Kalkboek. Het gebruik van kalk als bindmiddel voor metsel- en voegmortels in verleden en heden

[p. 236]

[p. 237]

6
Nawoord

Indien de auteurs van het boek zich tot doel hadden gesteld om u alles te willen vertellen dat u over kalk voor mortel in de restauratiepraktijk had willen weten, dan zouden ze daar zeker niet in geslaagd zijn. Een deel van de kennis behoort tot specifieke en specialistische werkterreinen en laat zich in een boek als dit - dat zich immers richt tot een brede groep van betrokkenen bij de bouwpraktijk - slechts in algemene bewoordingen benaderen. Een ander deel van de kennis moet nog worden vergaard. Zoals bij elk probleem geldt immers dat onderzoek niet alleen leidt tot antwoorden, maar vooral ook tot tal van nieuwe vragen en problemen. Tenslotte zult u wellicht aan het einde van dit boek beter dan voordien weten welke vraag u nu graag beantwoord zou willen zien. Dit boek is dan ook een uitnodiging voor een zoektocht waarin anderen zijn voorgegaan. Niet alleen in het verleden maar ook vandaag werken verschillende disciplines met kalkmortel, steunend op een jarenlange ervaring, op overgeleverde tradities of op degelijk wetenschappelijk onderzoek.

De premisse van het boek is uiteraard dat de Rijksdienst voor de Monumentenzorg met de auteurs van het boek ervan overtuigd is dat meer weten over kalk de restauratiepraktijk zeker ten goede komt. Wellicht is deze informatie niet alleen voor de monumentenzorg nuttig maar kunnen bouwlieden, ingenieurs, architecten en ambachtslieden in de hele bouwsector er iets wijzer van worden.

Daartoe hebben we eerst moeten toelichten wat kalkmortel precies is en hoe het gebruik van kalk bijdraagt tot het in stand houden van de authenticiteit van monumenten. De betrokkenheid bij de duurzame ontwikkeling van onze maatschappij, rekening houdend met de omgeving en het milieu werd ook ingebracht in de evaluatie van de doelen waarvoor kalk best kan worden ingezet.

Kalk is een eeuwenoud materiaal waarmee we in het begin van de eenentwintigste eeuw niet meer zo vertrouwd zijn. Onderzoek van historici helpt ons om in de tijd terug te gaan en verloren geraakte of gewaande kennis over de toepassing van kalk te (her)ontdekken. De vaststelling dat kalkmortel in zoveel historische gebouwen en in archeohgische vindplaatsen wordt aangetroffen toont op zich al

[p. 238]

aan dat onze voorouders weet hadden van het duurzaam gebruik van kalkmortel. We hebben daarom de geschiedenis van het gebruik en de kennis van kalk willen schetsen van de klassieke tijd tot de tijd van de opkomst van het cement, waarin kalk wat in de vergeethoek terechtkwam.

Tegenwoordig kunnen we, dankzij de moderne natuurwetenschappen, bepaalde aspecten aangaande het gebruik van kalk beter begrijpen dan onze voorouders. Dat stelt ons in staat om op een andere wijze de productie en het gebruik van kalk toe te lichten dan bijvoorbeeld Vitruvius dat in de eerste eeuw deed. Het hoofdstuk Van grondstof tot mortel geeft aan hoe verschillende soorten kalk worden geproduceerd, met wat ze kunnen worden vermengd om mortel te verkrijgen en wat bijgevolg de verschillende eigenschappen zijn. Ook de uithardingsprocessen van luchthardende en hydraulische kalk werden uitgezet.

In de monumentenzorg stellen we ook vast dat materialen verweren. Het beter leren kennen van de processen die tot verwering leiden, draagt ook bij tot de opbouw van kennis om degradatie tegen te gaan of te vermijden. Omgevingsinvloeden bepalen ook wat kan en wat niet kan. Zo zijn bepaalde soorten kalk meer geschikt voor bepaalde toepassingen dan andere en in bepaalde gevallen is kalk niet eens aan te bevelen als bindmiddel voor mortel. Het hoofdstuk over omgevingsinvloeden en degradatie geeft hierover meer inzicht.

De restauratiepraktijk gaat uit van een bepaalde methodiek waarbij een juiste toepassing van kalkmortel is gebaseerd op kennis van de randvoorwaarden die het gebruik van dit materiaal mogelijk of aanbevelenswaardig maken. Uit vooronderzoek en een duidelijk beeld van de eisen die aan de mortel moeten worden gesteld kunnen dan richtlijnen gegeven worden over de samenstelling van een goede reparatiemortel. Enkele praktijkvoorbeelden aan het einde van het boek laten zien hoe recent in restauraties kalkmortel werd toegepast. Het is uiteindelijk in de praktijk dat inzichten vorm krijgen en dat discussies gevoerd worden tussen partijen op de bouwplaats.

Kalk is geen haarlemmerolie. Dat geldt niet alleen ten aanzien van eigenschappen als compatibiliteit en duurzaamheid, maar ook voor eigenschappen als verwerkbaarheid en de implicaties die de toepassing van deze grondstof kan hebben voor het bouwproces. Gebruik van kalk zal met zich meebrengen dat de metselaar en de voeger moeten leren om met kalkmortels om te gaan en dat de aannemer in zijn planning rekening moet houden met aspecten als de tragere verharding en de gevoeligheid voor verbranden. Zoals bij alle onbekende zaken zal ook bij de herintroductie van kalk op de bouwplaats een zekere weerstand overwonnen moeten worden. Het omgaan met monumenten vraagt in de eerste plaats om respect voor dat erfgoed, ook respect voor het erfgoed dat wordt gevormd door het traditionele

[p. 239]

ambacht. Op grond van dat respect mag worden verlangd dat ambachtslieden en aannemers die weerstand voor het onbekende overwinnen en de moeite nemen om met dat aanvankelijk wellicht lastig gevonden product om te gaan. Dat is althans een van de belangrijkste oproepen die dit boek impliciet doet.

Het doet die oproep ook vanuit een overtuiging. We behouden monumenten opdat wij ervan kunnen genieten, maar we behouden ze wellicht nog meer, om ze aan een volgende generatie door te kunnen geven, zo gaaf, zo ongeschonden, zo authentiek als mogelijk is. Behalve als belangrijke positieve factor voor de leefbare stad, voor de belevingswaarde, is uitdrukkelijk ook het behoud van monumenten als authentieke historische documenten van groot belang. De ervaring leert dat een eenzijdige keuze voor cementmortels niet bevorderlijk is voor een zo authentiek mogelijk behoud. De ervaring leert ook dat kalkmortels compatibel en duurzaam kunnen zijn. Wij hopen dat dit boek eraan bijdraagt dat onze monumenten met meer respect en maximale authenticiteit behouden kunnen worden. De overtuiging is dat toepassing van kalk daaraan een belangrijke bijdrage kan leveren.