Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Deel 3

[p. 51]

Neo-Latijnsche dichtkunst
door Prof. Dr. G.S. Overdiep

DRIE VORMEN VAN NIEUWE LATIJNSCHE LETTERkunde zijn aan het humanisme te danken; het schooldrama (zie blz. 41), het betoogend en rhetorische proza, de lyriek. Een eigenlijk nieuwe Latijnsche prozastijl is in den Renaissancetijd niet geschapen, het is ook moeilijk, navolging van humanistisch proza in de landstalen te herkennen. In dit opzicht is van grooter belang de neo-Latijnsche lyriek. Petrarca was ook hier de vroege voorganger: ‘hier erscheint zum erstenmale der moderne Mensch, der sich selbst und die Natur sucht, und der den Verkehr mit seinen Büchern allem anderen Umgang vorzieht; (in seinen Dichtbriefen) deckt er rückhaltslos sein Innerstes auf’, aldus Georg Ellinger. Dit individualisme is vooral in zijn Eclogae en Epistolae metricae gegeven. In de XVI^e eeuw vond vooral zijn allegorisch gedicht der Trionfi bewondering en navolging: een reeks van ‘overwinningen’, in terzinen, van de liefde, de kuischheid, den dood, den roem, den tijd, de eeuwigheid, die achtereenvolgens elkander verslaan. In de XV^e en XVI^e eeuw neemt inderdaad de nieuwe lyriek een geweldige vlucht, te opmerkelijker omdat zij vooral uitbloeit in het genre der minnelyriek. Groote Italianen zijn Giovanni Pontano (Pontanus), Sannazzaro, grondlegger van een klassieken dichttrant, en Bembo. Een van de grootsten, zoo niet de grootste van de meest typische vertegenwoordigers van de klassieke Renaissance is de Nederlander Janus Secundus. Van zijn Latijnsche dichtwerk kan men met recht getuigen, dat er een groote invloed van is uitgegaan op de lyriek in de landstalen. Precieus, pikant en gezocht is de stijl, de onderwerpen zijn in sterke mate allegorisch-mythologisch bewerkt.

Janus Secundus of Johannes Nicolai Everardi (Everaerts) wordt door Ellinger als volgt getypeerd: ‘Eine glühende Künstlerseele nimmt die Welt des Altertums in sich auf und schmelzt sie so ihrem Wesen ein, dasz sie als neue, ursprüngliche Schöpfung aus ihm hervorgeht.’ Hij werd in 1511 in Den Haag geboren; zijn opvoeding en opleiding genoot hij eerst

[p. 52]

in zijn geboortestad, zijn opleiding later in Mechelen. Op ongeveer twintigjarigen leeftijd schiep hij een cyclus van elegieën gewijd aan zijn liefde voor een meisje, door hem Julia genoemd. Hartstochtelijk elegisch is deze moderne lyriek, gegrond op de ontgoocheling van den teleurgestelden minnaar. Slechts in zijn droomen vindt hij bevrediging en berusting. De cyclus is in zijn episch-dramatischen opzet, zijn verrassende wendingen, eerst van de verrukking der eerste liefde naar de wanhoop en den haat, dan naar den troost der platonische visioenen, een uitermate artistieke synthese. In 1532 reisde hij naar Bourges, om in de rechten te gaan studeeren. Zijn gevoel voor de schoone werkelijkheid des levens blijkt niet slechts uit zijn dagboek van de reis, maar ook uit een reeks van krachtige en gevoelvolle zangen. Na zijn terugkeer ging hij naar Spanje, nam deel, als secretaris van Karel V, aan den tocht naar Tunis - hem gewerd de opdracht den veldtocht in een epos te bezingen! - moest echter in 1535 om gezondheidsredenen naar huis terug en stierf in het jaar daarna.

De tijd in Spanje doorgebracht was bijzonder vruchtbaar voor Secundus' lyrisme. Prachtige elegieën, vooral op erotische motieven, voegde hij toe aan die van den cyclus op Julia. Uit dien laatsten tijd van zijn leven dateeren ook de belangrijkste motieven van het bundeltje dat hem het meest populair heeft gemaakt, de Basia (kusjes). Het is een cyclus van negentien stemmingsgedichtjes op telkens een ander en verrassend aspect van het ‘basium’. Ook hier een spannende dramatiek in de ordening en de voorstelling van het geval der liefde. Er is hier, en in de lyriek van Secundus voortdurend, een onmiddellijk verband tusschen de eigen levenservaring, de stemming van zijn nerveuse ziel en den vorm van zijn poëtische inkleeding ervan; hij was een lyrisch impressionist. Grooten invloed heeft zijn werk gehad op de dichters der Pléiade, op den Leidschen kring van onze XVI^e-eeuwsche renaissance, op Amsterdammers als Roemer Visscher; op zoo geheel verscheiden genieën als Montaigne en Goethe. De groote levendigheid van geest en het sterke gevoel voor alle perspectief van het aardsche, gespeend van religie, beschaduwd door het besef van des levens broze kortheid, maken zelfs het Latijnsche proza van zijn reisnotities tot een klassiek romantisch kunstwerk.

De grootste dichters in Latijnschen taalvorm in Nederland waren na Janus Secundus de Leidsche ‘humanisten’, Janus Dousa, Daniël Heinsius en Hugo Grotius. De eerste bundels elegieën, satyren en epigrammen van Dousa verschenen in 1569; na het beleg van Leiden Nova poëmata (1576) waarin ook fraaie tijdzangen op dat beleg betrekking hebbende; nadat hij aan een gezantschap naar Engeland had deelgenomen, gaf hij zijn ‘indrukken’ weer in een bundel Odae Britannicae (1586). In zijn minneliederen streeft hij Secundus na (‘Mihi Secundus unus instar omnium est’). Van zijn oden en tijdzangen lijden die over het beleg van Leiden het minst aan pathos en bombast; diep-gevoelde poëzie zijn de klaagzangen gewijd aan

[p. 53]

zijn vroeggestorven zoon Janus Dousa filius, ‘Manes Dousiani’. Verdienstelijke patriottische lyriek is overigens bij de Nederlandsche latinisten zeldzaam. Hugo Grotius munt ook in dit genre boven allen uit.⁽¹⁾. Reeds op achttien-jarigen leeftijd liet hij zijn Sacra verschijnen, waarin ook het voor Vondel zoo belangrijke treurspel ‘Adamus exsul’. Treffend is overigens in dezen bundel de ontboezeming zijner vaderlandsliefde, in gedichten doortrokken van denzelfden geest als het in die jaren voltooide prozawerk, het Parallelon. In 1617 werd zijn tweede bundel uitgegeven; hierin de tragedie ‘Christus patiens’.

Daniël Heinsius was vooral productief als dichter van Latijnsche minnelyriek, die niet om den inhoud maar om den volmaakten Latijnschen versen taalvorm werd en wordt geprezen.

(1) Men zie de uitvoerige beschouwingen zoowel van Georg Ellinger als van Lucian Müller.

Aanteekeningen

GEORG ELLINGER, Geschichte der Neulat. Litt. Deutschlands im 16ten Jht, Geschichte der Neulateinischen Lyrik in den Niederlanden, 1933; LUCIAN MÜLLER, Geschichte der klassischen Philologie in den Niederlanden (1869); A. ROERSCH, l'Humanisme belge à l'époque de la Renaissance. Etudes et portraits, 2^e série (p. 55; over Janus Secundus en zijn reisjournaal); W.A.P. SMIT, De dichter Revius (ook over Daniël Heinsius); D.J.H. TER HORST, Daniël Heinsius 1580-1655 (1934).