Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Deel 3

[p. 351]

D.V. Coornhert
door Prof. Dr. G.S. Overdiep

Inleiding

DIRCK VOLCKERTSZOON COORNHERT IS IN 1522 TE Amsterdam geboren als jongste zoon van een lakenkoopman die, ‘in de fleur van zijn leven’ tot een zeker vermogen gekomen, zich uit de zaken terugtrok, omdat hij niet naar rijkdom wilde streven, noch zijn kinderen als ‘ledighe ende schandelijcke verteerders’ doen opgroeien. Hij kreeg een veelzijdige opvoeding, deed een reis naar Portugal en Spanje en huwde op jeugdigen leeftijd met een onbemiddeld meisje, Cornelia Symonsdochter, zuster van ‘de moeder van Jonkheer Lancelot en Jonkheer Artus van Brederode’. Door dit huwelijk tegen den zin van zijn moeder en den wil van zijn overleden vader, werd hij onterfd, nam daarom de betrekking aan van huisbewaarder op het slot Batestein van heer Reynout van Brederode, maar ‘zijn zinnen niet tot het Hof strekkende’ verhuisde hij naar Haarlem, waar hij zich toelegde op het ‘plaatsnijden in 't coper ende ook etsen’ om in zijn onderhoud te voorzien.

Hoewel katholiek opgevoed, las hij in zijn ouderlijk huis een Nederlandsche bijbelvertaling. ‘Op zijn 22ste jaar las hij voor het eerst boeken van Luther, Calvijn en Menno; volgens een mededeeling uit 1580 heeft hem reeds toen de leer van de erfzonde, de “grontfeste” van alle kerken, het meest bezig gehouden’. ‘In 1560 schreef hij op verzoek van eenige katholieke vrienden een kort tractaat tegen Calvijn en Menno: “Verschooninghe van de Roomsche afgoderye” waarin hij zich over de beteekenis van de uiterlijke godsvereering geheel en al in den geest van Sebastian Franck uitliet.’⁽¹⁾. Dit geschrift heeft heftige bestrijding van Calvijn ondervonden. In 1557 verscheen te Deventer zijn bewerking van een XV^e-eeuwsche vertaling van Boëthius ‘De consolatione philosophiae’; een der bewijzen dat hij zich in Middelnederlandsche zoowel als Duitsche geschriften van allerlei ‘philosophischen’ aard verdiepte. Hij exerpeerde in dien tijd ook den Bijbel en legde daardoor den grondslag voor zijn latere leer en de propaganda daarvan. Onzekerheid echter inzake belangrijke dogmata, waarover hij meende bij ‘Augustinus en andere Patres onderrechtinge ende vernoeginge te vinden’, bracht hem er toe op zijn 35^e jaar⁽²⁾ Latijn te

(1) Volgens BECKER, op. cit. I p. XIII-XIV.

(2) Volgens S. VAN DER MEER, op. cit. p. 3 noot.

[p. 352]

gaan leeren. Alras bestudeerde hij behalve de kerkvaders de klassieke philosophen, in het bijzonder Cicero, Seneca en Boëthius, den laatste thans in het oorspronkelijke. In 1561 richtte hij met eenige vrienden een drukkerij op, waarbij zij gesteund werden door de Haarlemsche vroedschap. Zij drukten hier Coornherts vertalingen van Cicero (de officiis), Seneca (de beneficiis); Homerus (12 boeken der Odyssea uit het Latijn) en Boccaccio (een deel der Decamerone). Coornhert werd in 1561 ook notaris te Haarlem; in 1563 klerk, in 1564 secretaris van de burgemeesters en werd als zoodanig ‘in politieke saken gebruykt, in welke bedieninge hij vele moeiten gehad heeft’. Herhaaldelijk moest hij als afgevaardigde van de Haarlemsche overheid met den Prins van Oranje gaan onderhandelen in de jaren 1565 en 1566. Hierdoor en ook door zijn kennis met Hendrik van Brederode, een der leiders van de edelen die het verzoekschrift aan de hertogin van Parma hebben ‘gepresenteert’, kwam hij in moeilijkheden en werd in September 1567 in Den Haag gevangen gezet. Na een zeer belangrijk proces en ook een zeer vruchtbare werkzaamheid in de gevangenis, week hij uit naar Duitschland. In 1572 was hij korten tijd secretaris der Staten van Holland, kwam weer in moeilijkheden en vluchtte naar Xanten. Hier verdiende hij o.a. den kost als graveur, werkte zoo voor Jonker Jan van der Noot, en leidde Hendrik Goltzius in de graveerkunst in. Ook gaf hij hier een belangrijk werkje uit over ‘schijndeucht der secten’⁽³⁾. In 1577 kwam hij in Haarlem terug en tot aan zijn dood toe, in 1590, heeft hij in verbijsterende productiviteit allerlei werken geschreven, openbare disputen gehouden met predikanten; remonstranties opgesteld, alles ter bestrijding van ‘den dwang der conscientiën’, de onverdraagzaamheid en de knotting van geestelijke en kerkelijke vrijheid. Hij zag de geestelijke en kerkelijke vrijheid en rechtsgelijkheid als de ‘leidende gedachte van den opstand’, als den grondslag van den nieuwen Nederlandschen Staat. In deze jaren gaf hij zeven ‘Comedies’ uit; een vertaling uit het Latijn van Boëthius ‘De Consolatione philosophiae’ en Furmerus' ‘De rerum usu et abusu’, beide in 1585 en ook belangrijk om de wijze van uitgave; in 1587 een tractaat over de sociaal-economische noodzaak van verbetering in het gevangeniswezen ter bestrijding van de landlooperij: ‘Boevetucht’; in 1590 ‘Wortel der Nederlantsche oorlogen’ en ‘Proces van 't ketterdooden’. Deze werken maakten het noodig dat hij in 1585 nogmaals uitweek naar Duitschland; in 1586 verscheen de eerste anonyme druk van zijn ‘Zedekunst dat is Wellevenskunste’. Hij keerde toen naar Haarlem terug, verhuisde in 1588 naar Delft en zijn vriend Cornelis Boomgaert, werd echter uit die stad verdreven en vestigde zich te Gouda. Hoewel hij lichamelijk zeer verzwakt was, leverde hij hier tot vlak voor zijn dood nog het bewijs van zijn geweldige geestkracht, door het schrijven van het boek ‘Van de Praedestinatie’, een werk van 774 blz. in kn 8^o (zie blz. 33).

(3) Zie BECKER, op. cit. I p. XV.

[p. t.o. 352]

Dirck Volkertsz. Coornhert (1522-1590) naar de kopergravure door Hendrik Goltzius.

[p. 353]

Waar men Coornherts geschriften ook opslaat, steeds wordt men geboeid door deze geestelijke activiteit en dit streven naar zielsrust, die óok kenmerken zijn van de leer der Stoa. Wel-leven is leven naar Gods wil, zooals die in den Bijbel is geopenbaard. Tot dit deugdelijk wel-leven voedt de redelijke mensch zichzelf en anderen op. Wie door matigheid en geregeld werken ‘Soete rust’ heeft gevonden, bij hem ‘is het herte van alle begeerlijkheden, hopen ende vreesen gansch rustigh ende besadicht. Sodat de Redene, als een heldere Sonne in 't verstant lichtende, met klaren onderscheyde het alder beste, en daer toe oock d'aldergereetste ende lichtste middelen vertoont. Daer siet de mensche hem selve, ende alle sake, die hem oorbaerlijk of schadelijk zijn. Gelijk een die metten aenzichte leyt over een klare bornput, die, om haer windeloose stilheyt, des menschen aenzicht, als een kristalijnen spiegel klaerlijk vertoont’.

Hoe de geschriften van Coornhert, ook al waren zij niet in druk uitgegeven, toch in kleinen of wijden kring werden verbreid, lezen wij onderanderen bij P. Bor⁽⁵⁾:

Als ik sekere tijdt geleden yet was soeckende onder eenige oude geschriften, quam my in handen dit geschrifte van Hooft ende Hertsorge, 't welck in den jare 1562 is gemaect by D.V. Coornhert, 't welk hy my, als ik binnen der selver Stadt woonachtig was, geleent hadde om te lesen, ende alsoo my 't selve wel behaeghde, haddet met zijn gelieven uyt-geschreven, meer dan twintich Jaren geleden. Dit nu daer vindende, werde ik lustigh 't selve eens wederom te lesen, 't behaeghde my soo, dat ick my liet voorstaen dat het anderen ook behaghen soude moghen ende dat ik niet qualijck en soude doen 't selve anderen ook mede te deelen.

Bor werd opnieuw bekoord door den overtuigenden stijl en den stichtelijken gedachtengang van Coornherts werk, en gaf het daarom uit in druk in 1606, om zijn innerlijke en onvergankelijke waarde:

Ende want ik deselve materye met een seer lieflicken, goeden ende vermackelicken style, ...ook vant daer inne gehandelt te zijn genoechsaem politijcq⁽⁴⁾ ...nam ik voor mij 't selve klein boexken door den druk gemeen te maken...

Inderdaad is dit tractaatje vlot en bevattelijk geschreven. Bijzonder ‘actueel’ is de aansporing tot matigheid in spijs en drank; een schoonen zwier vertoonen de zinnen aan het einde, wanneer de gelukkige zielestaat van den door de Rede geleiden rustigen mensch wordt geschetst in fraai beeldende vergelijking en met alle effecten van rijm en rhythme.

(5) In zijn opdracht bij de uitgave van Van Hooft ende Hertsorge (Werken I f^o 90), gericht tot de heeren van de Rekeninge der Graeflijkheit van ‘Hollant’.

(4) Hiermee bedoelde men: strevend naar eenheid door compromis, in het staatkundige en het kerkelijke.