Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Deel 6

[p. 324]

Pieter van Woensel
10.1.1747 - 21.4.1808

Hij schreef zijn naam voluit met enige toevoegingen over zijn leven in De Bijlichter van 1800, om zich bekend te maken als de auteur van een hekelende almanak, getiteld De Lantaarn, verschenen in 1792, 1796, 1798 en 1800. Er staat: ‘P. van Woensel. M.D. Hofraad; voorheen Doctor bij 't Land-Hospitaal, bij 't adelijk land-cadetten-corps, te St. Petersburg, eerste doctor der Marine van de Zwarte Zee, in dienst der keizerin van Rusland; thans doctor der Marine te Amsterdam’. De almanak was nl. eerst verschenen onder het pseudoniem ‘Amurath Effendi Hekim Bachi’.

Over zijn afkomst kan men er lezen: ‘gedoopt 10 januari 1747: Pieter, Zoon van Dr. Joan van Woensel en Zusanna Margaretha Zandwijk. In de Remonstrantse Kerk’. (te Haarlem)

Hij noemde het boekje De Bij-lichter ‘zijnde eene uitgewerkte verhandeling over de Influenza, dat is: Publieke Verkoudheid.’ (Om te dienen tot een Ophelderend Aanhangzel voor de Lantaarn van 1800).

De kwestie was nl., dat zijn laatste nummer van het tijdschriftje door de Amsterdamse ‘agent van inwendige politie’, La Pierre, in beslag was genomen omdat zijn artikel Historie van een Trojaansch Paerd, waarin de overdreven ingenomenheid van de Bataafse republikeinen met de Fransen aan de kaak was gesteld, als te compromitterend voor de ‘sympathieke’ bezetters werd beschouwd.

Hij was een waar man der Verlichting, die zeker niet Prinsgezind was, maar zich afvroeg of het nieuwe regime zoveel meer beloofde en uitvoerde.

Wij bezitten in onze literatuur niet het hoge debat, dat bijna de gehele eeuw in Frankrijk aan de orde was bij mensen als Fontenelle, Voltaire, Diderot, Condorcet over de vraag in hoeverre het nuttig zou zijn in de toekomst de vruchten van een eventuele revolutie voor ieder toegankelijk te doen zijn, en in hoeverre een zekere barbarie er het mogelijke gevolg van zou kunnen wezen. Maar wij hebben in deze rationalist een vrijmoedige, gedurfde, radicale en toch voorzichtige drager van moderne ideeën, die getuigen van intelligentie en levenservaring in den vreemde. Het is geen wonder, dat hij vriendschapsbanden had met de beroemde Groninger dokter, ook deze van internationale allure, Petrus Camper (1722-1789) en de jonggestorven wiskundige en dichter Petrus Nieuwland (1764-1794), bekend geworden om diens gedicht Orion en het gedicht Ter gedachtenisse aan mijn echtgenote. Enkele voorbeelden uit De Lantaarn illustreren zijn scepticisme betreffende zijn landgenoten: hij verwijt de Nederlanders traagheid van denken. ‘Men mag onze Nationaale geleerdheid vergelijken bij eene oude dame, zwoegende onder den last van optorzels, doch die op de keeper bezien niets meer zijn dan entoilage, système, clinquant, marcassite en jargon.’ (1792, blz. 38) Hij vindt onze geleerden zwaarmoedig, dof van geest, dof van genie, pedant. ‘Dit spruit uit onzen bodem, klimaat, levensmanier, de heerschende gevoelens, de opvoeding, de regeeringsvorm.’ (blz. 110)

Fel veroordeelt hij alle theocratie, van welke kant die ook komt. ‘Arme Protestanten! wat heeft men u de gelegenheid gegeeven, om de hemelsche gelukzaligheid recht te smaaken, naarmaate men voor u, de aarde in een hel veranderde; en zo de hemel geen groot goed was, hadt gij dien te duur gekogt! Maar als men mededoogen moet hebben met uw lijden, moet men dan ook niet dol worden, als men denkt, hoe Gij, na pas adem te kunnen haalen, van onder de verdrukking

[p. 325]

der Katholieken u onder elkander (denkt hier aan den ongelukkigen Servetus en 't groene hout, waar mede Calvinus hem deedt verbranden) om allerlei vitterijen 't leeven zo desperaat bitter gaat maaken; en 't schaamt mij het zeggen, van deeze meer dan zotternijen heeft dit land de werkzaamste tooneelen opgeleeverd.’ (blz. 131) Ook de ‘Politieke Tolerantie’ heeft veel op haar geweten: wel spreekt men in de burgeroorlog van Vaderland en Vrijheid, ‘maar trok men hun dit masker af, zo zag men voortijds de naakte heerszucht en 't eigenbelang’. Eigenlijk was het de hoofden der kijvende partijen alleen te doen, wie de onnozele gemeente zou uitkleden of er de baas over zou spelen. (1796, 184)

En de opvoeding? ‘Iets 't geen 't opvoedingswerk zeer werkelijk, ja als onbehandelbaar maakt, is, dat men 't beginnen moet met de opvoeders optevoeden (een ding waarvan deeze menschen weinig droomen) een ding 't geen eene bovenmenschelijke opvoeding in den entrepreneur onderstelt.’ (1796, 117) Hij wil, dat de regering de ouders zou dwingen hun kinderen een handwerk of ambacht, of desnoods twee, te doen leren en hij acht ontwikkeling van teken-, reken-, meeten werktuigkunde beter dan onderwijs in ‘kerkelijke haarkloverijen’. (id. 178) Zijn behoefte aan vlucht uit het kleingeestige gaf hem al vroeg de lust tot reizen. ‘Zich te verplaatsen behoedt de ziel voor schimmel. De herinnering is een spiegel, waarin wij ons wezen verdubbelen.’ Na zijn promotie (1770 te Leiden) mocht hij in dienst van admiraal Kinsbergen een reis naar de Levant en Rusland maken. Hem draagt hij zijn boek Rusland beschouwd (1804) op als dank voor het tienjarig verblijf aldaar. ‘De kunst van waarnemen’ was de titel van een medisch geschrift van zijn hand geweest in 1772. Hij paste deze zeker ook toe op zijn reizen. Met verontwaardiging spreekt hij over de slavernij der Russische boeren, en geeft het land de naam ‘Wit-Negerland’. Men vermomt de stand van zaken door te zeggen ‘Lijfeigene Boeren’. En hij vervolgt: ‘Zonderling menschdom! wij hebben, in onze dagen, menschen, die zich baadden in overvloed en welvaaren, om eenige kleinigheden zien opstaan tegen hunne regeering, en die zien omsmijten, terwijl de Russen, aan wie het vrij zou staan te schreeuwen van boeijen, keetens, juk, slavernij en mishandeling stil zitten, en zich gedwee laaten beuken’. ‘Wat, vraagt men, zou een boer doen met zijne vrijheid, als hij geen grond bezit? Even als of hij dien noch huuren noch koopen kon. Het invoeren der vrijheid zou den landbouw, der nijverheid nadeelig zijn! evenals of de mensch niet het vlijtigste werkt, wanneer hij werkt voor zich zelven,’ en hij besluit ‘arme, witte negers.’

Grote bewondering heeft hij daarentegen voor de zorg voor de opvoeding van Catharina II. Er is zelfs een klooster voor ‘Adelijke Juffrouwen’, die in vestingbouwkunde onderwezen worden; verder zijn er scholen om onderwijzers te vormen en er is er één waar declamatie, zang en dans worden onderwezen.

Ook van zijn tweede reis naar het oosten had hij in 1795 in twee boekdelen een verslag gemaakt, getiteld: Aanteekeningen op eene reize door Turkije, Natolië, de Krim en Rusland in de jaren 1784-1789. Hij geeft hierin een prachtige beschrijving van de stad Constantinopel. (blz. 68) Interessant is zijn opmerkingsgave voor historische zin: ‘De landengte van Suez maakt als een brug, waar over men uit Europa in Asia gaat. Alexander, die buiten zijne oogenblikken van étourderie misschien zo veel verstands bezat als Don Quichot buiten die van de ridderij, zag de aangeleegenheid deezer ligginge in, en wilde daar den zetel zijner alleenheerschinge vestigen: en dat in een tijd, waarin de ervaaring de volkeren noch niet geleerd hadt, welke eene rijke ader van voorspoed de koophandel voor een Staat is.’ (blz. 384)

[p. 326]

Hoewel hij dus reizen oordeelt als ‘de steevigste borstel tegen den nationaalen, dien lelijken hoogmoed’, heeft het toch ook een bezwaar: ‘men verkrijgt eene zekere ongerustheid, eene woelachtigheid, eene ontevreedenheid.’

Inderdaad: mogen deze citaten ons de indruk geven, dat we te doen hebben met een 18de-eeuwer, die reeds Europees wenst te denken, zijn geschriften ontkomen niet geheel aan dat avontuurlijk-anekdotische van een te vluchtige indruk: wanneer hij bv. spreekt over de vele, vooral ‘Duitse’ ‘kolonisten’, die door Catharina II werden aangetrokken en hij ze ‘weinig oppassend’, ‘een hoop slecht, lui volk’ noemt en schrijft ‘Ik heb nimmer veel hooren spreeken van de vruchten van de nijverheid der Kolonisten’, dan moet hij tekort doen aan de gevluchte Doopsgezinden uit die tijd, die de reputatie tot de twintigste eeuw gestand deden van degelijkheid, soberheid, trouw aan hun godsdienst, van familie- en gemeenschapszin. Wanneer hij in de stichting van Sint-Petersburg de zucht van Peter I ziet zich meer en meer te willen Europeaniseren, verzuimt hij te vermelden, dat misschien hier ook strategische belangen tegenover Zweden in het geding geweest kunnen zijn.

Zijn rondborstig mariniersverslag miste waarschijnlijk de studeerkamer en zijn temperament leidde hem gemakkelijk tot de satire. Hij blijft een fenomeen temidden van de vertegenwoordigers van onze literatuur op het einde van de 18de eeuw.

Hij stierf te 's-Gravenhage op 21 april 1808.

Aantekeningen

De werken van Pieter van Woensel zijn dus in volgorde:

1772: De kunst van waarnemen.

1784-1789: Aanteekeningen, gehouden op eene reis door Turkijen, Natoliën, de Krim en Rusland, in de jaren 1784-1789. Twee delen, uitgegeven te Amsterdam in 1795.

1792, 1796, 1798, 1800: Tijdschrift: De Lantaarn, Amsterdam.

1864: Rusland beschouwd.