Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Deel 3

[p. 40]

Studie van het Latijn en schooldrama

Studie van het Latijn.
door Prof. Dr. G.S. Overdiep

IN DE XVI^e EEUW WERD ER OP DE LATIJNSCHE SCHOlen zeer deugdelijk onderwijs in het Latijn gegeven, dat vooral was gericht op het spreken en schrijven van de taal. Leerboeken van bekende rectoren als Alexander Hegius van Deventer, den leermeester van Erasmus, Murmellius van Alkmaar en Crocus van Amsterdam, waren vooral verzamelingen van spreekwijzen en zinswendingen, syntactisch taaleigen dus, verder dialogen tusschen leermeester en leerling, colloquia. Deze methode berustte op de overtuiging, dat het kind Latijn moet leeren spreken in den tijd dat het nog niet kan leeren schrijven of lezen, omdat het dàn nog zich een taal kan eigen maken door onbewuste nabootsing, zonder de hulp van de vooropgestelde regels der grammatica. Het resultaat was natuurlijk dikwijls verbijsterend; nog thans lezen wij met verwondering van toenmalige wonderkinderen, zonder eraan te denken, dat onze eigen kleuters, in een vreemde omgeving verplaatst, zich met groot gemak het ‘praatvermogen’ in een willekeurige vreemde taal eigen maken. De vroege humanisten vonden het vanzelfsprekend, dat er maar één wetenschap is, de klassieke; wie haar beheerscht, heeft een even belangrijke ontdekking gedaan als wie doordringt tot in de Nieuwe Wereld van Amerika en Indië⁽¹⁾. Het doel immers is niet, een tààl te leeren; men vergaart een schat van wijsheid op het gebied van de Staatkunde, den landbouw en de sterrekunde, alleen al door de bestudeering der werken van Vergilius. En werd niet Ovidius' Metamorphoseon een handboek voor de beeldende kunstenaars? Erasmus zei: ‘Omnis fere rerum scientia a Graecis auctoribus petenda est’ deze uitspraak, betreffende het Grieksch, heeft natuurlijk betrekking op den hoogeren studietrap, dien der dialectiek, der philosophie en theologie. Erasmus en zijn medestanders bestreden met hun nieuwe methode van studie der Oude talen den ouden Middeleeuwschen omweg:

(1) Zie P.L. CARVER, The Comedy of Acolastus (1937), die zeer uitvoerig ingaat op het psychologisch-paedagogisch systeem van dit onderwijs.

[p. 41]

via het trivium van de grammatica, rhetorica en dialectica, en vervolgens het quadrivium van de rekenkunde, de meetkunde, de sterrenkunde en de muziek, te zamen de zeven ‘vrie consten’, werd de jongeling rijp voor de universitaire studie. Zoo betoogt hij dan ook in De ratione studii, dat de leerlingen met zoo weinig mogelijk grammaticalen ballast tot het Latijnsche idioom en daardoor tot de lectuur van de klassieke schrijvers moeten komen; sprekende, schrijvende en lezende werd men geleerd en wijs. De grammatica's die hij verwierp, waren behalve die van Aelius Donatus over de ‘rededeelen’, die van Alexander de Villa Dei (1199) waarin in versvorm de etymologie, de syntaxis, het accent en de quantiteit, en de figuren werden behandeld. Ook achtte men het Latijn waarin zij geschreven waren, ‘barbaarsch’.

Met deze methodiek ging gepaard de opkomst van het schooldrama, Latijnsche samenspraken en tooneelspelen, door scholarchen samengesteld.

Het schooldrama.
door Prof. Dr. Th.C. Van Stockum

Het schooldrama ontwikkelt zich tegen het einde van de XV^e eeuw naast het geestelijke drama en het vastenavondspel, duidelijk onder den invloed van de drama's van Terentius en Plautus. Het beoogt niet alleen den leerlingen vaardigheid in het spreken, maar ook beschaafde omgangsvormen bij te brengen en hun geheugen te scherpen: Scholastici non agunt propter spectatores, sed propter se ipsos. Maar ook de leering voor spelers en toeschouwers werd niet uit het oog verloren: behalve de aan de Latijnsche comici direct ontleende stoffen spelen het Oude en Nieuwe Testament als bronnen de belangrijkste rol, terwijl daarnaast door de schoolleiders zelf uitgedachte of aan de buitenlandsche letterkunde ontleende tendentieus-moralizeerende stukken veelvuldig voorkomen. Tooneel- en dramatechnisch vindt in dit genre de overgang plaats van een tooneel zoo goed als zonder décor naar het zoogenaamde Terentius-tooneel en van den min of meer onsamenhangenden dramavorm van de Middeleeuwen naar de indeeling in (meest vijf) bedrijven met verbindende koorzangen.

Aan het begin van deze ontwikkeling staat de weinig kenmerkende Grisellis (1512) van Eligius Eucharius (Eloy Houckaert van Gent, 1474-1544; stof uit Boccaccio). Bijzonder kenmerkend daarentegen is de Acolastus van Guilielmus Gnapheus (Willem de Volder, geb. 1493 in Den Haag, sedert 1535 balling in Elbing, Koningsbergen en Emden, gest. 1568 te Norden in Oost-Friesland), de eerste (1529) werkelijk dramatische behandeling van het motief van den verloren zoon. Hoewel, de rector van

[p. 42]

de St.-Hieronymusschool te Utrecht, Georgius Macropedius (George van Langveldt, 1475-1553), had reeds omstreeks 1516 dezelfde stof in zijn Asotus bewerkt, maar dit psychologisch veel dieper borende en aanzienlijk plastischere drama werd eerst 1537 bekend. De historische beteekenis van Macropedius berust trouwens veeleer op zijn Hecastus van 1539, een Latijnsche bewerking van het nog XV^e-eeuwsche zinnespel van Elkerlijc, dat voor hem reeds de Maastrichtsche priester Ischyrius (Christiaan Sterck) in 1536 met heel wat minder dramatischen zin en ideologische concentratie in het Latijn had vertaald (Homulus). Macropedius was overigens als dramaturg uiterst vruchtbaar: naast eenige Latijnsche blijspelen van satyrischen aard (Aluta, 1535; Andrisca, 1538 e.a.) bezitten wij van hem een Lazarus (1541) en een Jesus scholasticus (1544) belangrijk omdat hier de Christusfiguur zelf ten tooneele verschijnt, wat in dien tijd meestal vermeden werd, maar ook een Adamus (1552) en een Josephus (1544), een stof die reeds de Amsterdammer rector Crocus († 1550) in 1535 had gedramatiseerd. Deze comoedia Josephus van Crocus werd door de leerlingen van zijn school in het openbaar opgevoerd; de uitgave ervan beleefde meer dan twintig drukken. Het is voor de ontwikkeling van het drama in de XVI^e eeuw van groot belang dat het schoolspel in de eerste plaats voor opvoering, pas in de tweede plaats voor lectuur was bestemd.

Aanteekeningen

Over schooldrama's: WORP, Drama en Tooneel I; KALFF, Westeuropeesche Letterk. II; F.S. BOAS, University Drama in the Tudor Age (1914); P.L. CARVER The Comedy of Acolastus translated from the Latin of Fullonius by John Palsgrave (1937); Over het leven van G. Gnapheus bestaat een Leidsche dissertatie van H. ROODHUIZEN. JOH. BOLTE heeft den Acolastus met een inleiding uitgegeven in 1891. Over de Comoedia van Crocus, Josephus, heeft Dr. J.F.M. STERCK uitvoerig gehandeld in zijn werkje ‘Onder Amsterdamsche Humanisten’, blz. 80 en vlg.