Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Deel 9 (onder de naam W.J.M.A. Asselbergs)

5. Het debat over het socialisme

Nauwelijks is Verwey door Tak vervangen of uit een aantal snel elkander opvolgende prozabijdragen blijkt een meningsverschil over beginselen de redacteuren te beheersen. Het had een bescheiden voorspel gehad in rake opmerkingen, door Frederik van Eeden in Februari 1890 gemaakt naar aanleiding van een bijdrage door Frank van der Goes aan het Augustusnummer 1889, getiteld Zeventienhonderd negen en tachtig. Van der Goes herdacht hierin de Franse revolutie en Van Eeden verzette zich tegen de materialistische en positivistische strekking van de herdenking. Zelf schreef hij in het Augustusnummer 1890 zijn brief Aan den keizer aller Russen, maar in het zelfde nummer plaatste Frank van der Goes een bijdrage Dominee, Pastoor of Rabbi? die de humaniteitsgedachte als grondslag ener verbetering van de maatschappelijke toestanden afwees en de godsdienst als een positief kwaad in de moderne samenleving brandmerkte. Zijn vertaling van Bellamy's Looking Backward tot In het jaar 2000 ontketende nu tussen October 1890 en April 1892 in alle nummers polemische bijdragen, waaruit het tekort aan gelijkgezindheid inzake maatschappelijke vraagstukken voor alle lezers overduidelijk werd. De titels van deze bijdragen luiden achtereenvolgens:

October 1890	Frederik van Eeden	Over de toekomst.
	Allard Pierson	Brief aan Frank van der Goes.
December 1890	Lodewijk van Deyssel	Gedachte, Kunst, Socialisme.
Februari 1891	Frederik van Eeden	Over Humaniteit.
	Frank van der Goes	Over socialistische Aesthetiek.
April 1891	Willem Kloos	Verleden, Heden, Toekomst.

[p. 67]

Juni 1891	Frederik van Eeden	Nieuw Engelsch Proza I.
	Willem Kloos	Over Frederik van Eeden en ds. Hugenholts.
Augustus 1891	Frederik van Eeden	Aan Willem Kloos.
October 1891	Frederik van Eeden	Nieuw Engelsch Proza II.
Februari 1892	Lodewijk van Deyssel	Socialisme.

Wie deze artikels in hun volgorde van verschijnen leest, kan zich niet ontveinzen, dat de eenheid in de redactie verstoord is. Wat in persoonlijke omgang wellicht verzoenbaar kon blijven, werd onverzoenlijk in de taal, omdat deze taal zich naar buiten richtte en de intekenaren betrok in verschillen, die zij wel voor geschillen moesten houden.

Het persoonlijk accent klonk immers duidelijk door de beginsel-polemiek heen. Van Eeden was zijn aanval op Van der Goes in October 1890 begonnen met een afwijzing van het naturalisme, waarin Kloos, Verwey en Van Deyssel gekapitteld werden. Van Deyssel, die zich in zijn bijdrage van December 1890 opwierp als ‘dukdalf van de persoonlijkheid’ verzette zich zo heftig tegen hetgeen hij de aesthetische en de ethische lelijkheid van het socialisme noemde, dat hij hierna een volstrekte bestrijder blijven moest van iedere streving naar stelselmatige regeling van de maatschappelijke verhoudingen en dus, wilde hij consequent zijn, geen bevorderaars van zulk een streving zijn medewerkers noemen kon. Kloos gebruikte de stof der polemiek om zich van Frederik van Eeden te ontdoen. Bovendien woelden de meningsverschillen over het socialisme de onvaste denkbeelden over de samenhang van het goede en het mooie bij alle deelnemers om. Zelfs indien het debat strikt tot zijn onderwerp bepaald gebleven ware, zou het een moordend tekort aan eensgezindheid hebben blootgelegd. Het tijdschrift behoefde daar niet per se aan te sneuvelen, want de polemiek trok grote belangstelling en het abonnementenaantal steeg zienderogen, maar er kon toch hierna van hetzelfde redacteurencorps geen strakke, beginselvaste leiding meer uitgaan. Van een richtingblad zou De Nieuwe Gids in een verzamelorgaan moeten veranderen, gelijk het enige jaren later onder een andere redactie ook werkelijk deed. De storing van de verhoudingen greep echter te diep in en de betrokken kunstenaars waren te hartstochtelijke mensen dan dat een voorzichtig compromis bevrediging zou kunnen brengen. Sterk verenigd in de verdediging der nieuwe letterkunde, verloren zij de samenhang van hun gezelschap, zodra die verdediging overbodig was geworden.