Over Conserve. De eerste roman van Willem Frederik Hermans

[p. 11]

G.H.B. (Bob Barneveld)
Over de schrijver W.F. Hermans

Van de jonge schrijvers, die eerst na de bevrijding zijn gaan publiceren, heeft geen zozeer de aandacht tot zich weten te trekken als W.F. Hermans. Men kan nauwelijks beweren dat zijn generatiegenoten niet naar hetzelfde doel hebben gestreefd, maar hun inspanningen waren blijken van bedeesdheid vergeleken bij de zelfverzekerdheid, brutaliteit zo men wil, waarmee Hermans zijn weg naar de sfeer der publieke belangstelling heeft weten te vinden. Nu zal men wellicht zeggen dat het niet de eerste maal is dat een schrijver door het maken van lawaai is opgevallen, maar korte tijd later al vergeten werd. Bij Hermans doet zich echter het wel merkwaardige feit voor dat hij met dit lawaai eerst is begonnen, toen hij met behulp van zijn werkelijke kwaliteiten als een z.g. belofte uit de lucht was komen vallen.

In October '45 verscheen het in '42 opgeheven maandblad Criterium weer met o.a. fragmenten van Hermans' roman Conserve, die nu kort geleden in zijn geheel is uitgegeven.¹ Hiermee debuteerde hij voor een groter publiek dan in de bezettingstijd, toen hij een dichtbundel clandestien had laten verschijnen. Deze prozastukken waren verrassend goed geschreven, zo goed dat ik de kwaliteiten van een later verschenen verhaal Dokter Klondyke al bijna als vanzelfsprekend beschouwde.

Intussen deed Hermans zich ook als essayist kennen om in die hoedanigheid zonder enig voorbehoud te tonen, wat hij níet kan.

1 W.L. Salm en Co. 1947, Amsterdam.

[p. 12]

Tegen zijn polemische toon heb ik geen bezwaar, wèl tegen het feit dat hij aan elke voorwaarde voor het schrijven van een goed essay volledig lak heeft. Ik geloof dat men zich alleen dan arrogantie of schoolmeesterachtigheid kan permitteren, wanneer men de kunst van het formuleren verstaat of althans van zijn plezier in die kunst blijk geeft. Wanneer men Hermans' stukken leest, raakt men niet zozeer geïrriteerd door zijn verwardheid en nonchalance als wel door het gebrek aan overtuiging, waarmee hij, en vaak onjuist, de klappen uitdeelt, die nodig zijn, wanneer men redacteur is van een zo pretentieus tijdschrift als Criterium. Zo is Hermans er in vrij korte tijd in geslaagd een reputatie van tegenstrijdige oordelen over zijn werk te verkrijgen. Hij kan zich, terecht, van die meningen distancieren, maar niet door aan te komen met oorspronkelijk werk zoals De tranen der acacia's, waarvan het gehalte niet veel beter is dan van de alom verslonden trein-lectuur.

Tegen deze ‘achtergrond’ is de roman Conserve zoiets als een natuurverschijnsel. De critiek, die vernomen heeft dat H. 22 jaar was, toen hij dit boek schreef, zal de jeugdgebreken ervan natuurlijk wel weten te vinden. Voor mij is het een fascinerend boek, waarin de fantasie van de schrijver het nogal gezochte verhaal² bizonder boeiend heeft overwonnen. Het is mij bij het lezen vergaan als bij de lectuur van Hudson's The purple land, een boek, dat overigens in geen opzicht iets met Conserve gemeen heeft, maar waarin het, stellig voor de huidige lezer, eveneens niet duidelijk wordt, of de auteur zijn bedoelingen, daar met name een oordeel over het engelse imperialisme van zijn tijd (plm. 1880), wel eigenlijk au sérieux nam. Hèt stijlmiddel voor het wekken van een dergelijke onduidelijkheid is nog steeds de ironische toon, waarin de stembuigingen alle mogelijkheden openlaten. Hermans toont zich van dit middel allerminst afkerig, maar verwekt ook nog op een andere manier twijfel aan zijn bedoelingen door allerlei romanstijlen - uiteraard in beperkte mate, want binnen de afmetingen van deze roman

2 De stilistische eigenaardigheden van het boek weerhouden mij iets te zeggen over het verhaal zelf, al is het maar om de bedillers geen kans te geven, die immers onmiddellijk het decadente gegeven van bloedschennige hele en halve idioten - ofschoon de auteur ook op dit punt veel onduidelijk laat (de figuur van Jerobeam b.v.) - aan de kaak zullen stellen.

[p. 13]

van 240 pagina's - met zoveel raffinement te pasticheren, dat deze in de betrokken passages letterlijk op hun plaats zijn en... de humorloze lezer keer op keer zullen overrompelen. Het lijkt mij niet mogelijk met zekerheid vast te stellen, waarom Hermans zich van dit middel heeft bediend. Het meest voor de hand ligt de veronderstelling dat de auteur geen kans zag de lezer op een andere wijze te overtuigen dat situaties, die men gewoonlijk met het woord krankjorem afdoet, bestaan.

Deze stilistische ‘trucs’ zijn echter zo volledig beheerst dat ik nòg meer geneigd ben aan te nemen dat Hermans het aangrijpende van het verhaal bewust in deze zeer ongebruikelijke under-statements heeft willen camoufleren.

Hier twee voorbeelden van al lang niet meer ‘moderne’ trucs, die, hoe geforceerd ogenschijnlijk ook, hier duidelijk ironisch zijn bedoeld: ‘Hij leek op een roofdier, een vos bijvoorbeeld, en nu pas merkte zij, dat hij het blauwe jak³ van haar lievelingspop om zijn hals³ droeg’, of wanneer Ferdinand, een van de hoofdfiguren, wordt achterna gezeten door zijn bediende Diego! ‘Hij trok bliksemsnel baksteenen muren achter zich op, dwars door den gang, die volkomen afsluitend, maar Diego stapte daar gemakkelijk door heen.’ Ik kan mij voorstellen dat men dit soort bijna visionnaire, zo men wil surrealistische, trekjes niet neemt, dat ook het geëxalteerde verhaal het niet doet, niet het minst doordat de auteur zich nog minder bloot geeft dan een romancier gewoonlijk doet, maar ik geloof dat men onder het lezen van dit kolderachtige, zeer fantastische boek steeds meer van het belang van dit curieuze, verbale document humain overtuigd zal raken, ook al blijft de titel Conserve een raadsel, of op zijn minst een bron van gissingen.

G.H.B.

3 in de tekst ook vet gedrukt. G.H.B.

3 in de tekst ook vet gedrukt. G.H.B.