abdij door de bende van Gijsbert Pieck (zie boven), grondig uitgeplunderd en verwoest. De xvide eeuw bracht aan Marienweerd de genadeslag. Een korte tijd van opleving onder het goede bestuur van abt Peter van Zuyren, kon de komende ondergang niet keren. In 1566 en 1567 legden de troepen van Hendrik van Brederode Mariënweerd in de as en werden vele kostbaarheden door hen geroofd. Wat van de verbrande gebouwen nog over was, zoals tufsteen, ijzer en onverbrand hout, werd per schuit door Brederode over de Linge naar Dordrecht gebracht. De abt Johan van Hove (1563-1576) werd gevankelijk naar Vianen gevoerd en kon pas tegen het betalen van een hoge losprijs terugkeren. Het klooster was nu vrijwel onbewoonbaar geworden, en van Hove en zijn conventualen moesten in 1572 onderdak vragen aan de Sepulchrijnen in het klooster Jerusalem in Culemborg. Spoedig daarna trad van Hove af als abt en tot coadjutor werd Frederik van Winssen gekozen, die later tot het protestantisme is overgegaan. Na het doordringen van de nieuwe leer, stelden de kloosterlingen zich in andere Norbertijner kloosters in veiligheid, o.a. in de abdij van Postel in de Zuidelijke Nederlanden. Echter hebben enkelen zich in 1581 in een huis te Beesd gevestigd, waar zij in 1596 nog waren. Na de Reformatie zijn de abdijgoederen als een afzonderlijk vermogenscomplex beheerd, staande onder directie en administratie van Hof en Rekenkamer, daarna van Gedeputeerde Staten van het Kwartier van Nijmegen, die dan ook de rentmeesters benoemden. Kort vóór zijn dood heeft de Prins van Oranje nog het plan gehad, Mariënweerd te kopen. Op den duur bleek het beheer der voormalige abdijgoederen voor het Kwartier grote bezwaren op te leveren, zodat in 1703 besloten werd tot verkoop over te gaan. Om de koop aantrekkelijk te maken, werd met toestemming van de Landschap, bij resolutie van 29 maart 1709, Mariënweerd door de Landdag tot een heerlijkheid verheven met hoge, middelmatige en lage jurisdictie. Eerst op 23 april 1734 werd deze jongste Gelderse heerlijkheid aan A.O.R.F. des H.R. Rijksgraaf van Bylandt verkocht.
Deze liet een huis bouwen, dat gestaan zou hebben op de plaats, waar nu de stal en het koetshuis zijn gelegen. De Teg. Staat (blz. 289) noemt het in 1741 een fraai nieuwerwets herenhuis. Een tekening van Pronk in het Gemeente Museum in Arnhem vertoont een groot huis met twee zadel-
daken. Het is mogelijk, dat het opengewerkte windvaantje met het wapen van de heerlijkheid, n.l. dat van de middeleeuwse heren van Cuyk, dat op het dak van de tuinmanswoning prijkt, van dat huis afkomstig is. Omstreeks 1790 deed de toenmalige heer van Bylandt het statige, nieuwe Mariënweerd bouwen. Door vererving kwam de heerlijkheid in 1944 aan de kinderen van O.M. barones van Verschuer-van Balveren, aan wie Mariënwaerd nog in onverdeeld bezit toebehoort.
+ De abdij moet een vrij groot oppervlak hebben ingenomen, indien wij kunnen afgaan op de aantekeningen van de Culemborger Gerard Vremdt ‘25 Februari 1573 is Mariënweerd afgebrand. Het begrip van tselve clooster was xiv roede breeder als de stat Bueren’. (Gelre xliv. 1941, blz. 159). Omtrent de bouwgeschiedenis en de dispositie van de gebouwen zijn maar enkele berichten tot ons doorgedrongen. Zo zou de kerk zich aan de zuidzijde van de eigenlijke abdij hebben bevonden. Er zullen grote stallen voor vee en paarden hebben gestaan, schuren en andere bergplaatsen en er was een kaashuis. In het klooster was een kamer voor de Hertog, de in 1551 vermelde ‘harttijgenkamer’; verder worden een ridderkamer en een ‘juffrouwencamer’ genoemd. Deze laatste zal zich bevonden hebben in het vrouwenhuis, dat ook vermeld wordt. Een enkele maal komt ‘onse cleine zael’ voor. Tijdens het bestuur van abt Hendrik van Nijmegen (1323-1334) is het dormitorium gebouwd. Boven de grond herinnert ons niets meer aan de eenmaal vermaarde en rijke abdij. Na het bezoek van Brederode's bende, moeten de gebouwen in bouwvallen zijn veranderd. Omstreeks 1590 schijnen nog tufsteen en ‘harden steen’ van Mariënweerd door particulieren te zijn gekocht. Wat er nog aan muren overeind stond, stortte bij een storm in 1592 ineen. Op de plek waar het klooster gestaan had, werd een boomgaard aangelegd, waarin men in 1629 nog enkele fundamenten van het koor kon zien. Ook wordt nog van stukken muur en fundamenten van kelders in 1661 gesproken. Men heeft nooit getracht door opgravingen een inzicht te verkrijgen omtrent de uitgestrektheid van de abdij en de dispositie van de verschillende daarbij behoord hebbende gebouwen. De abdij was zeer rijk, bezat vele kunstvoorwerpen:
+ Op 12 oktober 1550 werd bij Colijn de Nole besteld: ‘een eerweerdich Sacramentshuis, ind sal ons leveren na dye patroen daeraff gemaket is’. Dit sacramentshuis dat geplaatst was in het ‘sanctuario van onse koer in die noerdenste sijde an die pieleerde’, werd in 1566 door de bende van Brederode vernield (Arch. A.U. xxiii, blz. 338).
+ Hendrik van Nijmegen zou het koorgestoelte hebben laten aanbrengen, waaraan in 1551 herstellingen zijn geschied, en waarvoor de schrijnwerker mr. Jasper naar Amsterdam gezonden werd om hout te kopen.
+ Mr. Cornelissen in Utrecht werd op 30 juni 1550 opgedragen een positieforgel te maken voor de kapel van de abt, en op 1 juli van dat jaar, een tweede orgel van 6 voet' ind sal staen int westen', voor 400 Car. gld.
+ In de kerk was een glas met het wapen der Brederode's en elders in het klooster, vier glazen met het wapen van Hendrik van Brederode met dat van zijn vrouw Amelia van Nieuwenaar, die in 1561 waren opgesteld.
Abt Peter van Zuyren gaf op 14 oktober 1546 opdracht aan ‘meister Anthonio Morr, schilder ind borreger binnen Utrecht’ te maken een drieluik: het middenpaneel met de voorstelling van de Herrijzenis Christi, op het rechterluik het portret van van Zuyrens voorganger, Johannes Hoen van+ Kartyls (overl. 1544), en zijn eigen conterfeitsel op het linkerluik. De kosten bedroegen 52 Car. gld. en de abdij leverde het houtwerk. Ook dit vroege werk van Mor ging verloren (Arch. A.U. xxiii, blz. 334).
+ Hendrik i van Engeland, die een verzamelaar van edelstenen is geweest, (Erwin Panofsky, Abbot Suger, Princeton, 1946, blz. 59) schonk bij de stichting van de abdij: ‘quendam insignem et preciosum lapidem Saphirum’, en bovendien gouden kelken en andere kostbare voorwerpen. Ook bezat Mariënweerd later een zilveren reliekhouder in de vorm van een hoofd, waarin de relieken van St. Adrianus waren geborgen, die later naar de Dom in Utrecht (voor de veiligheid!) werd overgebracht en in 1578 aldaar is versmolten. Het was vooral abt van Zuyren, die een groot aantal kelken en bekers kocht o.a. bij zijn zwager Johan Wyntgens te Nijmegen en in Utrecht bij de goudsmid Jelis Janssen van Onkosts.
+ Voor de kerktoren liet van Zuyren in 1549 drie klokken gieten: Jacobus 111 pd., Maria 581 pd. en Salvator 766 pd. Aan Jan Tolhuys droeg hij op voor ‘onsen nijen toerne’ een klok te gieten, die 737 pd. moest wegen.

Bij de stichting van de abdij zou de Engelse Koning ook een kostbare vloer (pavimentum ecclesiae+ valde notabile et fabrefactum) geschonken hebben, echter is van dit pavimentum noch enig spoor gevonden, noch zijn latere berichten hierover tot ons doorgedrongen.

Het enige overgebleven monument is de grafsteen van abt Peter van Zuyren, die jaren+ geleden gevonden werd in een boerderij, waar hij als dorpel dienst deed. Thans wordt hij bewaard in een schuur op het landgoed; 260 × 137 cm. in twee stukken gebroken, kleine beschadigingen aan de rechterzijde, overigens in goede staat, pl. viii, afb. 13. Het midden van de steen wordt ingenomen door de liggende figuur van de abt, het hoofd rustend op een kussen. De prelaat is gekleed in albe, amict en kazuifel met gaffelkruis. In de linkerhand omklemt hij een kelk met uitgeschulpte voet, waarboven hij zijn rechterhand houdt. Rechts van hem ligt zijn abtsstaf en rechts en links van hem zijn de figuren, resp. van St. Petrus en St. Catharina, beiden met hun attributen als hermen afgebeeld, zodat slechts hun bovenlichamen te zien zijn. Ieder van de beide heiligen draagt op het hoofd een kapiteel tot steun van een hoofdgestel dat het devies virtus per aerumnas draagt, en als omlijsting van de liggende figuur dient. Hierboven is een driezijdig fronton opgesteld, waarin een schelpornament, terwijl op ieder der schuine zijden van dit fronton, met de ruggen naar elkaar toegewend, een gevleugeld kinderfiguurtje is gezeten, ieder een wapen vasthoudend. Aan de voeten van de abt, een mijter benevens twee wapentjes. Onderaan in een cartouche met uitkrullende banden staat in Gothische letters: obiit reverendus in christo pater dominus petrus zurenus/zutfanus huius monasterii abbas qui/multa et magnifica erexit aedificia cuius/anima in christo jesu iubilet semper anno mvc/lxiii xviii calendas januarii. Voor de wapens zie: A. ten Bruggecate, Herald. gids voor de Goudse glazen, 1949 blz. 9. In januari 1550 had van Zuyren veel blauwe steen en ‘zarricke’ gekocht voor putten en voor een graf.

ZEGELS van de abdij vertonen Maria met het Kind, zittend, ook wel met andere figuren daar bij.+ Veelal de enkele figuur van een abt. Het omschrift luidt meestal: sigillum conventus insula beate marie virginis. Ook wel inplaats van conventus, abbatis en een enkele maal de toevoeging ordinis premonstratensis. (J. de Fremery, Cartularium van Mariënweerd, blz. 374; Nederlandse kloosterzegels vóór 1600, deel iii, afl. xxi, 1950, blz. 9).

HET HUIS MARIENWAERD, pl. vii, afb. 11 en 12, zal omstreeks 1790 (archiefstukken+ uit die tijd ontbreken), zijn ontstaan, in de vorm van de noorder-vleugel van het tegenwoordige huis, een strak bakstenen gebouw.

De gevel, in kruisverband opgetrokken, is met buitengewone zorg behandeld. Messcherp zijn de voegen in de strekken boven de vensters. De gevel bestaat uit een weinig uitspringende middenrisaliet, waarin een voordeur tussen vensters. Naast de middenpartij, zet de gevel zich aan beide zijden voort, met twee venstertraveëen, terwijl ieder der beide, door geblokte, hardstenen pilasters ingesloten hoekvleugels, drie vensters telt. Een houten, driehoekig fronton bekroont het middenrisaliet. Het heeft indertijd in de bedoeling gelegen deze vleugel met nog een verdieping te verhogen, doch wegens de hoge kosten heeft men deze plannen op moeten geven.

Tegen de zuidzijde van dit gebouw is later een smallere vleugel aangebouwd. De hoofdingang werd van de noordvleugel verplaatst naar de zuidzijde, waar in een uitbouw met ronde hoeken, een voordeur toegang verleent tot een, in die uitbouw zich bevindende vestibule. In de loop der xixde eeuw is een en ander aan het huis gewijzigd.

+ Van de vroegere abdij zijn slechts kelderruimten over; echter is het onbekend aan welk der abdijgebouwen deze kelders hebben behoord. Zij hebben kruisribgewelven met ± 30 cm brede gotische ribben.

De bovenkamer in het midden van de noorder-vleugel heeft gecanneleerde pilasters van stucco met Ionische kapitelen en een stucco plafond. In twee kamers van deze vleugel zijn nog marmeren schoorsteenmantels aanwezig uit de tijd van de bouw; één met een medaillon met vrouweportret tussen putti met fakkels. Boven enkele schoorsteenmantels zijn nog behangsels over, xviiid, voorstellend een allegorische figuur staande op een met festoenen versierd voetstuk. In een salon aan de zuidzijde, enkele portretten in olieverf en een pastel van onbekende meester(s), alles xviii, leden van het geslacht van Bylandt voorstellend.

 

+ DE WONINGEN voor personeel van het Huis, aan de oprijlaan vormen een gaaf blok onder één dak, in de ankers gedateerd 1737.

 

BOERDERIJ in T-vorm met rieten dak aan de Lingedijk MI, xviii, met schuiframen met kleine roedeverdeling.

In het dorp staan een aantal T-vormige huizen, uitwendig meest xix zoals 28, 34 en 55, 73 en 117; een door een dubbel zadeldak gedekt voorhuis hebben 103 en 118. Voorstraat 7 is een aan de dijk gebouwde boerderij op L-vormige plattegrond.

Ter weerszijden van de voordeur van perceel Voorstraat B. 28, bevinden zich twee verweerde zandstenen hermen, waaraan slechts het bovenste gedeelte, ong. 75 cm boven de grond uitsteekt, zodat alleen de bovenlichamen van twee baardige mannen met daaronder een leeuwekop te zien zijn. Deze beide hermen, xvib, hebben vroeger deel uitgemaakt van een schouw uit het afgebroken Lage Huis.

+ Beesd was reeds in 1318 in het bezit van een windmolen (Cart. v. Marienweerd nr. 166). Ook in de jaren 1340 en 1343 wordt de molen vermeld ‘tusghen Jan den Koc ende Otto Herbarenszoon van Hokelem, ende tusghen die Linghen’.

DE MOLEN is thans een stenen grondmolen met rieten kap, staande bij de Linge, en gebouwd in 1826 pl. 1, afb 1.

Rhenoy

De gestrekte aanleg van Rhenoy vertoont grote overeenkomst met die van Acquoy en Beesd. Eveneens als in Acquoy maakt één der evenwijdige en vorksgewijs op elkaar omsluitende wegen deel uit van de bedijking langs de Linge.

+ Teg. Staat iii, blz. 302; v.d. Aa ix, blz. 429; C. van de Leemkolk, Rhenoy, Arch. A.U. xiii, 1885, blz. 4; Martens, Marken, blz. 171.
+ Heer Rudolf, gezegd Cocq, ridder, met zijn vier zonen vermeld, had ‘die borch tot Renoy’ in leen, doch deed hier in 1265 afstand van, en droeg die benevens al zijn (eigen) goed tussen Beesd en Leerdam over aan Graaf Otto van Gelre, in ruil voor drie hoeven te Hiern, Neer- en Opijnen (Leenregister Kwartier van Nijmegen blz. 789). Reinald 1 stelde in 1287 Johan van Herve tot erfkastelein aan op een bezoldiging van 30 ponden, mits hij het slot op zijn kosten met tien gewapenden bewaarde. In de xvide eeuw bestond het kasteel nog, want tijdens een geschil tussen de Spaanse Koning en Karel van Gelder over Beesd en Rhenoy, waarbij bisschop Frederik van Baden als bemiddelaar optrad, heeft Cornelis van Zevenbergen, stadhouder van Grave, gebruikmakend van de slechte stemming van de bezetting wegens het ongeregeld uitbetalen van soldij, het kasteel ingenomen (A. van Slichten-
horst, Geld. gesch. i, boek ix, blz. 216). In de xviiide eeuw heette het Huis te Rhenoy Oudenberch. Het is niet zeker of de stukken van 1265 en 1287 op dit huis of op de borch tot Renoy betrekking hebben. Het huis te Rhenoy was een Zutphens leen. Johan van Arkel gaf in 1234 aan zijn tweede zoon o.a. de dagelijkse heerlijkheid van Rhenoy en Gellicum. Rhenoy was een kerspel met een eigen geërfde organisatie en buurtbestuur, ook toen het met Beesd tot een ambt werd verenigd. Het dorp heeft veel geleden van de watersnood in 1784, maar vooral van die in 1809.

DE HERV. KERK ligt geheel vrij in het kerkhof in de kom van het dorp. Aan de+ burgerlijke gemeente behoort het kleine daktorentje, het schip is eigendom der Ned. Herv. gemeente. Fig. 4.



illustratie
Fig. 4. Rhenoy. Hervormde kerk


Gew. pentekening in kleuren, Holl. school, xviiide eeuw, Arch. de Poll, cat. nr. 1644.+
Arch. A.U. xiii, 1885, blz. 37; Joosting en Muller ii, blz. 425; Maris, blz. 211, 212.+
De kerk behoorde volgens Joosting en Muller aan de abdij Mariënweerd en komt van 1395 af in de+ Domrekeningen voor. Na de Hervorming werd Rhenoy kerkelijk gecombineerd met Gellicum tot 1631, daarna tot 1642 met Beesd, doch toen weer met Gellicum, waarmede het tot op heden mede verbonden bleef. Bij resolutie van 25 april 1668, verkochten Gedeputeerden van het Kwartier van Nijmegen het recht van patronaatschap van de kerken van Rhenoy en Gellicum, aan de heer van laatstgenoemde plaats.
Blijkens een gedenksteen in de oostelijke buitenmuur van de kerk dateert het tegenwoordige bedehuis van 1836. De kerk is in 1950 met Rijkssteun enigszins gerestaureerd (Nieuws-Bull. K.N.O.B. 1949, kol. 173).

De kerk is een eenschepig gebouw, aan de oostzijde driezijdig gesloten en opgetrokken+ uit baksteen, formaat 29,5 × 14 × 6,5. Boven een gedichte ingang aan de oostzijde staat de stichtingssteen met: ‘den eersten steen dezer kerk is gelegd door j.m. waaldijk en m.f. verstegen den 17 augustus 1836.

De westgevel en de aansluitende 3,5 m van de noord- en zuidgevel bestaan uit veel ouder materiaal, 6,5 - 7 × 30-31, 10 lagen 83, wellicht in de xvde eeuw opnieuw gebruikt. De westgevel wordt geschoord door zeer zware beren, die er echter koud tegen staan, mogelijk resten van een toren. De oude muurgedeelten van noord- en zuidmuur vormen inwendig een hoog opgaande rondbogig gesloten spaarnis en de aanzet van een tweede spitsbogig gesloten nis. Op de oude muren rusten de balken die de dakruiter dragen. De spitsbogige vensters staan alle in het muurwerk van 1836.

De kerk bezit:

+ Een eikenhouten preekstoel, waarvan de zeszijdige kuip brede toogpanelen heeft met gekartelde omlijsting xviia, bijbehorend achterschot.

+ Eikenhouten doophek met spijlen, die een versiering van bladmotieven hebben, xvii.

+ Koperen doopbekken met deksel xvii.

+ Gelre xlvi, 1943, blz. xvi; J. Belonje, Twee grafzerken te Rhenoy, Ned. Leeuw 1943, kol 61;

Voor de kansel liggen twee zerken, die kort na 1945 van het kerkhof naar deze plaats zijn overgebracht.

1. 211 (oorspr. 230) × 117 cm. Bovendeel ontbreekt. Op de zerk de figuur van een geestelijke, de handen onder de kin gevouwen; midden op de zerk een driepas waarin een kelk met de hostie; daaronder twee wapens: van Deurne en onbekend: drie roofvogelkoppen met halzen, 1 en 2. Spreukband met: ne intres ī iudicium... cum servo tuod̅n̄e. Geheel onderaan een banderol met memento mori en een putto met zandloper, steunend op een doodshoofd. Randschrift in gothische letters: sub... bat (?)... cornelius a doern quem (?) pe (?) christe precor accipias jesu facty est pastor an... aetatis sue 26 obiit autem ano 1562.

2. Blauwe steen 225 × 126 cm. Middenin een wapen (geblokt St. Andreaskruis?). Op de vier hoeken kwartierschilden met wapens: Van Erp, de Wael van Vianen, Pieck en een wapen met twee ruggelings geplaatste zalmen of barbelen. Randschrift in Gothische letters: hier leet begrav̄ goerdt vā erp sterf ano 153. en joffer mechtelt vā wael sīj̄ huysfra en goerdt vā erp haer beyder soon sterf ano 1556.

 

+ Grote koperen kroon met tien grote en tien kleine armen, voor electrisch licht ingericht, xvii.

+ Twee psalmborden, gelijk aan die te Acquoy, maar hier met het jaartal 1849.

 

+ Een zilveren beker, hoog 16 cm, middellijn 10 cm, pl. cxlii, afb. 395. Bijna het gehele vlak wordt ingenomen door een gegraveerde band van festoenen van bloemen en fruit; onderaan drie vogels. Middenin staat: den drink beker der danck segginge die wij segenen, is die niet de gemeenschap des bloets jesu christi. 1 Cor. 10, v. 16. Op de voet k.v. renoy, Merken Dordrecht, C in schild van 1648, meesterteken zeer slecht leesbaar. Vergelijk beker te Acquoy.

+ Een tinnen schenkkan met deksel en oor, hoog 39 cm. Op de buik staat: Voor de Kerk van Renooy 1829.

Twee tinnen borden, middellijn 24 cm en één tinnen bord, middellijn 27 cm met hetzelfde opschrift.

+ De in 1870 van de gemeente Culemborg gekochte kerkklok, in 1655 door F. en P. Hemony gegoten, is na de oorlog aan bovengenoemde gemeente teruggegeven, in ruil voor een nieuwe klok. Zie beschrijving Culemborg.

+ DE R.K. KERK van Maria ten Hemelopneming ligt geheel vrij aan de zuidzijde van het dorp aan de weg naar Acquoy.

+ De Godsdienstvriend xxvii, blz. 183; J. Kalf, De Katholieke kerken in Nederland, blz. 162; Gelre xlvi, 1943, blz. xvi.

De in 1829 gebouwde kerk, is op 6 juli 1831 ingewijd.

De kerk bezit:

Houten altaaropstand met getorste zuilen, pl. ix, afb. 14, boven door een houten+ draperie afgesloten, waaronder het Boek met de Zeven Zegelen. Boven de tabernakel, als vrijstaand beeldhouwwerk, Christus aan het kruis tussen Maria en Johannes; opstand Antwerpens xviiia, beelden xvi?

Bijbehorende eenvoudige zijaltaren en witgeschilderde communiebank, waarvan het+ midden wordt ingenomen door een tussen ranken gevat medaillon, waarin een kelk met de hostie; de hoeken van de bank versierd met vergulde bladtrossen.

De gestoken houten trapleuning is van ong. 1700. Op de panelen van de kuip (onder+ een dikke verflaag), verschillende voorstellingen van Christus: met de wereldbol, met de Samaritaanse vrouw, het Lam dragend en voor de gesloten deur, waarschijnlijk bij de bouw van de kerk gemaakt.

Midden xviiide eeuws orgel met rococo-ornament, in 1829 op een galerij geplaatst met+ aanvullend ornament, pl. ix, afb. 15.

 

Monstrans, hoog 64 cm, pl. cxlii, afb. 393; terzijde van het rechthoekige aediculum+ waarop een wellicht later toegevoegde gotiserende rand, de figuren van Mozes en Aaron; het geheel overkoepeld door een baldakijn in Lodewijk xiv trant, waarvan gordijnen afhangen, door putti opzij gehouden, xix.

Vergulde kelk, hoog 25,5 cm. pl. clxii, afb. 392. Op de cuppa medaillons met de+ figuren van Christus, Maria en de H. Nicolaas. Op de voet: joannes van acquoi. dom. gijsberta medam 1829. Volgens de merken Zuid Nederlands.

Twee koperen kandelaars xvii.+

 

Uit het bezit van de kerk bevinden zich als bruikleen in het Aartsbissch. Museum twee zwaar geprofileerde gegoten bronzen kandelaars op drie poten, midden xvi. (Versl. Aartsbisschop. Museum 1935, blz. 7, met afb.).


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen