Jongeren van Holland, weest solidair!

De godsdienstige jeugd.

Er is, zo hebben wij betoogd, in Holland een jonge generatie; gelukkig is zij er óok in godsdienstige kringen. Zie ik wèl, dan wordt deze jeugd in hoofdzaak bezield door een dubbel verlangen: ten eerste om het geloof, dat zij meekreeg van gezin en omgeving, in eerlijke, eenvoudige ernst zèlf te doorleven, ook in eigen bij de jeugd passende vorm, die dikwijls een critiek tegen traditionalisme en conservatisme inhoudt; ten tweede om dit geloof dienstbaar te maken aan de wereld, aan maatschappij en cultuur.

Zo wàs het in het begin der godsdienstige jeugdbeweging.

De verdieping, en ook de verscherpte critische kijk op de gegeven maatschappelijke en culturele werkelijkheid, heeft in het laatste tiental jaren twee nieuwe motieven naar voren doen komen. Toen het 19e-eeuwse cultuuroptimisme brak, toen de onkerkelijkheid in steeds sneller tempo om zich heen greep en men de oorzaken ging ontleden, gingen de ogen open voor de geweldige saecularisatie der cultuur, het teruggedrongen worden van het Christendom naar een vrij beperkt hoekje der samenleving; men zag dat literatuur, kunst, sociaal streven eigen banen volgden en dat de godsdienst daarin niet of nauwelijks meedeed. In een besef, dat daarmee toch wel veel waardevols werd genegeerd, vatte een jonge generatie de strijd aan en wilde opnieuw de godsdienstige waarheid en waarde als fundamenteel erkend zien. Het tweede motief hield daarmee nauw verband: men zag bewegingen van overwegend sociale en politieke aard op-

[p. 20]

treden met de pretentie van een al-beheersende levensbeschouwing, van een nieuwe totalitaire religie, die krachtens haar totalitair karakter onvoorwaardelijk het Christendom moest afwijzen, en zo nodig uitroeien. Deze strijd begon energiek in Rusland; zij wordt ook in Duitsland, waar de tegenstander zoveel sterker was, eerst wat aarzelend, maar thans toch volkomen duidelijk en zonder reserves, gevoerd. Het is een van de machtigste verschijnselen, die een jonge godsdienstige generatie te verwerken krijgt.

Het zou m.i. onjuist zijn te menen, dat de grote religieuze strijd der 20e eeuw - de strijd tussen Christendom en nationalistische religie - zich alléen in Duitsland afspeelt, en dat alleen fascisme en nationaalsocialisme de vijandelijke machten zijn; de strijd wordt in beginsel, zij het in andere verhoudingen, óok gevoerd in de democratieën. Maar in Duitsland speelt zich in de kerkstrijd toch het meest bewust en in de scherpste vorm een worsteling af tussen twee levensbeschouwingen, die voor de toekomst van de cultuur beslissend is en naar zijn betekenis op éen lijn gesteld mag worden met de godsdienstoorlogen der 16e eeuw.

Mussolini heeft het in zijn boek over het Fascisme volkomen duidelijk uitgesproken: het Fascisme is een religieuze idee, omdat zij mens en volk afhankelijk stelt van een objectieve macht, de oppermacht van de Staat, en alleen daardoor het mensenleven een waarde en inhoud toekent, den mens inlijft in een bovenpersoonlijk Rijk. Daarom is de fascistische politiek vormgeving aan een religieuze idee. Men zou zeggen: dit moest volkomen duidelijk zijn. Het merkwaardige daarbij is alleen, dat allerlei Christenen - Rooms-Katholieken voorop - niet onderkend hebben, dat dèze religieuze idee aan die van het Christendom vijandig moèst zijn; dat

[p. 21]

de objectieve macht van de Staat toch principieel iets anders is dan de objectieve wil van God; dat het Rijk, waarbij de fascistische ideologie den mens inlijft, iets totaal anders is dan het Koninkrijk Gods van het Evangelie. De geweldige vergissing hier gemaakt, is alleen verklaarbaar vanuit de politieke positie der Roomse Kerk in Italië.

Ook in Duitsland hebben de leiders met volkomen duidelijkheid gesproken. Rosenberg's ‘Mythe der 20e eeuw’ - naast Hitler's ‘Mein Kampf’ het meest verbreide boek - was een felle aanval op het Christendom. Ernst Jünger, dien wij reeds eerder noemden, laat ons in éen uitspraak het nationalistische van de nieuwe religie zien; wanneer hij spreekt over de in de oorlog gesneuvelden, zegt hij: ‘De gevallenen gingen, toen zij vielen, over uit een onvolkomen werkelijkheid in een volkomene, uit het Duitsland als tijdelijke werkelijkheid in het eeuwige Duitsland.’

Wie de nationalistische religie in haar totaliteits-eis ernstig neemt, zal inzien, dat de Führer-idee de plaats van de Christelijke middelaarsidee moèst innemen. De gedachtengang is, voor wie hem gelooft, volkomen logisch: de ‘Volksgeest’ leeft in de massa der gewone mensen maar zwak, doch in de voortrekkers, de propagandisten en profeten, bewuster en sterker, en in éen drukt hij zich volkomen uit, die op grond daarvan de Führer is. De Führer wordt door de krachten van de volksgeest gebruikt als medium, de idee handelt en stuwt door hem - hij op zijn beurt geeft aan de idee, aan deze krachten vorm, en zo wordt hij de Vertegenwoordiger des Volks ener-, de Openbaring Gods anderzijds. God spreekt tot het volk alleen door den Führer, en omgekeerd draagt deze de noden en belangen van het volk aan God op.

[p. 22]

Erich Voegelin haalt in zijn boekje ‘Die politischen Religionen’ S. 61 - een gedicht aan, waarin de evangelische Gethsemané-strijd toepasselijk wordt gemaakt op den Führer: in de strijd van die nacht neemt de Führer het bevel Gods op zich om zijn volk te bevrijden:

‘Und niedersteigend

Trug er die Fackel in die Nacht hinein.

Die Millionen beugten sich ihm schweigend.
Erlöst. Der Himmel flammte morgenbleich.
Die Sonne wuchs. Und mit ihr wuchs das Reich.’

(Van de Olijfberg neerdalend, droeg hij, de Führer, de fakkel de nacht in. De millioenen bogen zich zwijgend voor hem. Verlost. Aan de hemel verscheen het bleke morgenlicht. De zon rees, en met haar het Rijk.)

De vraag kan worden gesteld, of de godsdienststrijd in Duitsland alleen de godsdienstigen raakt. Mij dunkt dat wie haar bevestigend zou willen beantwoorden, daarmee blijk geeft noch het gewicht van deze godsdienstoorlog noch überhaupt de betekenis van een wereldhistorische worsteling te verstaan. Kan iemand in ernst menen, dat het verbond tussen Duitsland en Rusland de democratieën niet aangaat? Kan iemand volhouden, dat het alleen voor gelovigen van belang is of in enig land vrijheid van geloofsprediking bestaat? De wereld is reeds te zeer tot verbondenheid gegroeid, om dit exclusivisme te wettigen. Maar om nog een andere, dwingender reden is deze strijd ook voor de niet rechtstreeks betrokkenen een levensbelang van hoge orde: de aanval op het Christendom is een directe aanval op éen

[p. 23]

van de bronnen van waarachtige humaniteit; in het Christendom tracht het nationaalsocialisme de eerbied voor de menselijke persoonlijkheid, de broederschapsgedachte en het vredesideaal te treffen, die fundamentele waarden van de gehele Europese cultuur zijn geworden.

Men late zich daarbij niet in de war brengen door de schijn der vrome woorden. Allerlei woordvoerders van het Duitse nationaalsocialisme nemen het woord ‘God’ op de lippen, zij roepen Gods zegen in of danken Hem voor de reeds bereikte resultaten. De vraag is wèlken God men bedoelt. De Baäls uit de Kanaänitische wereld waren óok Goden. De nationalistische religie is naar haar wezen een religie van macht, eer, ras, en voert rechtstreeks naar terreur, militarisme, oorlog. Het Christendom als religie van de Geest, van liefde en gerechtigheid, voert naar verzoening en vrede. De strijd om het levensrecht van het Christendom in onze Westerse wereld is stellig niet alleen een zaak van de jonge generatie: toch is hij wel op een bizondere wijze hùn zaak. Immers de vraag of het Christendom een levenwekkende en vernieuwende kracht voor de toekomst zal blijven, hangt mede af van het geloof en de overgave der jongeren van nu.