Kalkboek. Het gebruik van kalk als bindmiddel voor metsel- en voegmortels in verleden en heden

(2003)–Koen van Balen, Bert van Bommel, Rob van Hees, Michiel van Hunen, Jeroen van Rhijn, Matth van Rooden– rechtenstatus

Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

bron

Rob van Hees, Matth van Rooden, Bert van Bommel, Jeroen van Rhijn, Michiel van Hunen en Koen van Balen, Kalkboek. Het gebruik van kalk als bindmiddel voor metsel- en voegmortels in verleden en heden. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 2003

codering

DBNL-TEI 1

Wijze van coderen: standaard

dbnl-nr bale021kalk01_01

logboek

- 2013-03-12 AS colofon toegevoegd

verantwoording

gebruikt exemplaar

eigen exemplaar dbnl

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Kalkboek. Het gebruik van kalk als bindmiddel voor metsel- en voegmortels in verleden en heden van Rob van Hees, Matth van Rooden, Bert van Bommel, Jeroen van Rhijn, Michiel van Hunen en Koen van Balen uit 2003.

redactionele ingrepen

Afbeeldingen die in het origineel naast elkaar staan, zijn in deze digitale versie van links naar rechts onder elkaar geplaatst.

p. 261: de noten zijn in deze digitale versie direct bij de bijbehorende nootverwijzingen geplaatst. De genoemde pagina is hierdoor komen te vervallen.

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 2, 13, 262, 292, 295) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

[pagina 1]

kalkboek

het gebruik van kalk als bindmiddel voor metsel- en voegmortels in verleden en heden

Koen van Balen

Bert van Bommel

Rob van Hees

Michiel van Hunen

Jeroen van Rhijn

Matth van Rooden

met medewerking van

Kristof Callebaut

René van der Loos

Loek van der Klugt

in opdracht van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg

2003

[pagina 3]

Inhoud

	Samenvatting		7

	Verantwoording		11

1	Kalk, ethiek en ecologie
	1	Kalkmortels	15
	1.1	Bindmiddelen voor mortel	15
	1.2	Van kalkhydraat tot klei: een waaier aan bindmiddelen	20
	2	Restauratie met kalkmortel	23
	2.1	Behoud van waarden	23
	2.2	Restaureren met oog op de toekomst	31
	2.3	Gevolgen voor het authentieke materiaal	32
	2.4	Ingreep als erfenis	35
	2.5	Van abstractie naar praktijk	38
	2.6	Kalk en restauratie-ethiek	38
	3	Duurzaam bouwen met kalkmortel	39
	3.1	Bepalen van het effect op het milieu	39
	3.2	Steenkalk, schelpkalk en cement vergeleken	41
	3.3	Metselwerk met mortels van steenkalk, schelpkalk en cement	42
	3.4	De analyse nader beschouwd	44
	4	Besluit	46

2	Historische bindmiddelen
	1	Inleiding	49
	2	Het gebruik van kalk door de eeuwen heen	50
	2.1	Het begin van het kalktijdperk: Griekse mortel	50
	2.2	Ontwikkeling met eeuwenlange resultaten: Romeinse mortel	51
	2.3	Kalk in het middeleeuwse bouwbedrijf	57
	2.4	De middeleeuwse kalkmortels en het bouwproces	59
	2.5	De Renaissance herontdekt de Romeinse mortel	61
	2.6	Kalk in de zeventiende eeuw volgens Perrault	63
	2.7	Kalk in de achttiende eeuw	64

[pagina 4]

	2.8	Van kalk naar andere bindmiddelen voor mortel	67
	2.9	Kalk en andere bindmiddelen in de negentiende eeuw	70
	2.10	De overweldigende opkomst van portlandcement	76
	2.11	En stilaan komt kalk in de vergeethoek	77
	3	De vicieuze cirkel doorbroken	78
		Scheppend kalk in vergankelijkheid (gedicht)	79

3	Van grondstof tot mortel
	1	Inleiding	81
	2	De grondstoffen van kalkmortel	82
	2.1	Kalksteen	82
	2.2	Schelpen	88
	2.3	Natuurlijke puzzolanen	90
	2.4	Synthetische puzzolanen	92
	2.5	Zand	94
	3	De productie van het bindmiddel kalk	101
	3.1	Productie van steenkalk vroeger en nu	101
	3.2	Productie van schelpkalk vroeger en nu	105
	4	Het blussen van kalk	107
	4.1	Blussen van luchthardende kalk	107
	4.2	Blussen van hydraulische kalk	113
	5	Handel en distributie van kalk	113
	6	De componenten en hun verhoudingen	114
	6.1	Het mortelrecept	114
	6.2	Historische mortels	115
	6.3	Het mengen van componenten voor mortels	117
	7	De verharding van kalkmortel	123
	7.1	Carbonatatie of de uitharding van luchtkalk	123
	7.2	Hydratatie of de uitharding van hydraulische kalk	124
	7.3	Werking van puzzolanen	125
	7.4	Portlandcement	126
	7.5	Hechting van kalkmortel aan de steen	127
	8	Besluit	129

4	Duurzaamheid en verwering
	1	Inleiding	131
	2	Bepalende factoren voor degradatieprocessen	132
	2.1	Processen	133
	2.2	De prominente rol van water bij degradatie	139

[pagina 5]

	3	Voorbeelden	142
	3.1	Vervorming van metselwerk met kalkmortel	142
	3.2	Vorstschade	144
	3.3	Zoutkristallisatie	147
	3.4	Vorming van thaumasiet en ettringiet	150
	3.5	Gipsvorming, zwarte korsten, openbarsten van voegen	155
	3.6	Expansieve gipsvorming aan de binnenzijde van een gebouw	158
	3.7	Uitloging	162
	3.8	Erosie en uitspoeling	163
	3.9	Zwakke mortel (vroegtijdige verwering)	165
	3.10	Effect van zeezouten op kalkmortel	167
	3.11	Hygroscopisch gedrag van een pleisterlaag en voegmortel	168
	3.12	Biologische groei	169
	4	Bezint eer ge begint	171

5	Kalk in de praktijk
	1	Te verrichten onderzoek	175
	1.1	Inleiding	175
	1.2	Visuele inspectie en bemonstering	178
	1.3	Petrografisch onderzoek	185
	1.4	Chemisch en fysisch onderzoek	190
	2	Ethische en esthetische aspecten	193
	2.1	Ethische noties uit de praktijkervaring	195
	2.2	Conclusies	202
	3	Kalkmortel voor de hedendaagse praktijk	203
	3.1	Kalk in het bouwproces: van planning tot nazorg	203
	3.2	Samenstellen van kalkmortels	206
	3.3	Het gebruik van kalk in de huidige bouwpraktijk	209
	3.4	Vragen en antwoorden over kalkmortels in de praktijk	215
	4	Voorbeelden uit de praktijk	225
	4.1	Kademuur langs de IJssel te Deventer	225
	4.2	Molen van Oelegem	229
	4.3	Begijnhof in Hoogstraten	231
	4.4	Molen De Walvis te Schiedam	232
	4.5	Vensters van de Eben Haezerkerk te Scheveningen	234

6	Nawoord		237

	Aanhangsel
	1	Bijlage: Het testament van Adriaan Bommenee	243

[pagina 6]

2	Bijlage: De verbindingsmaterialen volgens W.C. Brade	249
3	Summary	263
4	Zusammenfassung	265
5	Résumé	267
6	Geraadpleegde bronnen	269
7	Woordenlijst	275
8	Auteurs en andere betrokkenen	293
9	Colofon	296

[pagina 296]

9 Colofon

Vertalingen samenvatting	World Translation Services en redactie
Vormgeving	Bert van Bommel
Omslagontwerp	Rijksdienst voor de Monumentenzorg, afdeling Communicatie
Fotografie	Redactieleden (tenzij anders vermeld)
Omslag	Schelpkalkovens te Harlingen in 1971. Foto: Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist.
	Afbeelding uit de Roman de Girart de Roussillon van Jean Wauquelin, getekend door de meester van Girart de Roussillon (vermoedelijk Dreux Jean uit Brugge), 1447. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, cod. 2549, fol. 164 (E19.365-D). Foto: Biladarchiv d. ÖNB, Wien.

	• Links van de eerste pagina's van de hoofdstukken zijn foto's van Bernd en Hilla Becher uit de collectie van de Lhoist Group opgenomen:

p. 14	Dugny, Frankrijk
p. 48	Brielle, Nederland
p. 80	Dieversburg, Nederland
p. 130	Rüdersdorf, Duitsland
p. 174	Wertingen bei Dillingen, Duitsland
p. 236	Jemelle, België
p. 240	Saal, Duitsland

	De foto's hebben in verband met de opmaak van dit boek een iets andere uitsnede dan de originele, die zijn gepubliceerd in:

	‘Commandes photographiques’, de begeleidende uitgave bij tentoonstellingen in Parijs (Centre national de la photographie, 5 december 2001-11 februari 2002), Brussel (Musée d'Ixelles, 16 mei-20 augustus 2002) en Duitsland [ISBN: 90-7697-903-0] en in

	Bernd & Hilla Becher: ‘Lime Kiln’ [‘Fours á chaux’] [‘Kalköfen’]. Saint-Jean-des-Bois [Lhoist Group], 2000.

Druk	Drukkerij Biblo BV, 's-Hertogenbosch

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK 'S-GRAVENHAGE

Kalkboek: Het gebruik van kalk als bindmiddel voor metsel- en voegmortels in verleden en heden / Koen van Balen... [et al.] - Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - Ill. Met lit. opg., woordenlijst.

ISBN 90 72691 36 9 geb. NUR 648

Trefw.: bouwmaterialen; kalk: mortel; monumenten: restauratie.

Vorige Volgende