Studiën en schetsen over vaderlandsche geschiedenis en letteren. Deel 5

[p. 309]

De beweegredenen van onzen opstand tegen Spanje.

[p. 311]

De beweegredenen van onzen opstand tegen Spanje. (1849).

In een brief van 21 Februari 1851 aan Bake¹⁾ schrijft Bakhuizen van den Brink het volgende: ‘Ik hoor u dunkt mij vragen, waar mijne geschiedenis der Inquisitie blijft, die ik laatst onderhanden had. Het is een lang verhaal, en ik vrees reeds al te zeer uw geduld te hebben vermoeid. Laat het u eens om het even zijn, hoe ik er aan kwam. Maar voor een groot jaar had ik iets na te kijken over een enkel, een klein feit van het jaar 1577. Ik keek daarvoor hier de archieven na en ik vond veel, dat mij onbekend was en ik ook bij anderen niet geboekt vond. De onderhandelingen met Don Jan hebben dit eigenaardige, dat de hitte der hartstogten ietwat bekoeld was: dat men politiseerde en reflecteerde over hetgeen vroeger met hartstogt gedreven of in de verbijstering van den krijg gedaan was. Men gaf zichzelven en anderen rekenschap van zijne grieven, van zijne verlangens, van zijne bedoelingen. Ik voor mij houd van nature niets van den oorlog: ik ben bijna een man van het vredescongres. Ik vond er genoegen in, de diplomatische sluipgangen dier tijden na te gaan, liever dan mij in het gedruisch van oproeren, slagen en stadsplunderingen te begeven. Zoo kwam de gedachte bij mij op, eens de bronnen der geschiedenis van de onderhandelingen met Don Jan (d.i.: de pacificatie van Gend, de unie van Brussel, den vrede van Marche) tot de uitbarsting van den nieuwen oorlog na te gaan: de geschiedenis in het kort van den gezamenlijken opstand der Nederlanden. Voor mijne inleiding had ik al spoedig noodig vroeger en hooger op te klimmen: ik bestudeerde dus de geschiedenis van de vredehandeling van Breda in 1575. Ik heb daarvoor twee lijvige folianten met manuscript-stukken over de onderhandelingen van

1) Briefwisseling, p. 326.

[p. 312]

Breda doorplozen. Ik begon mijne inleiding, en thans stuitte ik juist op die beschouwingen van Kluit, waarover ik hierboven sprak. Ik werkte op mijne wijze mijn gevoelen uit over de beweegredenen van onzen opstand en de redenen, die daarvoor door de daarin betrokkenen aangenomen of voorgewend werden. Onder die redenen behoorde ook de Spaansche Inquisitie.’

In deze regelen wordt de aanleiding tot het schrijven van het opstel over de Vredesonderhandelingen met Spanje, waarvan hierachter een groot gedeelte wordt medegedeeld, duidelijk uiteengezet; het doel daarvan wordt in den aanhef zelf uitvoerig behandeld. Hoewel fragment, scheen dit gedeelte van het stuk ons merkwaardig genoeg, om ook thans nog de uitgaaf te verdienen: het vormt eenigszins een geheel, al is het zeker in het oog vallend slecht gecomponeerd.

Om zijn inhoud reeds op zich zelf belangrijk, schijnt het fragment bovendien de aandacht ook om eene andere reden te verdienen: het maakt ons duidelijk, waarom de geniale schrijver, in wiens hoofd zich eene steeds toenemende, verbazingwekkende massa kennis ophoopte, er toch zoo hoogst zelden toe gekomen is, die kennis, die toch allerminst een onverwerkte massa heeten kon, in afgeronde opstellen vruchtbaar te maken voor zijn volk. Hij gaat uit om te onderzoeken, welk doel de leiders van den opstand nastreefden bij het voeren van onderhandelingen over vrede met den Spaanschen koning. Hij vindt veel belangrijks, meer dan genoeg om een boek te schrijven. Maar als hij overpeinst, welke oorzaken hebben geleid tot den opstand tegen Spanje, dan trekt allereerst de Inquisitie zijne aandacht. Hij wil, hij moet er meer van weten; hij kan niet nalaten, over deze zaak, die hem al spoedig blijkt onvoldoende bekend te zijn, een nieuw, een grondig onderzoek in te stellen. Hij verdiept er zich in; hij vindt steeds meer feiten, die de zaak in een geheel nieuw daglicht stellen; altijd meer grijpt het onderwerp hem aan. Maar hoe meer hij zich daarin verdiept, hoe verder hij zich verwijdert van zijn eigenlijk doel: de geschiedenis van de vredesonderhandelingen met Spanje.

Wij zien in ons fragment den overgang: het begint met de vredesonderhandelingen, het eindigt met de Inquisitie. Doch hoe onsamenhangend ook van inhoud, die inhoud op zich zelf schijnt ons de mededeeling ten volle te verdienen: het stuk is zwaar van studie en kennis, en al is de vorm wat verouderd, wij herkennen ook hier telkens ‘la griffe du lion.’.

[p. 313]

De beweegredenen van onzen opstand tegen Spanje.

Een oorlog, veertig jaren lang met de uiterste inspanning van krachten gevoerd door een volk, dat van nature niet oorlogzuchtig (is) en door bloedmenging (en) luchtgestel vrede en rust boven alles beminnen moet, en die oorlog tot een zegenrijken uitslag gebragt, is geen werk van menschelijke willekeur, het is een werk der Voorzienigheid. Wij spreken van een veertigjarigen oorlog, om niets te overdrijven; wat men den tachtigjarigen oorlog noemt, werd door een bestand afgebroken en sedert de hervatting naar verschillende beginselen tot een verschillend doel gevoerd. Het is waar, gedurende die veertig jaren werd de oorlog gerekt door de tusschenkomst van vreemde mogendheden en ondersteund door buitenlandschen bijstand; maar men verlieze ter andere zijde niet uit het oog, dat diezelfde oorlog, naar aanslag van de zwakheid der natie die de worsteling ondernam, en de magt des vijands met wien zij te kampen had, op niet langer dan twee jaren was berekend. Aan het einde van dit tijdperk vinden wij zeker Holland en Zeeland, kleine gewesten, die eeniglijk den last des oorlogs hadden gedragen, onmiskenbaar in hun voordeel; lag het aan de dapperheid der strijders of aan de eensgezindheid der hoofden? Volgens het tafereel, daarvan door onze geschiedschrijvers opgehangen, verdient voorzeker de eerste onze hulde en bewondering; maar de billijkheid vordert, dat wij die eigenschap evenzeer, zoo niet nog meer, in onze vijanden erkennen. En wat de eendragt betreft, helaas, de schoone spreuk werd op onze munt gestempeld, toen de magt reeds verkregen was: vóor dien tijd was zij of nergens of slechts als gevolg der nooddwang aanwezig. Was het dan de tijd, die alom het voorbeeld van geweld of noodweer gaf en geen ander gewigt in den evenaar van Europa gelden liet dan

[p. 314]

het gewigt van het zwaard? Neen, de eeuw der kleine veden was ten einde; de groote oorlogen waren door een vrede beslecht, die de toejuiching aller natiën, die de betrekkelijke uitgeputheid der voornaamste vorsten en volken bestendig maakte; er had geene bijeenkomst tusschen hunne afgezanten plaats, waar niet vrede, vrede bijna tot elken prijs, de leuze was. Was dan van de aanvoerders der strijdende partijen de één een veroveraar, een tyran, de ander een held, maar een held als Aristomenes, als Hannibal, als Sertorius, als Tzitschka, wier laatste reden in de snede van hun zwaard lag? Wij zullen meer dan eene gelegenheid hebben beider drijfveeren, beider karakter te ontwikkelen; thans antwoorden wij voorloopig, met gelijke overtuiging, op de eene en de andere vraag: neen!

Het gezegde is, dunkt ons, genoeg om de gevolgtrekking te veroorlooven, dat de geest des oorlogs een zoo uitgestrekt tijdperk niet uitsluitend heeft kunnen beheerschen. Het zwaard slaat zichzelve bot: de hartstogten verloopen door hare eigene overspanning: de wrok sterft met de beleedigden, en hunne opvolgers verliezen, met het gevoel der grieven, de oorzaken der vijandschap: de eerzucht zelve wordt meer handelbaar, naarmate het krimpen der jaren of het oprijzen van moeijelijkheden haren gezigteinder beperkt. Terwijl de schrijvers onzer natie, zoowel als die uit onze vijanden, de geschiedenis van dat tijdvak als de geschiedenis der Nederlandsche oorlogen of der oorlogen van Vlaanderen hebben beschreven, is het uit hetgeen wij aanvoerden - en wij vatten het hier kortelijk te zamen, - uit de beschouwing van het karakter der oorlogvoerende natie, van hare middelen, van haren aanvoerder, van haren tegenstander, van den tijd en de omstandigheden waaronder de oorlog plaats had, duidelijk, dat die oorlog slechts de wensch van vrede en met die wensch de pogingen om daartoe te geraken zal hebben opgewekt. Wij bezitten, nevens de geschiedenissen van onzen vrijheidsoorlog, die van de wording onzes onafhankelijken staats tamelijk volledig; eene derde geschiedenis verdient, wij hoopen om onzentwille, een grondiger onderzoek: de geschiedenis der vredesonderhandelingen gedurende dat tijdvak. Zij voegt in den trits; zonder haar is het juiste overzigt des geheels onmogelijk of onvolkomen.

[p. 315]

De geschiedenis der vredesonderhandelingen is ook uit een ander oogpunt belangrijk. Zij is niet slechts de keerzijde van de geschiedenis der Nederlandsche oorlogen, zij is daarvan een wezentlijk bestanddeel. Veel hangt in alle oorlogen van kansen af, die in niemands magt staan: groot is daaraan het aandeel der hartstogten, die, al ontmoeten zij ook elkander op het slagveld in het doel van vernieling des gemeenschappelijken vijands of van eigen zelfbehoud, desniettemin uit de verschillendste drijfveren ontstaan, zich in de verschillendste (omhulsels) kleeden en de uiteenloopendste verwachtingen opwekken. Het gedruisch van den krijg verbijstert het denkvermogen; de willekeur van de krijgswet, de prikkel der krijgsmanseer, en eene onbeschrijfbare woede, welke te midden der tooneelen van bloedvergieten en verwoesting van de zinnen zich meester maakt, storten met eenparige kracht hare slachtoffers blindelings in den dood. Eerst de gedachte van vrede wekt het nadenken en vordert van de strijdenden rekenschap, om welke reden en met welk doel zij oorlogen. Duurt de reden nog voort, is het doel nog onbereikt, dan is zeker in weerwil aller onderhandelingen, zoo men zich niet met de klank der woorden wil laten bedriegen, de vrede eene onmogelijkheid; maar zoo ter eene zijde de kalmte der onderhandelingen nieuwe toerustingen mogelijk gemaakt en de uitgeputte krachten hersteld heeft, ter andere zijde is het haar heilzaamste gevolg, dat zij voor den oorlog zelven de grenzen heeft bepaald, dat zij aan de redeneering een overwigt verschaft heeft te midden van de afwisselingen der fortuin, dat zij met één woord de theorie heeft geleverd voor hetgeen tot dusverre aan de onzekerheid der praktijk was overgelaten. Zoo ergens, dan hadden zeker de vredesonderhandelingen, wier geschiedenis wij beschrijven zullen, dien invloed, en wij aarzelen niet te verklaren, dat zij voor de wording en de geschiedenis van ons gemeenebest belangrijker geweest zijn dan misschien het oorlogvoeren zelf. Welligt was het karakter onzer voorouders van voor driehonderd jaren niet zoo verschillend van het karakter onzer tijdgenooten, als het ons in oogenblikken van moedeloosheid wel toeschijnt. Zoo min toen als heden bragt de nacht- en dagevening aan ons koud klimaat de lente aan: zoo min toen als heden werd onze harde bodem ontsloten door de eerste zonnestralen; maar

[p. 316]

ook zoo min toen als heden ontwaakte de geest onzer natie in alle zijne kracht bij het eerste doorbreken van nieuwe denkbeelden. Lang overleggen alvorens te handelen, is het erfelijk kenmerk van onzen landaard, en zoo daarmede het vasthoudend handhaven van het gedane gewoonlijk gepaard gaat, het is slechts op voorwaarde, dat de overtuiging van wel en wijsselijk te hebben gehandeld, duurzaam zijne steun vinde in duchtige redeneering. De daad zonder ernstig wikken gepleegd, de daad in overijling schoon met den besten wil bedreven, gaat òf vruchteloos voorbij òf heeft eerst dan hare volle uitwerking, wanneer zij den toets der ondervinding of van kalm nadenken heeft doorgestaan. Wanneer zich ons met de gebeurtenissen van het jaar 1576 voor oogen de vraag zal opdringen, of men toen niet op dezelfde hoogte stond, waarop men in 1566 had gestaan of ten minste had behooren te staan; of de gedurende tien jaren vergoten stroomen bloeds, jammeren zonder tal, ondergang der algemeene en bijzondere welvaart, verderf en verwoesting van staat en huisgezin, niet anders hadden geleerd, dan dat men thans als uiterste redmiddel had aan te grijpen, wat men tien jaren geleden als voorbehoedmiddel had behooren te gebruiken; wanneer zich die vraag aan ons opdringt en helaas met ja moet beantwoord worden, dan vindt de zaak hare verklaring in het karakter der Nederlanders, en de pijnlijke indruk daardoor opgewekt wordt uitgewischt door de gedachte, dat van toen af de grondslagen voor de nieuwe orde van zaken des te vaster en te onwrikbaarder waren gevestigd.

Zal de geschiedenis der vredehandelingen in den opgegeven zin als (een wezenlijk bestanddeel¹⁾ van den oorlog volledig zijn, dan vinden wij ons gedwongen kortelijk tot de beginselen van den oorlog op te klimmen.

Zooals van vele groote gebeurtenissen, is de wording onzer onafhankelijkheid van nevelen omgeven: nevelen te digter, omdat partijzucht alles in het werk stelde om hare opklaring te belemmeren. Men vergeve het ons, wanneer wij op onze beurt mistasten; maar wij doen onzen greep niet dan na langdurig overleg: het begin van den oorlog moet gesteld worden van het oogen-

1) Open ruimte in den tekst. Vermoedelijk heeft B. van den Brink later willen invullen: ‘als een wezenlijk bestanddeel,’ maar is dit in de pen gebleven. (U.)

[p. 317]

blik af, waarop zich twee oorspronkelijk onderscheidene partijen tot een gemeenschappelijk doel vereenigden. De partijen zijn de Nederlandsche Hervormden en de prins van Oranje, het gemeenschappelijk doel de verjaging der Spanjaarden, het tijdstip der vereeniging het begin des jaars 1568.

Wat men ook van de schending der voorregten en aloude herkomsten zegge, zeker is, dat het Nederlandsche volk daarvan gedurende de regering van Margaretha van Parma geene reden van oorlog heeft gemaakt. Op sommige punten van beklag, zooals b.v. ten opzigte van de inlijving der abdijen in Brabant, had zij inschikkelijkheid getoond; tot op het laatste oogenblik had zij opentlijk en bij advijs van haren raad op eene bijeenkomst der Staten, het eenige middel tot herstel der grieven, aangedrongen. De volksligtingen, door haar op 's konings bevel aangevangen, waren door de omstandigheden gewettigd; zij waren een maatregel van voorzorg, opdat oversten en krijgslieden buiten dienst niet door de vijanden zouden worden in het werk gesteld; zij hadden plaats in het Duitsche rijk onder de gewoone loontrekkende vorsten en legerhoofden des konings; de meeste dier wervingen werden sedert door Alva afgekeurd en ontbonden. Ook was het niet met deze vreemdelingen, dat de overwinningen van Watrelos en Lannoy en Austruweel bevochten, dat Valenchijn, Doornik, Vianen, Maestricht en 's Hertogenbosch bedwongen waren: landgenooten hadden onder aanvoerders uit de natie zelve tegen landgenooten gekampt. De buitengewoone gevolmagtigden, die zij met het onderzoek naar de oorzaken van en de schuldigen aan de voorgevallene beroerten had belast, waren Nederlanders, uit de gewesten of plaatsen waar zij onderzoek deden afkomstig; het teregt halsstarrig gehandhaafde voorregt de non evocando was over het geheel niet geschonden geworden, zoo min door hen als door de schepenbanken, welke elders met de vervolging der schuldigen belast waren, en die slechts in de uiterste gevallen een doodvonnis uitspraken en gewoonlijk zich met een openbare boete (escondit) vergenoegden. De strengheid, te Valenchijn en te Oosterweel geoefend, kwam even weinig ter laste van vreemdelingen: Nederlanders hadden krijgsregt geoefend tegen met de wapenen in de hand gevangene opstandelingen. Had die

[p. 318]

strafheid enkele verdienstelijke mannen, die alles voor de waarheid en de overtuiging huns gewetens overhadden, zooals Jonker Jan van Renesse te Utrecht, of de beide leeraars van Valenchijn, Guy de Bray en Peregrin de la Grange, getroffen, het was te betreuren; maar het was de schuld van de onrekbaarheid der wetten in eene eeuw van onverdraagzaamheid. De hooggeroemde voorregten konden zoo weinig ten voordeele der Hervormden strekken, dat de koning zich juist op de bezworene voorregten zelve beriep, ten bewijze dat de Roomsche godsdienst uitsluitend gehandhaafd en geene andere nevens die mogt geduld worden¹⁾.

Het was er verre van, dat de Hervormden met eene dergelijke opvatting zouden hebben ingestemd, en zij hadden onregt. Men kon waarborgen verlangen tegen de invoering der Inquisitie; men kon niet de herroeping der plakkaten, maar de wijziging van deze naar 's lands oude voorregten vorderen; men kon, behoudens echter het van oudsher erkende regt(der) Bisschoppen tot geloofsonderzoek, misschien gewetensvrijheid bejagen. Maar van gewetensvrijheid kon tot vrijheid van godsdienstoefening de brug door geene redenering worden gelegd. Het was intusschen die vrijheid, welke de Hervormden verlangden, en welke hun, zooals zij beweerden, door de Landvoogdes eerst toegestaan was, maar die zij later met schandelijke verbreking van haar plegtig gegeven woord hun had ontnomen. Namelijk in Augustus 1566, toen de beeldstorming over het gansche land was losgebroken, toen een hoop gewapend gepeupel de kracht der wet had verlamd en de overheden, alom door vrees en verbijstering getroffen, het zwaard der geregtigheid in hare tabbaarden verborgen, toen de hoofden der benden van ordonnantie opentlijk verklaard hadden, dat er op hunne onderhoorigen niet te rekenen viel, toen Brussel zelve van verdachte lieden vol was, gereed ten aanschouwen en ten spijt der Landvoogdesse het uiterste te wagen, had zij, doch slechts mondeling, toegestaan, dat de predikatiën ter plaatse, waar zij tot dusverre hadden plaats gehad, zouden mogen worden voortgezet, totdat de Koning bij rade der Algemeene Staten anders zou hebben besloten. De Hervormden beschouwden de verleende

1) Zie Kluit, Over 't recht.... om Philips, koning van Spanje af te zweren, bl. 137 vlgg.

[p. 319]

vrijheid van prediking als vrijheid van godsdienstoefening, en het lijdt geenen twijfel, dat op het oogenblik der inwilliging de zaak aldus begrepen was. Later kwam de onderscheiding ter bane, volgens welke de vrijheid van prediken geenszins de vrijheid van doop, avondmaal, kerkelijk huwelijk enz. in zich bevatte: onderscheiding, waaraan Margaretha waarschijnlijk zelve niet had gedacht op het oogenblik, dat men haar met het mes op de keel alles afdwong, mits slechts de orde binnen Brussel en hare eigene veiligheid behouden bleven, maar die zij gretig aangreep, zoodra zij zich sterk genoeg voelde nieuwe aanmatigingen met geweld te keer te gaan. Maar al laat zich hare goede trouw niet in allen opzigte verdedigen, de spitsvondige onderscheiding, die zij te baat nam, was tevens een bewijs, dat zij zich aan de letter des regts gebonden achtte. Bovendien, kon een besluit, haar onder het aangrimmen der volkswoede afgeperst, 's Konings regten verkorten? kon zulk een besluit als een volstrekt voorregt worden aangemerkt, zoolang overeenkomstig de bewoordingen zelve dit besluit onderworpen bleef aan de kennisneming en beraadslaging der Staten? Neen voorzeker! en te minder kon de Landvoogdes dus oordeelen, nadat de Staten, bewogen door geheime influisteringen, door angst voor de toekomst, door de buitensporigheden der Geuzen, door welke beweegredenen men wil, duidelijk genoeg te kennen gaven, tot welke partij zij neigden. Immers sedert December 1566 waren het de Staten, waarop de Hervormden het meest hadden gerekend, de Staten van Brabant en Vlaanderen, die opentlijk op de schorsing der predikatiën aandrongen; het waren de Prins van Oranje, de Graven van Egmond en Hoogstraten, vroeger de eerste verkondigers van de inwilligingen der Landvoogdes, die, deels door voordragten, deels door plakkaten, der oogluiking paal en perk stelden. Derhalve, nergens een geschreven regt, nergens een onbetwistbaar besluit, nergens een voor de toekomst beslissend verleden, waarmede de Hervormden de eischen, die zij deden, konden regtvaardigen.

Intusschen, het woord privilegiën had eene bedwelmende kracht. Toen en naderhand verstond de menigte, nu en dan opzettelijk, maar meestal ter goeder trouw, onder dat woord al wat de magt des Opperheers beperkte, al wat die der onderdanen uitbreidde.

[p. 320]

Onder voorregt verstonden de Hervormden misschien zelfs de der Landvoogdes afgedwongene vergunning, de punten hunner geheime overeenkomst, met de verbondene Edelen te St. Truyen gesloten, kortom alles, wat hun zekerheid van gewetensvrijheid (verleende) en (hen) tegen de Inquisitie en de plakkaten beveiligde. Zij wierpen zich op, de billijkheid verbiedt een ander woord te gebruiken, tot beschermers van 's lands voorregten en herkomsten; want zeker was het niet naar de ingevingen van bepaalde godsdienstige begrippen, noch naar de eenzijdige zienswijze eener godsdienstige partij, dat de groote vraag moest opgelost worden, of de privilegiën geschonden waren en wat in dit geval te doen stond.

Wat het beginsel van den oorlog betreft, wij kunnen als de hoofdoorzaak van den afval der Nederlanden geene andere dan de Hervorming en de door deze opgewekte zucht naar gewetensvrijheid opgeven. Wat men ook van het schenden der privilegiën door Philips zeggen moge, de oorsprong van den opstand en de wisselingen, welke zij onderging, kunnen slechts uit het beginsel, dat wij opgaven, verklaard worden. De Hervorming was de grondstof der beweging; de schending der privilegiën de vorm, waarin zich de gedachte verborg, het regtspunt, waarmede de Hervorming hare zaak bepleitte en eindelijk vrijspraak verwierf.

En geen wonder, dat de godsdienst zelve en hare strikte onderhouding in den rei en rang der voorregten eene plaats had verworven: de Stoel van Rome was vaak de toevlugt geweest en had volgens hare verpligtingen het meermalen moeten zijn voor de onderdanen tegen de aanmatigingen der heerschers, omdat zij de onafhankelijkste scheidsregter kon en had behooren te zijn in de twisten van volken en vorsten onderling en jegens anderen; omdat in de uiterste nood de poorten der kerk zich achter de vervolgden sloten en de woede der vervolgers daarvoor was blijven stilstaan. Intusschen de tijden waren veranderd, en dezelfde misbruiken in de kerk, welke de Hervorming hadden te voorschijn geroepen, hadden haren zedelijken invloed verbroken en haar tot eene bondgenoote of eene verpligte dienares der vorsten vernederd. Of keizer Karel tot het uitvaardigen der plakkaten gebragt

[p. 321]

zij door zijne onmiskenbare vroomheid, of omdat eenheid in het geloof hem eene onmisbare voorwaarde scheen voor die staatkundige eenheid, welke de grondslag van zijne opperheerschappij moest uitmaken, is eene vraag, welke wij niet willen oplossen. Zijn karakter was steeds een zonderling mengsel van list en naauwgezetheid, van heerschzucht en volksliefde, van veruitziende plannen en bekrompenheid van geest. Maar zeker was, dat de plakkaten tegen de Hervorming de aanleiding werden, waarbij hij de gewigtigste privilegiën zijner onderdanen verkrachtte. Het was eene groote onvoorzigtigheid en bleek in het vervolg een groote misslag, toen zijn zoon Filips, in de voetstappen zijns vaders volhardende, later noodlottigerwijze met zijne eigene ook diens ongeregtigheden boeten moest.

Van die voorregten waren er vele aan alle of de meeste Nederlandsche gewesten gemeen. Twee der voornaamste, het eene, volgens welke geen burger voor eene andere regtbank dan voor zijne natuurlijke regters en althans nimmer buiten de landpalen van zijn gewest mogt betrokken worden, het andere, waarbij verbeurdverklaring van goederen des veroordeelden ten eenenmale ongeoorloofd was, werden ondanks alle vertoogen der Staten aan de wezentlijke of gewaande godsdienstijver des Keizers opgeofferd. Die regtsverkrachting verkreeg haar beslag door het plakkaat van den 20^en November 1549, waarbij verklaard werd, dat ketterij zoowel als Majesteitsschennis door alle gewesten der Nederlanden met verbeurdverklaring van goederen zou gestraft worden, niettegenstaande alle herkomsten, voorregten en gewoonten, door eenige steden of gewesten daartegen aangevoerd. Weinige maanden later, in Mei 1550, werd het berigtschrift, vijf jaren vroeger door den Keizer voor het geloofsonderzoek uitgevaardigd, gewijzigd en bevestigd, en daarmede was voortaan den Inquisiteurs niet alleen magt gegeven over Bisschoppen en Dekens, niet alleen over stedelijke en adelijke geregtshoven, maar zelfs over die gewestelijke Hoven, wier leden onder den onmiddelijken invloed des Opperheers stonden en wier regtsgebied vroeger met verkorting der aloude landregten was uitgebreid geworden. Van de verschillende gewesten onderscheidden zich Brabant, Holland en Vlaanderen, en naast deze Gelderland en Vriesland, door

[p. 322]

een standvastigen tegenstand tegen die inbreuken op hunne welgestaafde vrijheid. Van de genoemde gewesten werd die strijd door Brabant met het gelukkigste gevolg gevoerd; maar wij moeten het erkennen: daargelaten dat Brabant in vermogen boven alle uitstak, waren ook de voorregten dier provincie het best gestaafd en door de sterkste waarborgen beveiligd.

Het is vooral hierop, dat het aankomt. Van den jare 1260 af, toen Hendrik van Lotharingen de regten zijner onderdanen had gehuldigd, tot op de regeering van Maria van Bourgondië, had dit gewest in eene onafgebroken reeks van landregten en opene brieven zijne onafhankelijkheid van vorsten-willekeur allengskens tot de uiterste grenzen des toenmaligen staatsregts zien uitbreiden. Hadden ook Philips de Schoone en zijn magtige zoon en opvolger, Keizer Karel, de aanmatigingen niet minder dan de regten van Brabant besnoeid, er was tusschen het gezag van Brabant en dat der overige provinciën naauwelijks eene vergelijking mogelijk. Hier was het regt over de onderhoorigen ongelijk verdeeld, omdat enkele steden grootere voorregten dan de andere hadden; en niets viel gemakkelijker, dan door het opwekken van onderlingen nijd, den invloed, die aan het algemeen toekwam, te vernietigen. Daar was de uitlegging der voorregten aan de welwillendheid des vorsten zelven overgelaten; elders was een bijeenkomst der Staten van volstrekte onwaarde, tenzij die door den Vorst of namens hem door den Stadhouder waren beschreven; in een vierde of vijfde geval was alle landregt op een vredestraktaat, of liever op eene gedwongene onderwerping gevestigd, waarbij de veroveraar het aandeel van den leeuw vorderde, omdat hij leeuw heette. Elders eindelijk - dan, waartoe is het noodig, alle de feiten op te tellen of van alle landregten de letter aan te halen, sedert mannen als Slingelandt, Van de Spiegel, Kluit en De Jonge met de onwraakbaarste bewijsstukken den liefelijken droom van de aloude vrijheid en van de onafhankelijkheid der volksvertegenwoordiging hebben verdreven? Wat den meesten gewesten overschoot, indien de Opperheer zijne eeden met voeten trad, waren onderdanige smeekschriften of weigering der gevraagde beden.

Doch ook ten opzigte der laatstgemelde waarborg make men

[p. 323]

zich geene begoocheling. Met eenigen schijn van regt kon de nieuwerwetsche regel, welke het toestaan van gelden van herstel van grieven of van inwilligingen van de eischen des volks (afhankelijk) maakt, alleen voor Brabant gelden, waar lijdelijke ongehoorzaamheid en misschien nog iets meer aan de onderdanen door de Blijde Inkomst vergund was, zoolang de Vorst aan alle zijne verpligtingen niet had voldaan. De andere gewesten hadden strikt genomen zooveel regt niet. Zij hadden kennis te nemen van de bestaande behoefte; over hare wezenlijkheid, behoudens den eerbied voor de ruimere uitzigten des Regeerders, zelven uitspraak te doen; de gedane aanvraag met de bestaande behoefte te vergelijken; de mogelijkheid van hare inwilliging naar de hulpbronnen van het gewest te ramen en de wijze der opbrengst te bepalen. Zoo eng beperkt waren volgens de begrippen dier dagen de grenzen van dat vermeende regt; maar wij zijn verre van te ontkennen, dat inderdaad de Staten dikwijls die grenzen hebben overschreden, aangemoedigd door de verlegenheid des Vorsten of jaloersch op de voorregten hunner naburen. Strekken dergelijke handelingen van de zijde der Staten, hetzij die oogluikend gedoogd, hetzij die met gedwongene onderwerping waren aangenomen, tot grondslag voor hunne aanmatiging in het vervolg, - ook van zijne zijde kon de Vorst (zich) op voorregten beroepen, door Steden en Staten wegens muiterij ten eenenmale verbeurd, op verbeurdverklaringen, omdat schennis der goddelijke zoowel als schennis der menschelijke¹⁾ Majesteit alle regten vernietigde; op die in het oogvallende regtsverkrachting, welke vervanging of comprehensie heette.

Ik zou hier nog moeten bijvoegen, dat vele dusgenaamde privilegiën nimmer op gezegeld perkament bestaan hadden, maar slechts door bestevaars-mond als sprookjes onder het volk waren voortgeplant²⁾. Maar waartoe meer? Privilegiën was een toover-

1) Er staat: goddelijke. (U.)

2) Het is niet moeijelijk, hier eenige voorbeelden van verdichte of ingesloken privilegiën op te tellen. Daartoe behoort b.v. de bekende koop van Vlaanderen, waarop de Gentenaars zich sterk maakten. (Zie Wagenaar Dl. V p. 171.) Een ander voorbeeld leverde Valenchijn. De stad beweerde stijf en sterk, dat geene burgers op de pijnbank konden worden gebragt. Toen echter de Landvoogdes bij monde van den Markgraaf van Bergen op het vertoonen van dat privilegie aandrong, wist men niet anders aan te voeren dan het jarenlange genot (invétérée possession), en de zaak werd op deze wijze bemiddeld, dat de stad van haar voorgewend regt afstand deed ten opzigte van de predikers der ketterij of zaamgezworenen tegen den Koning of den Staat. Dezulke werden dan van hun burgerregt verstoken en onbekwaam verklaard, met de voorregten der overigen hun voordeel te doen. (Résolutions prises au Grand Conseil de Valenciennes. Ms. de la bibliothèque de Valenciennes). - Evenzoo was in lateren tijd in Brabant het stelsel algemeen, dat de openbare ambtenaren des Hertogs hun ambt levenslang bekleeden moesten, ofschoon De Pape (Traité de la joyeuse entrée p. 105-108) onwederlegbaar aantoont, dat dit vermeende privilegie met de uitdrukkelijkste bepalingen der Blijde inkomsten in strijd was.

[p. 324]

woord, dat, hoe meer het op de tong werd rondgeschommeld, van beteekenis veranderde. In den grond, en zooals de vorm waarin zij gegeven werden het uitdrukte, waren privilegiën de stelligste bewijzen voor de oorspronkelijke magtsvolkomenheid der vorsten, en in den loop der tijden verstond het volk daaronder alles, wat zijne magt ten koste van die des vorsten uitbreidde; van daden van goedwilligheid of dankbaarheid voor bewezene diensten ontaardden zij in middelen van bevrediging of forsche voorwaarden, den schenker opgelegd; uitzonderingen volgens hunnen aard op het algemeene regt, werden zij de eischen, waarop ieder gewest, elke stand, elk burger eindelijk, zoodra het uur der meerderjarigheid geslagen was, aanspraak maakte. Zonderling verschijnsel! Twee eeuwen vroeger was in den naam derzelfde belangen de handhaving gevorderd van privilegiën, waarvan men twee eeuwen later bij opentlijk besluit de afschaffing verkondigde. Zoo echter voltooit zich de opvoeding der volken, dat deze op een gegeven tijdstip de ijzers als boeijen beschouwen, waarin zij staan en gaan hebben geleerd: proeve, zoo er nog noodig ware, dat geen Goddelijk wetboek de regten des Staats van eeuwigheid heeft bepaald, maar dat de geschreven regten de wisselingen van den menschelijken geest uitbeelden moeten, op straffe van door dienzelfden geest als onregt te worden verworpen.

Een gelijksoortig verschijnsel ligt voor ons binnen het bestek van korter tijdsverloop. Privilegiën en Algemeene Staten: het een en het ander was de leuze, welke de partij der vooruitgang op hare banier schreef, en evenwel waren beide begrippen, in hare uiterste gevolgtrekkingen uitgewerkt, eene tegenstrijdigheid. De eerste verdeelden, de laatste vereenigden de belangen. De laatste kenden aan de onderscheidene leden, zoo niet eene gelijkheid dan toch eene evenredigheid van regten toe, welke de

[p. 325]

eerste hadden vernietigd. Waren de voorregten waarborgen voor de onafhankelijkheid des volks, men kon die naauwelijks van de vergadering der Algemeene Staten verwachten, tenzij die van het doel harer instelling ware afgeweken. De insteller was een vorst van onbegrensde heerschzucht, een vorst van Franschen oorsprong, in wiens geboorteland de melding van Algemeene Staten gelijkluidend was met ongehoorde lasten¹⁾, was Philips van Bourgondië, wien men misschien geen zucht voor volkswelvaart, maar zeker liefde voor volksvrijheid ontzeggen mag. Noch van hem, noch van zijnen zoon, Karel den Stouten, noch van zijnen achterkleinzoon, Karel den Vijfden, was het te verwachten, dat zij een hinderpaal tegen hun eigen alvermogen zouden hebben opgeworpen. En inderdaad, voor hen waren de Algemeene Staten een middel, om grootere beden te verwerven dan immer te voren waren toegestaan, beden, die moeijelijk aan de halsstarrigheid der bijzondere gewesten zouden ontwrongen zijn, beden, waarmede regtens of feitelijk voor die bijzondere gewesten de veiligheid en onschendbaarheid hunner voorregten zamenhing. Het is waar, aan voorbeelden van verzet tegen de Oppermagt, met een oogenblikkelijk gevolg bekroond, ontbrak het niet. Gedurende de regeering van Maximiliaan en Maria, gedurende de minderjarigheid van Karel den Vijfden had de vergadering der Algemeene Staten die opgeleverd; maar deels was daarbij alle orde en regelmaat op het verregaandst geschonden, deels had er geene eigenlijke eenstemmigheid en zamenwerking tusschen de leden der vergadering plaats gegrepen, deels had eene opvolgende vergadering in den zin des meesters hersteld wat eene voorgaande had bedorven. De vorsten, wier namen wij hierboven opnoemden, hadden de herkomsten en gunstbrieven van enkele gewesten, Staten en leden van deze, op het grievendste besnoeid; op het minste vertoon van wederspannigheid waren hier en daar alle voorregten ten eeuwigen dage vernietigd; de inbreuk, onder den naam van vervanging zoo geducht voor de bijzondere gewesten, had vooral door hunnen invloed kracht van gewoonte verkregen.

1) Zie Etienne Pasquier, Les recherches de la France, p. 110 (ed. van 1617). - (P.J. Zaman.) Exposition des trois Etats de Flandres, p. 32, 33. - Thierry, Lettres sur l'histoire de France, Lettre XXV.

[p. 326]

Zoo hun stelsel, om de Nederlanden tot ééne enkele provincie te maken, doorging, was de weg gebaand om tegen alle in het gemeen dezelfde maatregelen te nemen, als tegen elke afzonderlijk. Eenheid in wet, eenheid in voorregten, eenheid in godsdienst, eenheid in munt, eenheid in maat en gewigt, ziedaar een der dertien artikelen¹⁾, welke niet zonder grond aan Granvelle of de kardinalisten werden verweten, als voorslagen om een volstrekt gebied des Konings over de Nederlanden te vestigen; en tot bereiking van zulk eene eenheid was zeker geen weg geschikter dan de vereeniging der Staten in één ligchaam. Het instinkt des volks bedriegt zich zelden: de gewesten, die bij verdrag onder de heerschappij van het huis van Bourgondië waren gekomen, wezen, van het bevoorregte Friesland tot het magtelooze Luxemburg toe, de kostbare en gevaarlijke eer af, van tot de Bourgondische erflanden gerekend en als zoodanig ter algemeene dagvaart te worden beschreven.

Zoo in den loop der wereld alles aan de berekeningen eener planmatige staatkunde verbonden was, dan ware het zeker eene ongerijmdheid geweest, handhaving en uitbreiding van regten van die Algemeene Staten te verwachten, welke oorspronkelijk eene instelling van der vorsten willekeur en eigenbaat waren geweest. Maar de vooruitzichten der regeerkunst waren te leur gesteld door de kracht der omstandigheden en de ontwikkeling van den tijdgeest. De menigvuldige bijeenkomsten der Algemeene Staten droegen krachtiglijk bij om de magt van den derden stand te verhoogen, of liever die in het groot te behouden op een oogenblik, terwijl het despotisme in het klein aan hare vernietiging arbeidde. In grooteren getale dan de afgevaardigden der overige Staten²⁾ op de algemeene dagvaart aanwezig, wies hun moed met hun getal. Adel en geestelijkheid waren in persoon aansprakelijk voor het gevoelen, dat zij uitbragten; de regering kon op hen door gunst of ongunst eenen dadelijken invloed oefenen; die invloed was magteloos ten opzigte van de vertegenwoordigers des derden stands, wier verantwoordelijkheid zich verschool achter

1) Art. XI. - Bakh. v.d. Br. doelt hier op het stuk, dat afgedrukt is bij Bor, boek IV fol. 178^vo-179, en bij Groen van Prinsterer, Archives, Supplément, p. 73. (U.)

2) Bakh. v.d. Br. bedoelt hier: standen, n.l. geestelijkheid en adel. (U.)

[p. 327]

de verantwoordelijkheid hunner lastgevers. Deze waren gerugsteund door dat gansche heerleger van stedelijke regeeringen, breede raden, natiën, ambachten en gilden, en de kwade luim van de meerderheid van deze in een enkele stad kon het besluit eener geheele Statenvergadering vernietigen of de uitvoering daarvan stremmen, totdat het oogenblik van handelen voorbij was. Het was deze overmagt des derden stands, welke den vrijzinnigen Guicciardini tot eene al te onvoorzigtige lofrede op de vrijheden des lands verlokte en welke ter andere zijde aan Viglius en aan alle voorstanders van het onbeperkt gezag eenen diepen schrik voor alle dergelijke vergaderingen inboezemde. Het waren dan ook deze achterste gelederen der vertegenwoordiging, welker magt en invloed het stelsel van Karel, Philips en Granvelle trachtte te ondermijnen. Dan eens hield men de afgevaardigden der gewesten, ofschoon tot eene algemeene Statenvergadering beschreven, tot op het oogenblik des plegtigen afscheids streng van elkander gescheiden; dan weder vorderde men eene zoo uitgebreide volmagt van de afgevaardigden, dat geene ruggespraak met hunne lastgevers noodig was en alzoo geenerlei grond voor verontschuldiging of uitstel¹⁾. Eindelijk waagde het Margaretha, den derden stand met open vizier aan te tasten, toen zij uitdrukkelijk bevel gaf, de breede raden buiten het geheim der door haar voorgeslagene moderatie te houden. Het was insgelijks een der artikels, waarvan wij boven melding maakten en wier ontwerp aan Granvelle misschien ten onregte werd toegeschreven: dat de Koning voortaan de breede raden zou opheffen, als eene instelling, waaraan alle oproeren en volksbewegingen der laatste jaren waren te wijten. Zooals de minst bevoorregte provinciën door middel der Algemeene Staten eene gelijkstelling met de meest bevoorregte bejaagden - gelijkstelling, waarvan de formule was, dat hunne toestemming niet gelden zou, wanneer een der overige gewesten zich van dezelfde verpligtingen ontsloeg of ontslagen rekende - evenzeer verdwenen de voorregten van den adel en de geestelijkheid voor de eischen van de burgerij²⁾. Regt-

1) Zie van beide gevallen voorbeelden bij Gachard, Des anciennes assemblées nationales de Belgique, p. 37-42.

2) Zoo werd b.v. door de tusschenkomst van den derden stand niet alleen de hooge adel en geestelijkheid tot deelname in de buitengewoone beden, waarvan zij oorspronkelijk vrijdom hadden, gedwongen; maar door ditzelfde middel werd aanmerkelijk het vorstelijk prerogatief beperkt, om vrijstelling of matiging der opgelegde schatting te verleenen. Men zie over dit regt: v. Slingelandt, Staatkundige Geschriften, Dl. I bl. 16 vlg. Opmerkelijk is de door hem uit de Resolutiën der Staten van Holland (2 Nov. 1553) aangehaalde verklaring van Keizer Karel V zelven: ‘dat hij die vrijdommen niet had moogen toestaan sonder wille, weete en consent van de Staaten, als daarbij hun benoomen weesende eene partije van haar defensie’.

[p. 328]

vaardige vergelding, zooals de geschiedenis die dikwijls te vermelden heeft! De heerschzucht der vorsten had het volk uit het stof, waarin het lag, opgeheven, om zich zelve een sterke lijfwacht op te richten tegen de aanmatigingen des overmagtigen adels. Toen de beurt van te bevelen aan den burger gekomen was, zocht de Vorst te laat dien adel in zijne oude regten te herstellen, om tegen de nieuwe mededinging eenen thans magteloozen bondgenoot te vinden.

Doch wij willen de orde der gebeurtenissen niet vooruitloopen. Wij keeren van onze uitweiding tot de voorgewende schending der privilegiën terug. Wij erkennen, dat de twee gevallen, welke wij opgaven en waarvan slechts het eene (betrekking had) op Brabant, waar verbeurdverklaring van goederen ten allen tijde in het wetboek opgenomen was, op eene even onloochenbare als onverdedigbare wijze waren geschonden. Het voorwendsel, dat men opgaf, was even ongerijmd als gevaarlijk van strekking. Men grondde zich namelijk op de stelling, dat de misdaad van Majesteitsschennis alle voorregten vernietigde; men maakte vervolgens de sluitrede: zoo dit ten opzigte van de menschelijke Majesteit (geldt), hoeveel meer ten opzigte der Goddelijke, en ketterij is eene schending dier Majesteit. Het eerste lid was even onwraakbaar als het laatste valsch. Toen Jan zonder Vrees bij een handvest van 1414 voor Vlaanderen afzag van zijn regt op alle verbeurdverklaarde goederen, ‘zelfs ter oorzake van rebellie’, bewees dit bijvoegsel, dat de algemeene regel in zulk geval het regt der verbeurdverklaring erkende. Zoo men ook voorts in de begrippen van den tijd een grond voor de andere stelling had kunnen vinden - hetgeen intusschen het geval niet was - dat de misdaad van enkele ketterij schending der Goddelijke Majesteit was, dan bleef nog de gelijkstelling der Goddelijke en menschelijke Majesteitsschennis regtskundig eene ongerijmdheid. Immers de misdaad

[p. 329]

van rebellie en gewapenden opstand stond uitdrukkelijk als uitzondering op het gewoone regt vermeld en zoo naauwkeurig omschreven, dat er zelfs verschillende trappen van Majesteitsschennis werden aangewezen. Al wat dus daartoe niet behoorde, kon door geen willekeurig besluit, door geene schoolsche spitsvondigheid, altans niet ten nadeele van erkende en bezworen voorregten, daaronder worden begrepen. Zoo werd dan ook de zaak ten tijde van Karel den Vijfden en van Philips opgevat, en in weerwil van de letter der keizerlijke plakkaten verklaarden voortdurend de Hoven van Vlaanderen en Namen den openbaren aanklager in deze zijne eisch niet ontvangbaar¹⁾. Zooals met de verbeurdverklaring was het met het regt, om voor geene andere dan zijne natuurlijke regtbank betrokken te worden. Al ware het, dat ook Majesteitsschennis hierop uitzondering maakte, al ware het, dat onder. Majesteitsschennis van den hoogsten graad ketterij begrepen ware, dan moest die kettterij wel bewezen, door de alge-

1) Men zie deze merkwaardige bijzonderheid in de: Remonstrance - aen den - Coninck van Spaengen op de Requeste bij den Edeldom - gepresenteert, bij: Te Water, Verbond der Edelen, IV bl. 122, 123. Wat overigens het regt van verbeurdverklaring betreft, men vergelijke met het handvest van Jan zonder Vrees het artikel 63 van de beruchte Carolina, waarmede Karel V aan de stad Gend het beste deel harer voorregten ontnam: ‘que les bourgeois de la ville de Gand en crimes de hérésies et de lèze Majesté en tous ses chiefs et espèces, confisqueront et fourferont corps et biens, et en tous autres crimes, où ilz seront punyz capitalement, seront francqz et exempts de confiscation’. Ook Henegouwen en Valenchijn beweerden regt te hebben op vrijdom van alle verbeurdverklaring. In de vonnissen, door den Graaf-Provoost en sedert door de buitengewoone gevolmagtigden der Landvoogdes in laatstgemelde plaats gewezen, werd uitdrukkelijk vermeld, dat de verbeurdverklaring plaats had ‘ingevolge van de plakkaten van Zijne Majesteit’. De stad volhardde echter bij haar regt en bragt de zaak voor de bevoegde regtbanken. Inmiddels werd toegestaan, de goederen der veroordeelden op te teekenen en daarvan aan den naasten bloedverwant eene lijst te geven, opdat deze zijne regten zou kunnen laten gelden, in geval de uitspraak van het pleitgeding ten voordeele der stad uitviel. - Henegouwen werd bij plakkaat van Keizer Karel van 27 Januarij 1555 vrij verklaard van verbeurdverklaring, zelfs bij misdaden in de plakkaten omschreven. - Voor Brugge, zie het artikel in het advies van den Geheimen Raad op de voorstellen der Inquisiteurs van December 1554. - Voor Yperen: Gachard, Corresp. de Philippe II, t. I p. 229, noot. - Voor Rijssel Douai en Orchies: het aangehaalde advies van den Geheimen Raad. - Reeds ten tijde der Herdoopers, schijnt het, tastte overigens het Hof van Holland het regt van non-confiscatie van enkele steden aan. Althans na Paschen van 1535 waren ‘die van Amsterdam ende Delft in den Haghe beschreven, omme, verstaen hebbende wat zij seggen willen jegens de confiscacien van haer poorters goeden, van 's Raedts wegen daarinne gedaen te worden als 't behooren sal’. (Brief van Assendelft aan Hoogstraten, Maart 1535.)

[p. 330]

meene roep verbreid, door een voorloopig vonnis des natuurlijken regters bevestigd zijn, eer het voorregt kon beschouwd worden te zijn opgeheven; maar juist het plakkaat van Keizer Karel keerde die orde om: het liet het voorloopig onderzoek aan geloofsregters of - hetgeen hetzelfde zeide - keizerlijke Commissarissen over, en die nieuwe, vroeger nooit erkende regtbank zette de vervolging tot op de uitvoering van het vonnis door, wanneer schepenbanken of gewestelijke geregtshoven hunne verhooren voor onvolledig, hunne eischen voor ongegrond hadden verklaard.

Wij zijn onbeschroomd met toe te geven, dat Karels plakkaten op deze beide punten vooral de voorregten van het grootste deel der Nederlanden op eene in het oog loopende wijze hadden geschonden. In hoeverre en in welke mate, op welke wijze wettigde die schennis eene feitelijke ongehoorzaamheid der onderdanen? Brabant had in zulk een geval de handen ruim. In de reeks zijner schitterende voorregten prijkten de volgende: het stond aan alle onderzaten vrij, gehoorzaamheid te weigeren aan elken ambtenaar des Hertogs, die tegen de bepalingen der Blijde Inkomst had gezondigd; bij voorkomend verschil met zijne onderhoorigen betreffende voorregten onderwierp zich de Hertog aan de uitspraak zijner aanzienlijkste vasallen; bleek het ongelijk aan de zijde des Hertogs, dan waren zijne onderhoorigen van alle leen- en dienstpligt, manschap en schatting ontslagen, tot zoolang de reden der klagten was opgeheven. Vier malen 's jaars mogt volgens zijne oorspronkelijke instelling zulk een raad bijeenkomen; wat meer is, hielpen vertoogen noch scheidsregterlijke uitspraken de onderzaten aan hun regt, dan waren de Staten 's lands verpligt eenen Ruwaard te kiezen, die in 's vorsten naam alle gezag mogt oefenen, tot zoolang deze aan zijn eed en verpligting had voldaan¹⁾. Schoo-

1) Dit regt was, het is waar, door Philips den Goeden bij acte van 20 Januarij 1458(9) afgeschaft, ‘dwelck’, zeide hij, ‘schijnt eene onbehoorelijcke, vrempde ende niet meer gehoorde saecke te wesen, als van te willen hebben twee hoofden op eenen Lichaeme’. (Zie Luyster van Brabant Dl. II p. 136.) Doch wij kunnen aan die afschaffing geene blijvende wettige kracht toekennen. Immers Karel de Stoute bevestigde bij zijne Blijde inkomst uitdrukkelijk de Blijde inkomst zijns vaders van het jaar 1430, en den toebrief van 1451. In beide, in de eerste naar art. 73, in de laatste naar art. 7, was intusschen het dusgenaamde ‘nieuw regiment’ van Hertog Jan IV begrepen. Koning Philips II herhaalde bij zijne Blijde inkomst letterlijk de bewoordingen zijns oudovergrootvaders (art. 53). Met het Groot privilegie van Maria van Bourgondie was het anders gelegen; haar zoon Philips de Schoone had het uitdrukkelijk uitgezonderd van de privilegiën, welke hij bezwoer, en het was op diens Blijde inkomst, dat zich zijne opvolgers uitdrukkelijk beriepen.

[p. 331]

ne voorregten voorwaar, temeer omdat zij jongstens door Philips bij zijne inhuldiging ruimschoots waren bekrachtigd. En evenwel, wij zijn misschien niet geregtigd in het 58^e artikel dier Blijde inkomst een met voordacht opengehouden uitvlugt te zien, omdat de vorst daarbij bezworen had, alle die voorregten te onderhouden, ‘sooverre deselve tot observancien staen ende observeerlijck sijn’¹⁾; maar zeker kunnen wij niet aannemen, dat ieder vasal of burger over het al of niet houden der voorregten, over hunne uitgestrektheid en toepasselijkheid naar zijn persoonlijk inzigt en overtuiging uitspraak kon doen; neen, volgde op zijn aanvankelijke ongehoorzaamheid dwang van den ambtenaar des Hertogs, dan waren beide partijen verwezen aan den Raad van Brabant; want deze moest geacht worden den door Hertogin Johanna in het gemelde privilegie ingestelden Raad der Heeren van Brabant te hebben vervangen. Vond men daar geen regt, dan stond de toevlugt tot de Staten open, en deze hadden in zulk een geval de onbetwistbare vrijheid, ook ongeroepen bijeen te komen en een besluit te nemen. Maar verzaakten nu ook dezen hunne pligt, werd de minderheid door een misleide of verleide meerderheid overstemd, stonden hunne leden zelven tegen elkander in het harnas, droegen hunne handelingen de merkteekenen van verzuimen, die daaraan alle wettige kracht ontnamen: wat stond dan aan de onderdrukte minderheid, wat aan elken leenman, wat aan een of meer burgers te doen? Het was een vraag, welke men gedurende de onlusten der zestiende eeuw zich zelven deed en doen moest; hoe de oplossing uitviel, zal een der onderwerpen van onzen verderen arbeid zijn.

Was de vraag ten opzigte van Brabant moeijelijk en op verschillende wijze te beantwoorden, in de overige gewesten ge-

1) Zie over de beteekenis en de wettige kracht dier woorden: C. Faider, Sur les constitutions nationales de la Belgique, p. 90, 91. Het gevoelen van De Pape op dit punt is het uiterste van absolutisme: zie Traité de la Joyeuse Entrée, p. 139-146, en vooral p. 201. De Pape neemt voorts een gelijk beding aan in de Blijde intrede van Philips den Goeden in 1430, laatste artikel, waarbij de Hertog bevestigt ‘toutes les raisonables lettres scellées, obtenues de nos Prédécesseurs.’ ‘Insinuant ainsi (zegt De Pape) le Prince et les Etats, qu'il y en avoit, qui n'etoient pas raisonnables et à l'observance desquels ils ne se vouloient pas obliger’.

[p. 332]

doogde zij geenen twijfel. Vlaanderen, opdat wij eenige der magtigste gewesten optellen, welke zich het meest door hunnen tegenstand onderscheidden, had allengskens als verdiende straf voor verregaand misbruik zijne oude voorregten geknot gezien. Aan alle die beperkingen had Keizer Karel de kroon opgezet door die beruchte Carolina, waarbij hij het magtigste lid der provincie aan eene nieuwe strengere wet had onderworpen en die wetgeving met de verklaring besloten, dat hij aan zich en zijne opvolgers, zoo Graven als Gravinnen van Vlaanderen, voorbehield de verklaring, uitlegging, uitbreiding en beperking aller instellingen, zoo en wanneer het hem of hun noodig zou toeschijnen¹⁾. Gelderland had bij den vrede van Venlo alle mogelijke bevestiging zijner voorregten bekomen; maar als het op de waarborgen der uitvoering aankwam, lag deze in het waarlijk troostelooze artikel besloten, dat, werd in de schennis hunner regten niet voorzien, de onderzaten zulks den Keizer of - zoo die niet bij de hand was - den Opperstadhouder zouden mogen voordragen, om daarin zulke voorziening te doen, als tot algemeen genoegen zou strekken. Holland, - maar de regten dier Staten zijn door Van Slingelandt, Van de Spiegel, Kluit en De Jonge naauwkeurig onderzocht en ontleed geworden; het is beter onze lezers tot hunne werken te verwijzen dan hen na te schrijven. Men zal uit hen leeren, hoevele voorregten er onbewijsbaar, verdicht en valsch uitgelegd waren. Waar, ingeval van schending zijner verpligtingen, regtens geene andere straf den meineedigen vorst kon treffen dan de veroordeeling zijns gewetens, daar kan men zeggen, dat geene stellige waarborgen voor de staatkundige vrijheid bestonden. Waar geene Statenvergadering wettig was dan die, welke, door den Vorst, diens Stadhouder of in hunnen naam en afwezigheid door het Hof beschreven, niet buiten de punten van beschrijving beraadslaagde, daar kan men vaststel-

1) Zie P. Heuterus, Rerum Austriac., L. XI p. 269. Merken wij te dezer gelegenheid op, dat de strengheid, waarmede Karel V de Gentenaars had behandeld, later zelfs door de ijverigste voorvechters van de partij der beweging niet werd afgekeurd. Ten minste voor die af keuring kwamen zij niet uit; maar zij prezen integendeel de vaardigheid des Keizers, die om eene enkele stad tot orde te brengen alle overige bezigheden ter zijde gesteld, alle moeijelijkheden en gevaren gering geacht hnd, om de reis naar de Nederlanden te ondernemen.

[p. 333]

len, dat den verdrukten onderdaan geene andere toevlugt overschoot dan den Vorst door nederige smeekschriften te vertederen¹⁾.

Er is ons aan gelegen wel verstaan te worden: wij zijn vrienden der vrijheid, wij zijn boven alles vijanden van een volstrekt eenhoofdig oppergezag. Juist daarom kunnen wij niet met de zoo hoog opgevijzelde voorregten dweepen. Wij huldigen gaarne in die voorregten de eerste verschijnselen der burgerlijke vrijheid van onzen tijd, het morgenrood van een schooneren dag, maar een morgenrood, dat slechts met moeite door de nevels brak en de koude en vocht dier nevels te gevoeliger maakte. Privilegiën: wat was haar stoffelijke grondslag dan het toeval, dat in deze of gene omstandigheden op een gegeven tijdstip deze of gene persoonen, standen, steden of gewesten tot eene hoogte van magt of invloed had gebragt, die gewoonlijk geen anderen regtsgrond had dan het oogenblikkelijk bezit? Wat (waren zij) in haren vorm dan de uitvloeisels van de willekeur des Opperheers? willekeur, waaraan, ik erken het, vaak het karakter van vrijmagtigheid ontbrak, hetzij dat zulke privilegiën den vorst afgedwongen waren door de overmagt van enkele persoonen of standen, of dat hij in het beste geval eene opwelling van dankbaarheid niet kon inteugelen jegens zulke, wie de fortuin in staat gesteld had hem eene baatzieke hulp te verleenen; - maar toch, willekeur des vorsten was voor de privilegiën de reden van hun bestaan, uitgedrukt in de plegtige woorden: want het ons alzoo behaagt. In haren aard, wat waren privilegiën anders dan uitzonderingen op het gemeene

1) Met betrekking tot Gelderland, zie ter bevestiging van het boven reeds gezegde den vrede van Venlo bij Pontanus, Hist. Gelr. p. 834. Met betrekking tot Friesland de verklaring van den griffier Pieter van Eemskerck bij Bor B. V f^o 191. Voor Utrecht de stellige verzekering van de Staten bij Bor B. V f^o 210: ‘dat de Staten niet en moghen vergaderen sonder speciale verschrijvinghe van sijne Majesteyt ofte sijne Majesteyts Stadthouder ende Raden provinciaal, als diewelcke dieselve authoriteyt aen henluyden gereserveert heeft, vermoghens seeckere acte van den XXVII^en November 1536, alsoo dat sonder sulcke beschrijvinghe die acten van de Staten ghehouden worden voor nul ende onweerden’. Voor Holland leze men inzonderheid: Slingelandt, I p. 78-81; Kluit, Historie der Holl. Staatsregeering I p. 39-41, IV p. 525-531; Dedel, De Ordinibus Generalibus Belgii, (L.B. 1823), - p. 12, 13, 48. Voor Vlaanderen de uitspraak van den uitermate staatsgezinden Marchant, Flandria commentariorum lib. IV descripta (Antv. 1596).

[p. 334]

regt of liever op het heerschende onregt, welke het ongelijk der niet-bevoorregten niet slechts oogenschijnlijker maakten, maar ook in de werkelijkheid verzwaarden ten voordeele der bevoorregten? Eerst allengskens, naarmate de voorregten zelve hunne kracht en glans verloren, was het mogelijk op redelijker en - dat hetzelfde zegt - steviger grondslagen het Staatsregt te vestigen.

Gewoonlijk worden Philips de Goede en zijne opvolgers beschouwd als diegenen, welke de magt des derden stands gefnuikt en aan het zoogenaamde tijdvak der gemeenten een einde hebben gemaakt. Om dat toe te stemmen moet men aannemen, dat eene magt te grooter is, naarmate hare grenzen onbepaalder zijn. Het tijdvak der gemeenten had zoowel voorbeelden van dwingelandij opgeleverd, als het tijdvak der adelregeering of der onbeperkte alleenheersching. De buitensporigheden zelven van Brugge en Gent waren even onregtmatig in hare beginselen als eenzijdig in hare strekking, meer berekend om de overmagt van een enkel lid der Staten over allen te vestigen, dan de belangen des algemeens tegenover den vorst te handhaven. Zoo die buitensporigheden met krachtige hand beteugeld en streng geboet werden, dan zijn wij er verre van, den vorsten een deugd te maken van wat hun belang, van wat de omstandigheden vorderden; maar dit moeten wij erkennen, dat zij door de regeling, waaraan zij de vertegenwoordiging van den derden stand onderwierpen, dien stand aan innerlijke veerkracht zooveel hebben toegevoegd, als zij zijnen al te wilden wasdom hebben besnoeid. Het blijft hunne verdienste, vooral die van den grooten Karel V, de betrekkingen der gewesten en der verschillende staatsligchamen onderling op een vasten voet te hebben gebragt, niet voorzeker naar de afgetrokkene beginselen eens wijsgeerigen staatsregts, maar naar de begrippen en overeenkomstig de behoeften van het oogenblik.

Maar die staatkunde, welke leefde bij den dag, was niet op den duur tegen de innerlijke gebreken, tegen den aangeboren smet van het beginsel bestand. De leer, door Karel V en zijne staatslieden verkondigd, dat de Nederlanden slechts ééne provincie waren, leidde onweerstaanbaar tot de gevolgtrekking, dat dan de Algemeene Staten de plaats der bijzondere Staten bekleeden en van deze hunne regten overnemen moesten. Zouden nu de regten

[p. 335]

der Algemeene Staten naar de meest of naar de minder bevoorregte Staten bepaald worden, met andere woorden: zou de Blijde Inkomst, die de grondwet van Brabant was, tevens de grondwet der andere gewesten, van al de vereenigde Nederlanden worden, of niet? Moeijelijke vraag! De regeering had, getuige de geschiedenis, met het bijeenroepen der Algemeene Staten vooral ten doel, in hare steeds grootere geldbehoeften te voorzien; had zij de Blijde Inkomst van Brabant tot regel van staat gemaakt, dan ware daarmede de regel algemeen geworden: geen herstel van grieven, geen geldelijke onderstand, of wel het afgetrokken beginsel, dat aan het Brabantsch regt tot grondslag lag: dat niemand tegen of boven zijnen wil kon worden belast. Besliste de regeering ontkennend, dan had zij òf een grievenden slag aan de Brabantsche vrijheden toe te brengen, en dit waagde zij niet, òf zij moest nevens de Algemeene Staten de bijzondere met alle hunne voorregten, met alle hunne aanmatigingen laten bestaan, en dit deed zij voorloopig. Eene nieuwe vraag deed zich op, in welker beantwoording men ter helft steken bleef: welke waren in de Algemeene Staten de regten der meerderheid en der minderheid? In de bijzondere Staten had diezelfde regering, welke de Algemeene Staten bijeenriep, eene regtsverkrachting ingevoerd, die met alle voorregten en herkomsten in strijd was: bij verschil der standen onderling of van enkele leden der standen, werd het gevoelen der minderheid als vervangen in dat der meerderheid beschouwd en het laatste, in weerwil van de eerste, door alle middelen van regt en geweld ten uitvoer gebragt. Dit stelsel der vervanging, eenmaal aangenomen, moest naar alle regt en reden ook op de Algemeene in tegenoverstelling der bijzondere Staten toegepast worden; en echter ook hier aarzelde de regeering voor de uiterste gevolgtrekking: eerst Alva durfde zoo verre gaan, en de Staten van 1576 volgden, gelijk wij later zullen zien, eenigermate zijn voorbeeld; tot op zijnen tijd nam men allerlei kunstgrepen te baat, om aan ieder lid der Algemeene Staten eene afzonderlijke toestemming af te persen¹⁾. De kracht van den wederstand, welken de Algemeene Staten aan de willekeur des Opperheers kon-

1) Zie daarvan voorbeelden bij: Gachard. l.c.p. 37, 42.

[p. 336]

den bieden, was gelegen in hun zoogenaamd regt van vertrek: dat is, om, na de voorstellen der regeering te hebben aangehoord, niets daarvan goed te heeten, dan hetgeen in hunne bijzondere gewestelijke en standsvergaderingen eenparig was aangenomen. En evenwel tegen die uitvlugt, welke de vorsten in het nijpen van den nood in de uiterste verlegenheid kon laten, hadden deze geen ander hulpmiddel dan, vóór de vergadering, de dringende uitnoodiging, dat de afgevaardigden van de uitgebreidste volmagt zouden voorzien zijn, en, tijdens de vergadering, eene dreigende tronie tegen de onwilligsten.

Er was meer. Deinsde de vorst voor de noodzakelijkheid terug, de beste voorregten over het algemeen uit te breiden, het lag in den aard der Algemeene Staten zelve, dat eene gelijkstelling van regten tusschen de leden onderling werd bevorderd. De Algemeene Staten hadden in Frankrijk gediend, om het aanzien van den derden stand te ontwikkelen, in welken de Vorst voortaan een bondgenoot zocht tegen den invloed des adels. In de Nederlanden had dezelfde oorzaak hetzelfde gevolg. Het eerste gebruik, dat de derde stand van zijnen invloed ter Algemeene Staatsvergadering maakte, was een gelijkheid van lasten tusschen de verschillende standen te bedingen; de Vorst, door de nood gedrongen, bragt een deel zijner magtsvolkomenheid, die om naar zijn welbehagen ontheffing van opbrengsten te verleenen, aan de zucht naar gereed geld ten offer. Van de gelijkstelling der standen was gelijkstelling der gewesten onderling de naaste stap, en zullen wij later pogingen aangewend zien, om Brabants voorregten als gemeen aan alle de Nederlanden te beschouwen, reeds nu werd in de staatsstukken, waarbij de onderscheidene gewesten de voorstellen der regeering aannamen, de uitdrukkelijke voorwaarde gesteld: dat de wijze der heffing in de eene provincie niet de belangen der andere zou mogen benadeelen, en dat de toestemming niet voor geldig zou worden geacht, zoolang eene der beschrevene provinciën van haar geëvenredigd aandeel in de opgelegde beden vrijgesteld bleef.

Onze beschouwing levert de troostelooze uitkomst, dat, zoo het tijdvak van Karel V al niet van stelselloosheid te beschuldigen is, eene andere niet min gevaarlijke gisting daarin heerschte: de

[p. 337]

gisting van twee beginselen, van wier oorsprong en strekking men wederzijds geen helder inzigt had; de worsteling van twee partijen, die naar willekeur en zonder redelijke noodzakelijkheid van de tegenpartij overnamen, wat voor het oogenblik bevorderlijk scheen ter bereiking hunner wenschen. Vandaar die aarzelingen, die tegenstrijdigheden, waaraan beide partijen zich schuldig maakten, dat toevallig zamentreffen in eenerlei meening van de vertegenwoordigers der verschillendste begrippen. Wil men voorbeelden? Zie hier eenige: Philips deinsde voor de bijeenroeping der Algemeene Staten, als voor het voorspook van zijn eigen ondergang, terug; en Alva, de dweepzieke trawant zijner heerschzucht, riep ze in het begin van zijn bestuur bijeen. Om den derden stand te vernederen, rieden de leerlingen en aanhangers van Granvelle eene herstelling, eene uitbreiding van de voorregten des adels aan, en de adel was de eerste, om zich tegen de regeering te verklaren en in bondgenootschap met den derden stand te treden. Van de tusschenkomst der Staten verwachtten de voorstanders der gewetensvrijheid de opheffing der plakkaten, en tot behoud van de katholijke godsdienst deed, zoo niet Granvelle zelf, dan toch iemand uit zijne school den voorslag, met vrije bewilliging aller natiën en provinciën eene godsdienstwet te ontwerpen, die in de zaak tot geloofsonderzoek leiden moest, maar daarvan geenszins den hatelijken naam dragen zou¹⁾. Eenheid en zamenwerking aller krachten was de behoefte, die overal gelijkelijk werd gevoeld; maar de eene partij zocht de bereiking van haar doel in de uitbreiding van voorregten over degenen, die misdeeld waren; de andere in de besnoeijing van de vrijheden dergenen, welke de evenredigheid der overige Staten, standen en onderdanen waren ontwassen.

Karel de Vijfde, zegt men, was een behendig werktuigkundige; zeker was hij dit ten opzigte van het besturen zijner staten. Hij wist de raderen ondanks hunne tegenstrijdige werking in beweging te houden, zonder elkander te kneuzen, en waar het gebeurde, door tijdige hulpmiddelen te verhoeden, dat het geheel in duigen spatte. Hij liet zijnen zoon na wat hij hem nalaten kon: zijne sta-

1) In de 13 artikelen, zie hiervóór p. 326.

[p. 338]

ten, zijne godsdienstige en staatkundige beginselen, maar niet zijn talent. Over Philips zelven zullen wij later uitvoeriger spreken; hier volsta de opmerking: van het oogenblik af, dat geen krachtige hand, ondersteund door eenen uitstekenden geest, alle meeningen tot zijn doel wist te buigen, moesten de leemten en gebreken van het heerschend stelsel voelbaar en eindelijk ondragelijk worden. De twee beginsels, in de maatschappij aanwezig en in de wetgeving zelve vertegenwoordigd, moesten zich ontwikkelen, botsen en met den ondergang van de eene of andere eindigen. Zou het stelsel der eenheid, der zamentrekking aller krachten onder eene enkele hoofdkracht, of wel het stelsel der handhaving van aloude afzonderlijke regten zegevieren? Centralisatie of privilegiën? die vraag moest de vraag van den dag worden, de burgers in twee verscheidene slagorden verdeelen, tot verandering van staatsdienaars aanleiding geven en misschien een burgeroorlog te weeg brengen. Maar een burgeroorlog neemt zijn einde òf met wederzijdsche inschikkelijkheid, òf met de uitsluitende zegepraal van het eene of andere beginsel en met den ondergang der eene of der andere partij. Onze voorouders echter hebben zelve den afval der Nederlanden nimmer als een burgeroorlog beschouwd of willen beschouwen; in de vredesonderhandelingen, welke wij te beschouwen hebben, zullen wij hen geplaatst zien tegenover eenen buitenlandschen vijand; wat het karakter van burgeroorlog droeg, was na kortstondig woeden geëindigd, en eerst na dat einde brak de eigentlijke krijg los; eindelijk ondanks alle de staatkundige omkeeringen hadden de vragen van staatsregt, die wij hierboven hebben omschreven, geen enkele schrede ter oplossing gedaan, en zoowel binnen het grondgebied der afgevallene gewesten als in die, welke de getrouw geblevene heetten, verdeelden zij hoofden en harten in twee verschillende aanhangen. Het is een bewijs voor de stelling, waarmede wij aanvingen, dat de schending der privilegiën slechts de regtsvorm was, waarin een nieuwe grondstof aan de omverwerping van het oude, aan het daarstellen eener nieuwe orde van zaken arbeidde.

Had Philips in meerdere mate of op in het oog vallender wijze de voorregten en herkomsten geschonden dan zijn vader? Neen,

[p. 339]

tenminste niet tot op het oogenblik, dat de oorlog uitbarstte. Hij had de bisschoppelijke zetels met een twaalftal vermeerderd, en wat men ook tegen die nieuwigheid mogt inbrengen, de Koning had hierin een onbetwistbaar regt uitgeoefend; betwistbaar slechts was, dat hij door de inlijving der abdijen de Bisschoppen tevens tot grondheeren verheven en hen als zoodanig zitting en regt in de Staten bezorgd had. In Brabant was die instelling eene opentlijke verkrachting van het door de Blijde Inkomst uitdrukkelijk gehuldigde stelsel, dat de waardigheden der geestelijke orden aan geene andere dan aan leden derzelfde orde mogten worden gegeven. De schending der aloude herkomst was op zich zelve erg genoeg; maar erger nog waren de uitvlugten, waarmede Philips zijn geweldenarij verontschuldigde. Hij beweerde namelijk, dat de abdijen, over wier inlijving men zich beklaagde, door die daad zelve geen abdijen waren, maar tot een hoogeren rang verheven werden, sedert zij onmiddelijk (kwamen) onder het toezigt eens Bisschops. Als had hij de wapenen tegen zichzelve willen smeden, voegde de vorst erbij, dat dit voorregt uitsluitend op pauselijke bullen gegrond was, maar het daarom nu moest ophouden, sedert de Paus zelf eene nieuwe ordening had ingevoerd. Het is noodeloos, zulke beuzelarijen te wederleggen; wij hebben geene woorden, sterk genoeg om de eedbreuk van Philips in dit opzigt af te keuren; maar zoo die afkeuring in dien tijd algemeen was, wij moeten er bijvoegen, dat de redenen dier afkeuring alleruiteenloopendst zijn geweest. De abten zelve verhieven zich tegen die instelling in naam der oude herkomsten, der vrome stichters, der pauselijke brieven, der godsdienst zelve, die gevaar liep met den ondergang der kloosters; de staatslieden zagen daarin een aanval op de onafhankelijkheid der gewestelijke Staten, wier eerste stand voortaan niet slechts uit verpligte gunstelingen des vorsten zou worden aangevuld, maar uit onderhoorigen aan eene vreemde magt, het hof van Rome - eene schending der privilegiën, omdat, dewijl de keuze van Bisschoppen vrij was, daarmede aan buitenlanders en bastaards zitting en stem ter dagvaart werd verleend. Nog eene derde partij liet hare stem vernemen; maar die stem sloot niet slechts de Bisschoppen, maar ook de abten buiten: sterk door de voorschriften des Bijbels, en

[p. 340]

ditmaal de instellingen der Apostelen (constitutiones Apostolicae) als waarachtig en echt huldigend, riepen de Hervormden luide, dat het der geestelijkheid niet vrij stond zich met staatkundige zaken in te laten. Hoe het zij: Philips gaf misschien ongaarne, maar hij gaf in allen gevalle gehoor aan de nadrukkelijke vertoogen der Staten van Brabant: de abdijen bleven wat zij waren, de vestiging van een bisschoppelijken zetel te Antwerpen bleef vooreerst achterwege; het Brabantsche regt, dat alleen den naam van regt verdiende, had gezegevierd.

Kwam de inlijving der Bisdommen ten laste van Philips, wij kunnen hetzelfde noch van de plakkaten noch van hunne strikte uitvoering getuigen. De plakkaten waren dezelfde als van Keizer Karel; de uitvoering daarvan kostte minder bloed dan vroeger. Hiervan komt voorzeker niet de eer toe aan den Koning, die boven alles wat naar ketterij zweemde haatte, en wien de gruwel van een Auto-da-fe een lust der oogen was; evenmin als aan de Landvoogdes, die niets vrouwelijks had dan hare wispelturigheid en die tusschen Hervormd zijn en God verzaken tot op het laatste toe geen onderscheid (kende); en nog minder aan den man, die het bestuur der zaken in handen had, aan Granvelle. Met een enkel woord moeten wij ons verklaren tegen de gunstige uitspraak, die men in den laatsten tijd over dien staatsdienaar heeft geveld. Hij was niet wreed van inborst - ik geef het toe: volgt daaruit, dat hij niet wreed uit staatkunde was? Talent, welsprekendheid, ondervinding, doorzigt, orde, vooral werkzaamheid, waarin hij door niemand geëvenaard werd, ik zal de laatste zijn die aan Granvelle te ontzeggen. Maar die verdienstelijke eigenschappen vind ik, waar ze voorkomen, gepaard met de grootste halsstarrigheid in het volhouden van zijn stelsel, vind ik geheel en al verlaten van wat die eigenschappen tot den rang van deugden had kunnen verheffen: aangeborene goedheid des harten. De staatkunde van Granvelle was eene geleerde, eene stelselmatige staatkunde, zonder dat de teugel der zedelijkheid haar van uitersten terughield. In zulk eene staatkunde bekleedden twee leerstellingen eene voorname plaats: volstrekte gehoorzaamheid aan den uitgedrukten wil des Konings, eenheid van Godsdienst en buitensluiting van elke andere meening dan die der Roomsche kerk. Een-

[p. 341]

maal gevallen staatsdienaar, ik weet het, wierp Granvelle de verantwoordelijkheid van zich dier maatregelen, welke tegen hem de gramschap des volks en tegen zijnen Koning den opstand hadden verwekt; maar welk regt hebben wij, aan Granvelle de deugd van waarheidsliefde en opregtheid toe te kennen, waar zijn belang het medebragt die te verloochenen? Wat vooral hielpen spade betuigingen, zoo wij in Granvelle den man vinden, die door zijnen broeder Chantonnay de partij der vervolging in Frankrijk aanmoedigde en ondersteunde, die den marteldood van den edelen Anne du Bourg toejuichte, die in Nederland van zachtheid noch van genade voor de ketters hooren wilde, en die dan alleen de opgerigte houtmijt liet afbreken, wanneer na een pijnigende gevangenis het slagtoffer de stelligste verzekering had gegeven, dat hij voortaan niet de getrouwe zoon maar de onderdanige slaaf van de kerk wilde zijn.

Hoe kwam het, dat des ondanks de uitvoering der plakkaten verslapte? Want wij gelooven niet, dat wij die vraag ten onregte doen. Verder dan het jaar 1556 strekte de ijverig Hervormde Jacob van Wesembecke zijn martelaars-kalender niet uit. Hier hield hij op, niet omdat na den afstand van Karel V de plakkaten minder straf werden, maar omdat de schepenbanken hen in alle hunne strengheid weigerden te voltrekken. Het dunkt mij gewaagd te beslissen, of de plakkaten te toegefelijker zijn uitgevoerd om de menigte der schuldigen, dan of de hoop van ongestraft te blijven het aantal der schuldigen hebbe vermeerderd. Bijkans zouden wij tot de laatste meening overhellen, wanneer wij denzelfden schrijver, dien wij hierboven noemden, uitvoerig zien vermelden, met welke gevaren de openbare teregtstellingen plaats hadden, zoowel voor de veiligheid der overheid, die ze had bevolen, als voor de rust der steden, waar de galg of brandstapel was opgerigt. Karels vaste wil hield aan de uitvoering zijner bevelen, ondanks het gemompel der menigte, de hand. Onder zijnen opvolger begon de strijd der staatkundige meeningen en haperde het werk der regtspleging dikwijls, niet alleen waar het kerkelijke, maar ook waar het burgerlijke misdaden gold. Wij zijn verre van te ontkennen, dat de eerste jaren van Philips door de vervolging van andersdenkenden waren bezoedeld. Maar zoo het getal

[p. 342]

der banvonnissen toeneemt, dat der doodvonnissen vermindert zigtbaar, en de teregtstellingen der volgende jaren zijn minder bekend door de wreedheid der regters of de martelingen der slagtoffers, dan door de oproeren des volks, die der zoogenaamde geregtigheid het zwaard, dat zij misbruikte, uit de handen rukte.

Zulke gevallen waren de teregtstellingen van Faveau en Maillart te Valenchyn, van Christoffel de Smeth te Antwerpen. Het misdrijf ten opzigte van de Godsdienst werd verzwaard door dat van wederstand aan de overheid en opentlijk oproer. Van dit oogenblik nam de uitvoering der plakkaten een ander karakter aan: men stelde de overheid zelve voor de slechte nakoming aansprakelijk; men zond ter plaatse, waar men zoo iets durfde, met name te Valenchyn, buitengewoone gevolmagtigden, door eene sterke bezetting ondersteund. Geloofsregters en geloofsverspieders hadden een oogenblik ruim spel: de burgerregten werden voor een oogenblik terzijde gezet, de overheden op het streng nakomen der plakkaten beëedigd¹⁾; de bloedige tooneelen uit de regeering van Karel V en Maria van Hongarije hernieuwden zich, en waar de land- of stadvoogden tot vervolgzucht neigden, vond het voorbeeld van strengheid, door buitengewoone commissarissen gegeven, ijverige navolging. Vergeten wij hier niet, den stedehouder van Rijssel, Rassenghien, de gevolgmagtigden van Doornik, Assonleville en De Blasere, met een zwarte kool te teekenen²⁾.

1) Bij voorbeeld te Valenchijn, waar die eed afgelegd werd in handen van den Markies van Bergen door Michel Herlin, Jean le Mesureur, Nicolas Vivien, Vincent Resteau en anderen. Wij noemen die namen, om de juistheid te bewijzen der aanmerking van Dinaux: ‘Chacun prêta ce serment sans résistance, ce qui n'empêcha pas tous ces léaux sujets et bons catholiques de devenir deux ans plus tard d'excellents protestants’. Zie diens uitmuntend artikel: Les Huguenots à Valenciennes, in de Archives historiques et literaires du Nord de la France, T. II p. 432-454.

2) Wij kunnen ons niet onthouden, uit dit tijdvak der vervolging een der aandoenlijkste voorvallen aan te halen, het welk, zooverre ik weet, nergens elders geboekt is. Als medepligtige der maubrulés (zoo noemde men te Valenchijn de veroordeelden, die door het oproer der menigte aan den brandstapel ontkomen waren) raakte de zoon eens burgers van Valenchijn in hechtenis en werd ter dood veroordeeld. In den kerker of vroeger reeds wist hij de belangstelling van de dochter des cipiers op te wekken: hij belooft haar te zullen huwen, zij hem te verlossen. Van een oogenblik, waarop hare ouders afwezig waren, gebruik makende, opent zij haren minnaar de gevangenis en ontvlugt met hem. Om uit de stad te geraken, is echter geen ander middel dan van de wallen naar beneden te springen; de jongeling doet het, het meisje aarzelt. Intusschen alle uitstel is doodelijk: van beneden roept de minnaar zijner geliefde een schuilplaats toe, waar zij veilig kan zijn, met belofte haar later te komen halen. Zoo gezegd zoo gedaan. Maar de geloofsregters waakten: na eenige dagen is men de edelmoedige vlugtelinge op het spoor, en bij een vonnis, van hetwelk iedere regel de gevoelens van menschelijkheid op het gruwelijkst beleedigt, wordt de ongelukkige Jacqueline Gohielle, alleen om den bijstand aan den veroordeelde verleend, veroordeeld opentlijk geworgd te worden. Wat ook den minnaar teruggehouden hebbe, eene moedwillige schending zijner belofte kan hem niet ten laste gelegd worden. Te Antwerpen in veiligheid, zond hij naar Valenchijn, om van daar zijne verloofde af te halen; het was te laat: een geweldige dood was tusschenbeide gekomen. Maar de belofte, aan het beklagenswaardig slagtoffer gedaan, vervulde hij aan hare overgeblevene zuster: zij volgde den zendeling naar Antwerpen en werd daar zijne vrouw. Is er in die uitkomst iets, dat ons gevoel schokt, er is tevens daarin eene mag ik zeggen patriarchale naïveteit, die een romandichter onzes tijds niet zou hebben uitgevonden. (Dit voorval is reeds in het kort verhaald op p. 195. U.)

[p. 343]

Zij, vooral de beide eerstgenoemden, zullen in onze geschiedenis ons meermalen voorkomen. Gelukkig duurde de tijd der verdrukking kort: met den val van Granvelle had de partij des bedwangs haren voornaamsten steun verloren. Verre van ons, dat wij daarmede een lofrede bedoelen op des driemanschaps bestuur, dat het zijne verving! Het was het slechtste, dat mogelijk was: had de kardinaal door staatkundige stelselzucht gezondigd, de Heeren Egmont, Hoorn, Oranje onderscheidden zich door volstrekte stelselloosheid; zij zochten allemans-vrienden te zijn, zonder zich veel om de goedkeuring des Konings te bekommeren: slechts wie vroeger ijverig den kardinaal hadden gediend, vonden in hen verbitterde vijanden. Hunne staatkunde was eene staatkunde van radeloosheid, die in de overtuiging, dat zonder eene omwenteling de zaken niet te redden zijn, de gevaarlijke taak afwijst, het bestaande kwaad in den wortel aan te tasten. Men kan hunne handelwijze met de bestaande omstandigheden verschoonen, maar haar prijzen is onmogelijk: geene legde onvoorzigtiger de leemten van het staatsgebouw bloot, geene verhaastte meer de aanstaande instorting. Bij zulk een bestuur ging de Hervorming een onbelemmerden gang, handelden stedelijke en gewestelijke regeeringen in het uitvoeren der plakkaten naar eigene ingeving, waren geloofsregters en buitengewoone gevolmagtigden eerlang hunnen invloed kwijt en zeker van bij hooger beroep geene ondersteuning te zullen vinden. Twee feiten vooral bewezen, dat de hulk van den staat op een klip gestuurd was: de

[p. 344]

zending van Egmont naar Spanje, het opkomen en het ongehinderd voortzetten van het verbond der Edelen. Doch over dit laatste nader. Thans zij het genoeg op te merken: door de tegenwerking, welke Granvelle van den adel en de overheden des lands ondervond, was onder zijn bestuur de uitvoering der plakkaten niet met die klem doorgezet, waarover men zich onder Keizer Karel had beklaagd: de val des kardinaals en het bestuur der Heeren schonk den vervolgden zooveel verademing, als in de gegevene omstandigheden mogelijk was. Eene derde verkoeling bragt in het jaar 1566 de moderatie aan. Door haar werd feitelijk de bediening der geloofsregters opgeheven; door haar werd eene poging aangewend, om tusschen plakkaten en privilegiën eene overeenstemming te brengen; door haar werd genoegen gegeven aan de bedenkingen, door Staten en gewestelijke Hoven vroeger opentlijk bij Keizer Karel en Koning Philips ingebragt. Wat er aan ontbrak viel aan te vullen; ware het om de handhaving der voorregten te doen geweest, dan ware door een krachtig en eenstemmig besluit der onderscheidene gewesten en standen de Koning zijns ondanks tot toegefelijkheid gedwongen. De moderatie had ten minste de brandstapels afgeschaft en de verbeurdverklaring van goederen aan vele uitzonderingen onderworpen; zij had als algemeene regel boetvaardigheid tot grond voor matiging der straffen gelegd. Die des ondanks die moderatie onder den scheldnaam van ‘moorderatie’ verwierpen, toonden, dat het hun om iets anders te doen was dan herstel des lands op den voet, waarop het ten tijde van Keizer Karel was geweest. Zij bewezen, dat de vraag, waarop het aankwam, van den beginne af niet duidelijk, niet ter goeder trouw was gesteld: dat het minder het vastgestelde dan het vast te stellen regt gold, dat de beslissing niet kon plaats hebben naar de letter van geschrevene landregten of herkomsten, noch naar de voorbeelden van vroegeren tijd, maar naar de eeuwige beginsels van rede, zedelijkheid en menschenregt.

Regtens - het is, wij kunnen het niet genoeg herhalen, uit dat standpunt, dat wij redeneren - viel er aan de moderatie noch aan de wijze, waarop zij nagekomen werd, iets te berispen. Van twee zaken, die haar nagegeven worden, is de verdediging

[p. 345]

gemakkelijk. De eerste is de vervolging, welke ondanks de toegezegde moderatie tegen de Hervormden plaats greep. Als het op stuk van zaken aankomt, weet Wesenbecke, na van verscheidene persoonen te hebben gesproken, die ‘gevangen genomen, gebrant ende gedoot’ zouden zijn, slechts eenen te noemen: Jan de Tapijtwerker van Oudenaerde. Hebben wij regt dat slagtoffer te beklagen, wanneer wij in aanmerking nemen, dat de tijd der onderhandelingen over de moderatie een tijd van wapenschorsing was, waarin hij, die zich het eerst vergreep aan zijne tegenpartij, naar hare wetten mogt gevonnisd worden? En dat had Jan de Tapijtwerker op de grofste wijze gedaan door zich onder het bedienen der mis in het koor te dringen, het Allerheiligste uit de hand des priesters te rukken en met voeten te treden, onder de woorden: ‘Ik kan die afgoderij niet langer dulden’¹⁾. Naast dezen ongelukkige weten wij, ondanks alle nasporingen, geen tweede slagtoffer der bloedplakkaten te noemen²⁾. De tweede beschul-

1) Zie: Mémoire Justificatif du Magistrat d'Oudenarde etc., publié pur B.J.v.d. Meersch. Gand, 1842, p. 18, 19.

2) Wij hebben ons hierboven beroepen op het stilzwijgen van Wesembecke, Staet der Religie in Nederlandt p. 109 (druk van Breda) omtrent andere namen dan dien van den tapijtwerker te Oudenaarden. Brandt, Histor. der Reform. Dl. I p. 300, noemt nog François Soete, als op den 1en Mei 1566 te Hulst of te Aelst onthoofd, en den pastoor van Hoorn, Jan Cornelissoon Winter, zonder dat hij van dezen den sterfdag weet op te geven. Jan Winter komt in het geheel niet te pas; hij was een der vroegste slagtoffers van de vervolging onder Karel V: uit een brief van den Heer van Assendelft aan den Grave van Hoogstraten van 2 September 1532 blijkt, dat hij toen reeds door den commissaris Sandelin verhoord (was) en de processtukken ter nadere uitspraak aan den Domdeken van Utrecht waren opgezonden. Ten opzigte van François Soete kunnen wij verzekeren, dat eene dwaling plaats heeft. Wel verre van te vervolgen, was de baljuw van Hulst, Willem van Pottelsberghe, veeleer op de hand der Hervormden. Hij werd om die oorzaak in zijn ambt geschorst, en eerst na dien tijd ‘auroit par feu Pierre Hunghes, substitué au lieu dudict Pottelsberghe, esté saisy au corps et prins au mois de Novembre LXVI ung François Zoete, auparavant banny par contumace comme héréticq et après exécuté par l'espée’; zooals uitdrukkelijk te lezen staat in de Justificatie van de regeering der stad Hulst. Wij gelooven, dat de Heer Groen van Prinsterer de verzekering zal moeten terugnemen (Archives, t. II, p. 115): ‘malgré les promesses, faites au nom de la Gouvernante, on continuoit dans quelques provinces à persécuter pour le fait de la religion. En avril et mai, plusieurs religionnaires furent jetés en prison, quelques uns brulés vifs’. Tot wederlegging van het laatste is het genoeg, de woorden aan te voeren van het vertoog der Edelen te St. Truyen: ‘d'Overheden ende magistraten.... hebben altijt voortghevaren met vanghen ende spannen ende in de ghevanghenisse te werpen, uyt crachte van de voorschreven Placaten ende Inquisitie’ (Wesembecke t.a.p. bl. 161). Aangesproken om nadere verklaring op dit punt, gaven zij op, dat dit had plaats gehad te Doornik, Rijssel, Bergen in Henegouwen, Béthune, Arien (Aire), Aath, Brussel, Brugge, Gent. Dus geen woord van halsregt, zelfs niets over den tapijtwerker van Oudenaarden, wiens zaak misschien den bondgenooten zelven reddeloos scheen. Het is misschien der moeite waardig, nauwkeuriger te onderzoeken, aan welke zijde schending hebbe plaats gehad van het interim, door Margaretha toegestaan. Wij gelooven, dat dit onderzoek ten haren voordeele zou uitvallen. Het spreekt van zelve, dat dit onderzoek zich moet bepalen binnen de tijdruimte van 10 April 1566 tot op de afkondiging van het plakkaat van 3 Julij deszelfden jaars. Omtrent Bergen, Arien, Aath, Gent weten wij met zekerheid niets te zeggen. Wat Doornik betreft, hebben wij den hevigen brief van een Protestant, door Groen medegedeeld in t. II, p. 115-119. Alles wel nagegaan, komt de grief, door den ijveraar opgegeven, neder op het gevangen zetten van een vrouwspersoon, dat, ergens uit een bordeel opgedolven, zich voor nieuw-bekeerde liet doorgaan. Het is integendeel bekend, dat de regeering van Doornik over het geheel der Hervorming toegedaan was, en ten bewijze van hare bescheidenheid strekke het volgende. Toen de openbare preek op een half uur afstands van de stad was aangevangen, vloeiden talrijke scharen derwaarts. De regeering liet twee zijner burgers voor zich roepen, die daar tegenwoordig waren geweest: zij bekenden het feit en verzekerden, dat nieuwsgierigheid alleen hun drijfveer was geweest. Na één dag hechtenis werden zij onder handtasting ontslagen: de regeering hield hun het gevaar voor, waaraan zij zich blootstelden, en dreigde hen met de strengheid der plakkaten bij herhaling van misdaad. In dezer voege schreef de regeering de zaak zelve over aan de Landvoogdes bij brief van 29 Junij 1566. - Wat Rijssel betreft, de regeering was den Hervormden zeer vijandig; en echter in het verslag, dat zij van hare handelingen aan de buitengewoone commissarissen indiende, verklaarde zij, dat na de ontvangst der brieven van de Landvoogdes van 9 April die van de wet zich hadden ingehouden en de plakkaten niet in hare strengheid waren nagekomen: ‘gelijk ook in de overige steden van Zijne Majesteit de gezegde plakkaten sedert in onbruik zijn gebleven’. Hetzelfde geldt omtrent Brugge: in hare Justificatie meldt de stad de ontvangst der meergemelde brieven van de Landvoogdes, en voegt erbij: ‘derhalve is de raad van Brugge niet te beschuldigen, indien zij zich dienovereenkomstig heeft gedragen’. De doodvonnissen, aan Dontissent en Willem Loyseau - zoo moet men lezen en niet Hose (Groen t.a.p. 115) - waren reeds voltrokken, voordat er over de moderatie gehandeld was. Men kon alleen aan de regeering verwijten, dat zij vroeger gevangene persoonen gedurende den tijd van het interim in hechtenis hield. - Wat Béthune betreft, de regeering verklaarde, dat niemand der burgers zich ooit tegen de plakkaten had vergrepen en dat niemand daar ooit om de godsdienst ter dood gebragt was. Op den 4 Augustus schreef zij aan de Landvoogdes, dat nog niemand uit de stad zich ter openbare preeke begeven had, en zoo schepenen later in November op vermoeden van ketterij eenige inwoners banden, deden zij dat niet ingevolge de plakkaten, maar uitdrukkelijk op grond van het privilegie van Gravinne Machteld van Artois (dus was het in het banvonnis uitgedrukt). - Blijft over Brussel, en het bewijs voor de vervolging is in het smeekschrift van drie gevangenen, bij Groen t.a.p. bl. 143. Haasten wij ons op te merken, dat de Ambtman van Brussel, Jan van Locquenghien, een der uitstekendste magistraatspersonen van zijnen tijd, bij de geestelijkheid om zijne gematigdheid in haat was en beschuldigd werd meer dan eenen gevangene om de godsdienst te hebben laten ontsnappen; zeker was hij een vijand der Inquisitie, en zoo wij de verzekering der gevangenen bij Groen t.a.p. blz. 143 al niet mogen loochenen, het is waarschijnlijk, dat hij eerst na de afkondiging van het plakkaat van 3 Julij tegen hen hebbe gehandeld. Zou het hem in dat geval hoog af te nemen zijn, indien hij het fijne onderscheid niet gevoeld hebbe, dat er bestond tusschen een preek in het ruime veld of eene evangelische vermaning in een openbare herberg?

[p. 346]

diging is deze: dat, voordat de moderatie kracht van wet had verkregen, haar inhoud afgekondigd werd in het plakkaat van den

[p. 347]

derden Julij. Wij willen daarop niet antwoorden, dat de onderwerping dier moderatie aan gewestelijke Hoven een toegeven aan de partij der beweging was; wij willen veeleer in dien maatregel en de aarzeling, waarmede zij werd uitgevoerd, eene vrucht zien dier ongewisse staatkunde, onder welke de vloed der omwenteling alle grond van beginsel had weggespoeld. Maar ware dit ook niet zoo geweest, had de Landvoogdes geen regt krachtige bepalingen in te voeren, waar hare oproerige onderdanen het feit in de plaats van het regt stelden, en tot hunne nog veel onwettiger predicatiën niet met klokgeklep maar met een pistoolschot opriepen? Wat men ook tegen het plakkaat van den derden Julij - dat overigens niet alom werd afgekondigd - moge zeggen, het druischte niet aan tegen de meeningen, die veld wonnen; het schond geen enkel privilegie; het deed regt aan de bezwaren der gewestelijke Hoven door uitdrukkelijk te bepalen, dat ‘de predikers, leeraers, ministers ende dierghelicke verleiders des volcx’, nevens den doodstraf, ‘die van confiscatie van allen huerlieder goeden’ zouden ondergaan, ‘alleenlijck binnen den landen daer confiscatie standt heeft’. Volstrekte afschaffing derhalve van hetgeen in het plakkaat van 1549 de meeste opspraak had gebaard, en erkenning van het regtspunt, waarop tot dusverre alle gewestelijke Hoven eenstemmig waren geweest.

De hoofdzaak echter, die wel niet letterlijk in het ontwerp der moderatie was uitgedrukt, maar waarvoor dit ontwerp, zoowel als het interim, dat daaraan voorafging, de vaste grondslagen legde, was het opheffen der Inquisitie of liever het ten eenenmale opgeven der pogingen, daarvoor vroeger en later in het werk gesteld. Hoe menigvuldig er ook in geschriften van die dagen, zoowel als in latere, van de Inquisitie gesproken zij, wij twijfelen, of de zaak voor alle onze lezers even helder zij. Geen onzer oude geschiedschrijvers, die niet gemeend (heeft) zijn verhaal van onze beroerten met een verslag omtrent de Spaansche Inquisitie te moe-

[p. 348]

ten aanvangen; en echter heeft die vreesselijke (instelling) nimmer inderdaad, maar slechts als molik in de verbeelding der menigte bestaan. De Spaansche Inquisitie was een vrucht van zijnen bodem, een middel om stammen tot eenheid te dwingen, die door oorsprong, zeden en geloof elkander vijandig waren. Godsdienst en staatsbelang hadden elkander op de eigenaardigste wijze de hand gereikt, om die instelling tot een magt te verheffen, waarvan het onzeker is, of zij meer de heerschzucht der koningen of de regten der standen heeft gediend. Zij heeft in het hart van Spanje alle godsdiensthervorming met wortel en tak uitgeroeid; maar zij is evenzeer het geheimzinnige werktuig geworden, om gevaarlijke onderdanen, eerzuchtige staatsdienaars of benijde gunstelingen tot eenen geduchten en zekeren val te brengen. Wanneer wij de pogingen gadeslaan, veelal met ongelukkig gevolg door de Spaansche heerschappij aangewend, om die Inquisitie in andere landen van haar gebied te vestigen, dan durven wij niet ontkennen, dat bij menschen als Filips en Alva de gedachte kan opgerezen zijn, ook die vreemde vrucht op Nederlandschen bodem te planten; maar zeker blijft het, dat die gedachte steeds door hen (is) ontkend en nimmer een begin van uitvoering heeft erlangd. Heeft die wensch bestaan, het was omdat die Inquisitie een zoo duister werkend, maar krachtig, beslissend en alles vernietigend middel was, waardoor hun hoogste doel, ondergang der ketterij, kon worden bereikt. Keizer Karel V, de eigentlijke insteller der Inquisitie in de Nederlanden, schreef daarover in een gedenkwaardigen brief aan zijne dochter Johanna, korten tijd voor zijn dood, het volgende: ‘Ik heb in de Nederlanden de Inquisitie willen vestigen, teneinde de ketterijen, welke de nabuurschap van Duitschland, Engeland en Frankrijk daar hadden voortgeplant, uit te roeijen en te straffen. Eenstemmig verzetten zich alle daartegen en schreeuwden, dat er onder hen geene Joden waren. Na lang onderhandelen is het zooverre gekomen, dat er eene verordening gemaakt is, volgens welke allen, van welken rang of stand zij ook waren, bijaldien (zij) in een der misdaden in die ordonnantie uitgedrukt vervallen waren, ipso facto met den mutsaert en verbeurdverklaring hunner goederen zouden worden gestraft. Ter uitvoering dier bepaling werden zekere persoonen benoemd,

[p. 349]

om onderzoek te doen en de schuldigen op te sporen; bleek het misdrijf waar, dan hadden zij de halsstarrigen levend te verbranden, de berouwhebbenden met het zwaard te regten. Zoo is het geschied, ofschoon het misnoegen over zoo streng een bevel algemeen en niet zonder grond was; maar de noodzakelijkheid dwong mij. Ik geloof en hoop, dat mijn zoon op denzelfden voet is voortgegaan; altans ik heb hem geraden en gesmeekt, uiterst gestreng te zijn in het straffen der zoodanigen’¹⁾.

De ordonnantie, waarop Karel bij het schrijven van dezen brief het oog had, was voorzeker die van 31 Mei 1550, sedert door Philips in November 1555 bevestigd²⁾. Geen staatsbelang had hem die in de pen gegeven, maar de vrees voor het indringen dier nieuwe leer, welke het voorwerp van zijn doodelijken haat was. De plakkaten waren ontoere ikend gebleken: het getal der Hervormden wies in de verdrukking; de stedelijke regeeringen, de orde der regtsgeleerden begonnen allengs verdachte of besmette persoonen onder hare leden te tellen; noode vervolgden zij hunne eigene medeburgers of leenden de hand aan bepalingen, waarvan de nakoming eene doorgaande inbreuk op stedelijke en gewestelijke voorregten was. Maar boven alles, de plakkaten bereikten slechts de ketterij, wanneer zij zich door daden had kennelijk gemaakt; zij troffen de vergrijpen tegen de instellingen en de leer der kerk; zij straften de verleiders, maar niet de verleiden, voor zooverre (zij) het ingezogen gif in hun hart hadden opgelegd. En echter de gedachte was de moeder van woorden en daden; zoo lang men niet haar onderdrukt had, zouden, ondanks brandstapel en strop, steeds nieuwe leeraars, nieuwe boeken, nieuwe misdaden oprijzen. Hoe in die tekortkoming der plakkaten te voorzien?

Keizer Karel antwoordde door de Inquisitie. Waar geene daad aanwezig was, maar slechts de wil, minder nog: de gedachte, waaruit eene daad kon voortkomen, daar begon het regtsgebied dier nieuwe en vreesselijke vierschaar. Een streng onderzoek, of

1) Zie dezen belangrijken brief bij: Gachard, Bulletins de l' Académie Royale de Belgique, T XII, 1e partie p. 241-261. (Vgl. thans ook: Gachard, Retraite et mort de Charles V, t. I p. 297 sqq. U.)

2) Zie de ordonnantie onder anderen bij: Van der Haar, De Init. Tumult. Belg. L. I, p. 161-175.

[p. 350]

binnen het land of een bijzonder gedeelte des lands de uiterlijke godsdienstigheid en de waarneming der kerkplegtigheden toe of afgenomen was, was de grondslag, waarop de geloofsregters hun geding aanvingen; geestelijken, biechtvaders, burgerlijke en regterlijke ambtenaren werden opgeroepen (om) onder eede te verklaren, wat zij ten voor- of nadeele van enkele gemeenten of bijzondere persoonen gehoord hadden; zelfs geheime aanklagten werden aangehoord: uit de onderlinge vergelijking besloot de geloofsregter tot het bestaan der ketterij, tot hare aanleiding, hetzij die onwetenheid, hetzij die verleiding was. Vandaar strekte zich het onderzoek uit over de priesters en opzieners: men vernam, of hunne kundigheden aan hunne roeping beantwoordden, of zij zelve geene verdachte meeningen koesterden of verdachte boeken lazen, of de voortgang der Hervorming onder hunne kudde bevorderd werd door hunne onvastheid in de leer, hunne nalatigheid in hun ambt of de ongeregeldheid van hunnen wandel. Men vorschte langs denzelfden weg de geheime beginselen der plaatselijke overheden en wereldlijke regters uit; men ging na, of zij de plakkaten niet te slap hadden gehandhaafd, en putte daaruit de aanleiding om henzelven in regten te betrekken als begunstigers der ketterijen, en hunne godsdienstige overtuiging aan een streng onderzoek te onderwerpen. Eindelijk, de geestelijke regters boden aan de wereldlijke, die somstijds zelfs de twaalf geloofs-artikelen vergeten waren of nooit hadden geweten, de behulpzame hand, om te bepalen, welke meeningen kettersch waren en als zoodanig, ingeval van openbare verkondiging, onder de straf vervielen, door de plakkaten bedreigd; gene deden, wat deze niet vermogten, onderzoek of het berouw der schuldigverklaarden opregt was, of de herroeping hunner dwalingen slechts uit vrees voor de straf was voortgekomen, dan wel of zij de uitdrukking was eener stelselmatige verandering van gevoelens, en in dat geval bekroonde de geloofsregter zijnen arbeid door de nieuw bekeerden door leer en onderwijs te bevestigen en ten laatste alle sporen van ketterij uit te wisschen in hunne opneming onder de gehoorzaamheid der kerk.

Wij hebben de verpligtingen der Inquisiteurs opgegeven; wij moeten spreken over hunne regten. Het pauselijk alvermogen

[p. 351]

was daarvan de grondslag. Het hof van Rome kon zijne magtsvalkomenheid in haar geheel op zijne gemagtigden overdragen, en het spreekt van zelf, dat dan geene magt ter wereld in staat was de zijne op te wegen. Vorsten en kerkvoogden traden de Pausen met gelijke onafhankelijkheid op den nek: geen wonder, zoo gene met wangunst eene instelling beschouwden en waar zij konden fnuikten, welke hun eigen gezag overschaduwde. Intusschen de verdeeldheid van Bisschoppen en Landsheeren bereidde den weg voor de pauselijke aanmatiging en dus ook voor de Inquisitie; er waren bovendien oogenblikken van ongeloof, van geestdrijverij, van ketterij, die zelfs bij weldenkenden het vooroordeel rechtvaardigden, dat eene regtbank als die der Inquisitie alleen de kerk en het Christendom vermogt te redden. In zulke gevallen werden de geloofsregters slechts gevolmagtigden voor eenen bepaalden tijd, voor een bepaald doel; hunne regten waren door den pauselijken lastbrief omschreven en dikwijls in gemeen overleg met den Landsheer zooveel mogelijk naar de wetten des lands, waar de Inquisitie tot stand kwam, gewijzigd.

Die wetten waren in de Nederlanden van dien aard, dat eene geestelijke regtbank daar nimmer algemeen ingang kon vinden, tenzij de heiligst bezworene eeden, de stevigst verzegelde handvesten met voeten werden getreden. Nietslechts de bijzondere verordeningen van de pauselijke lastbrieven, neen, het denkbeeld eener geestelijke regtbank, onderscheiden van die der Bisschoppen, was in de aanzienlijkste gewesten hier te lande door de staatswetten buitengesloten. Want voorzeker, het regt van geloofsonderzoek der Bisschoppen over hunne leeken en de toepassing der kerkelijke straffen was zoo oud als de kerk, de invloed van hunne regtsmagt ook in de burgerlijke betrekkingen weinig jonger dan de heerschappij der kerk; maar des ondanks was de Inquisitie der Bisschoppen zelven door onze Graven en Hertogen binnen zeer enge grenzen beperkt. De uitgestrektheid der voorvaderlijke vrijheid is zoo dikwijls overdreven, dat het hier noodig is alle onbepaalde grootspraak vaarwel te zeggen en in bijzonderheden de waarheid dezer verzekering aan te toonen. Wij kiezen de drie der voornaamste provinciën, die Karel V van den beginne af onder zijnen scepter vereenigde, om dit te bewijzen: Brabant, Holland,

[p. 352]

Vriesland. Over de eerstgenoemde landstreek kwam het geestelijk gebied van oudsher toe aan twee Bisschoppen: (die) van Luik en van Kamerijk. Maar om niet te gewagen van alle de bepalingen, waardoor Philips de Goede zijne Brabantsche onderdanen tegen de aanmatigingen dier vreemde geregtshoven had gewaarborgd, hunne jongste zekerheid bestond in den toebrief tot zijne Blijde inkomst, door Karel V op den 26 April 1515 verleend, waarbij aan de beide Bisschoppen de magt ontzegd werd, om de inwoners van Brabant buiten de grenzen van het land ter verantwoording te roepen. Slechts op gezette tijden mogten zij in den lande van Brabant zelven door hunne gevolmagtigden de vierschaar spannen, en daarvoor de inwooners dagen slechts terwijl en zoolang als de zitting duurde. Eindelijk slechts van drie zaken was hun vergund kennis te nemen: van de waarde of onwaarde der uiterste wilsbeschikkingen, van huwelijksche voorwaarden, van verstervingen aan de doode hand, ‘ende niet voorder’, zooals de nieuwe Hertog er uitdrukkelijk bijvoegde. Wat Karel V voor Brabant had gedaan, was reeds Holland voor een aanzienlijk gedeelte aan Willem VI van Holland verschuldigd. Uit Zuid-Holland mogt geen zijner onderzaten voor eenig geestelijk geregt worden gedaagd dan ter zake van ‘paaplijke provenden, huwelijksche voorwaarden en testamente’; volgens het voorregt, door denzelfden Landsheer aan Waterland verleend, kon niemand buiten zijn kerspel door den geestelijken regter vervolgd worden, en de kerkelijke ban, in een tegenovergesteld geval uitgesproken, werd als nietig en van onwaarde beschouwd. Eindelijk was door het concordaat tusschen Philips den Goede en den Bisschop Rudolf van Diepholt bepaald, dat om geenerlei zaken de ingezetenen van Holland, Zeeland en Westvriesland te Utrecht konden verdagvaard worden; niemand kon, volgens hetzelfde verdrag, tegen zijnen wille onttrokken worden aan den geestelijken (provisor en deken) of wereldlijken regter van de plaats, waar hij onderzaat was. Evenals Holland behoorde Vriesland onder het geestelijke regtsgebied des Bisschops van Utrecht; maar volgens aloude herkomsten, door de Saksische vorsten en Keizer Karel gelijkelijk bezworen, was de magt dier kerkvoogden daar nog beperkter. De twee aartsdiakenen van het Sticht konden jaarlijks twee commissaris-

[p. 353]

sen, een voor Oostergo en een voor Westergo, benoemen, maar beide in Vriesland gevestigd, om de priesters te onderzoeken, te ordenen, zich omtrent hun leer en leven te laten inlichten en daarover naar beschrevene keizerlijke regten uitspraak te doen. Het aantasten van leeken zonder bewilliging der wereldlijke magt was ten eenenmale ongeoorloofd. De commissarissen deelden hun geestelijk regtsgebied met de Vriesche abten: die van Lidlum, Hemelum en Dockum. Die regters waren te afhankelijker van hunne gemeenten, omdat aan niemand, noch aan Keizer noch aan Bisschop - met uitzondering hunner eigene heerlijkheden - de benoeming van herders en leeraars, van abten of van geestelijke overheden stond, dan aan de monniken of aan de eigenerfde en schotboortige leden der gemeente. Waar had het landregt hier eene reet overgelaten, waardoor zich de Inquisitie, zooals Karel V die verstond, kon binnendringen?

Wij hebben hier alleen van den strijd gesproken, waarin het geloofsonderzoek en ketterregt, in het afgetrokkene beschouwd, met 's Lands voorregten en handvesten zich bevond. Het vervolg dezer bladen zal leeren, hoe vaak dat stelsel in de toepassing in tegenspraak was met de burgerlijke vrijheid, met de aangenomene regtspleging, met de wettige strafvordering. De Pausen verzuimden niet, hunne magt den Inquisiteurs mede te deelen over alle de Nederlandsche gewesten, op welke voorwaarden en in welke mate ook elk in het bijzonder aan den heerscher onderworpen was; de pauselijke inquisiteurs kenden geene grenzen dan hun berigtschrift uit Rome, en Rome, dat zijne magt van den Heer des hemels en der aarde had, speelde ligtelijk met de artikels van verdragen of bezworene grondregten. Uit het eenmaal aangenomen standpunt liet dit alles bij redelijke gevolgtrekking zich afleiden Maar die verontschuldiging kon niet voor den landsheer gelden. Philips de Goede had bij opene brieven verklaard, dat alle bullen, aanschrijvingen, indagingen, van den Pauselijken Stoel uitgevaardigd, geene kracht van wet hadden, zoolang die niet door den Landsheer waren goedgekeurd; dat wie daaraan des ondanks gehoorzaam was, zich als onderdaan ten hoogste strafschuldig en het banvonnis waardig had gemaakt. Dit regt was telkenreize en onverminderd door zijne opvolgers, de nieuwe

[p. 354]

Landsheeren, bezworen. Op hen kwam dus de verantwoordelijkheid, zoo zij tegen de aanmatigingen van den Pauselijken Stoel de regten der landzaten niet in bescherming namen; zoo zij, tegen de letter van hunnen eed, tegen de uitvoerige verklaring hunner opene brieven, de Inquisitie toelieten en bekrachtigden, dan stonden zij tegenover hunne onderdanen als eedverbrekers en trouweloozen.

Maar voor zulke bedenkingen stond een man als Karel V niet stil. Geen woord van verdediging voor hem, want niemand maakte stoutmoediger inbreuk op de regten des vaderlands; geen woord van verontschuldiging voor hem, want de list, waarmede hij zijne plannen ten uitvoer bragt, plaatst hem aan de zijde van de verstandigste tyrannen der oudheid. Maar ook geen woord van verguizing voor hem, want de edelste eerzucht voor het welzijn zijner onderdanen werd dwingelandij, omdat zijn geest, hoe krachtig ook, slechts des te krachtiger het vooroordeel, waaronder hij gebukt ging, doorzette als rigtsnoer voor zijne regering. Aan het einde zijns levens, in een oogenblik der heiligste zelfbetrachting, betreurde Karel, dat hij zijn woord van vrijgeleide jegens Luther niet gebroken had. Zulk eene verklaring is de slotsom zijner daden, zijns levens: wat anderen in hem als eerlijkheid hebben geprezen, was in zijne eigene oogen berispelijke zwakheid geweest.

Misschien behoorde het niet tot stand brengen der Inquisitie in de Nederlanden tot die tekortkomingen, waarvoor hij later boete deed in het klooster van Yuste. Immers de aangehaalde woorden uit zijnen brief aan Prinses Johanna bewijzen, dat zijne wenschen niet bevredigd, zijne pogingen niet geslaagd waren. En zoo was het inderdaad: de Inquisitie was in de Nederlanden geweest, zij was er verdwenen, na vergeefs hare krachten op de landswetten te hebben beproefd; onder verschillende vormen had zij zich van toen af zoeken binnen te dringen: op enkele punten en voor een tijd was het haar gelukt zich te vestigen, maar een algemeen, een onbetwist bezit was haar niet ten deele geworden tot op het oogenblik, dat de ontmoedigde en afgeleefde Keizer zijne staten aan zijnen zoon overliet. Wij moeten de hoofdtrekken van de geschiedenis der Inquisitie in de Nederlanden onzen lezers mededeelen.

[p. 355]

Het werk van de Inquisitie ging van den Keizer uit. Opdat het beruchte Wormser plakkaat van 8 Mei 1521 ook in de Nederlanden ten striktste zou worden uitgevoerd, beriep hij uit zijnen Raad van Brabant een der ijverigste katholieken, Mr. Frans van der Hulst, om de ketterij ten scherpste te vervolgen en uit te roeijen. De naam van Inquisitie werd in het hem gegeven berigtschrift vermeld, maar alleenlijk om daardoor geregtelijk onderzoek, enquête, uit te drukken. Van der Hulst was geen eigenlijk Inquisiteur, maar een buitengewoon gemagtigde des Keizers, van wien hij zijne aanstelling en zijn regt ontleende; 's Keizers lastbrief beperkte bovendien zijne werkzaamheid tot Brabant, waar de Lutheranerij het eerst en hevigst was losgebroken¹⁾. Wat hij niet was, werd hij eerlang door de beschikking van Paus Adriaan. Behoudens eenige bepalingen benoemde hem deze tot algemeen Inquisiteur voor de Nederlanden van wegen den Pauselijken Stoel, breidde zelfs zijn regt over alle geestelijken lager dan de rang van Bisschop uit, gaf hem magt, de ketters overeenkomstig de bepalingen van het geestelijk regt te straffen en bestemde de opbrengst der boeten en verbeurdverklaringen, door hem uitgesproken, voor den heiligen oorlog, tegen de Turken te voeren. Had reeds Karel zelve zijnen gevolmagtigde ontslagen van de noodzakelijkheid om de gewoone vormen van regtspleging in acht te nemen, de Paus behoefde daaraan zijnen Inquisiteur nog minder te verbinden; maar deze handhaafde tenminste de kerkelijke hierarchie door uitdrukkelijk te bepalen, dat het berigtschrift, door hem uitgevaardigd, niet verstaan werd te strekken ten nadeele van het regt van geloofsonderzoek, dat tot dusverre de gewoone bisschoppen en hunne gemagtigden binnen hun Bisdom hadden uitgeoefend.

1) Volgens Van Wesembecke gaf de vervolging tegen de Augustijners van Antwerpen aanleiding tot het benoemen van Van der Hulst als commissaris; zelfs schijnt het, dat van eene officieele aanstelling van hem als Inquisiteur weinig zij bekend geweest, maar hij veeleer steeds als keizerlijk gevolmagtigde zij beschouwd geworden. Dit volgt uit de eenigszins onduidelijke voorstelling der zaak bij den gezegden schrijver: de magistraat van Antwerpen verzocht assistentie van den Raad van Brabant, ‘die haer sondt een Raetsheer, die oock int secreet een van de inquisitie was, dewelcke daer mede soo rouwelijck doorgingh, dat 't Hof selfs daer nae soo veel bij den Paus te weghe brocht, dat hij afgheset werdt’. (Van Wesembecke, Staet ende voortganck der religie in Nederlandt, uitgave van 1616, bl. 10.)

[p. 356]

Van der Hulst bekleedde zijn ambt met al de onbescheidenheid eens indringelings; door zijne buitensporigheid maakte hij zich zijn ambt onwaardig. De Landvoogdes trok zijn berigtschrift in, en een oogenblik aarzelde men in haren raad, of de zaak van het ketteronderzoek niet beter aan de gewoone geregtshoven, die volgens de plakkaten vonnis wezen, of aan de Bisschoppen dan aan bijzondere Inquisiteurs ware overgelaten. De overweging, waarom dit gevoelen verworpen werd, is merkwaardig: men vreesde, dat de Bisschoppen van de gelegenheid gebruik zouden maken om de magt des Souvereins te besnoeijen, en meer hun werk zouden maken, van hunne eigene beurs door boeten en steekpenningen te mesten dan door strenge straffen de ketterij uit te roeij- en. Kunnen wij die overweging anders dan onstaatkundig en schandelijk noemen? Door privilegiën, landbrieven en concordaten was de magt der Bisschoppen naauw genoeg beperkt: waartoe dienden de Raden en Hoven, die Karel zelf in alle gewesten invoerde, dan om te voorkomen, dat geen der gevestigde ligchamen zijne magt ten koste der andere misbruikte en de regten des Souvereins nergens inbreuk leden? In plaats daarvan verkoos men eene vreemde mogendheid in het beheer der zaken van godsdienst in te roepen, eene vreemde regtspleging en ten koste der oude herkomsten te vestigen. Wist men, hoeverre deze hare eischen zou drijven? Men had ja het placet om die te keer te gaan; maar de geschiedenis der Inquisitie ligt daar ten bewijze, hoe schandelijk men dit regt verwaarloosde. Er is geene andere verklaring voor dergelijke miskenning van eigen en landsbelang dan in de dolle ketterhaat, waardoor Karel en zijne voornaamste raadslieden verblind waren.

Men nam dus zijne toevlugt tot den Paus en verzocht hem eenen nieuwen Inquisiteur. Clemens VII benoemde den Kardinaal Van der Mark, een ijverig vervolger der Lutherschen, maar een man van kunde en veerkracht. Hij was echter Bisschop van Luik en de overwegingen, die wij laakten, maakten zich geldig: juist in die betrekking vreesde men hem als een gevaarlijk mededinger voor het keizerlijk gezag. Men smeekte andermaal den Paus om zijne tusschenkomst. Deze trok den lastbrief van den Kardinaal in en benoemde drie andere Inquisiteurs in zijne plaats.

[p. 357]

Men zou den tijd, die op hunne benoeming volgde, het tijdvak kunnen noemen, waarop de pauselijke Inquisitie in de Nederlanden haren hoogsten bloei had bereikt, het eenige, waarop zij zich over alle de Nederlandsche gewesten uitstrekte, het eenige, waarop zij geene andere beperkingen kende dan het pauselijk berigtschrift. Het door Clemens uitgevaardigde overtrof dat van Adriaan in aanmatiging en overschreed zelfs de grenzen van het betamelijke. Na een hevigen uitval op de bestaande Bisschoppen en de wijze, waarop zich deze van het geloofsonderzoek kweten, werd met eene enkele pennestreek hun gezag afgeschaft of tenminste tot werkeloosheid gedoemd¹⁾; aan de ketterregters werd voorgeschreven, den mijter evenmin als den hertogshoed te ontzien, maar alle voor zich te dagen en alle, met uitzondering slechts der Bisschoppen, in de gevangenis te werpen, die van ketterij verdacht waren; en onder die verdachten werden alle ambtenaren gerekend, die aan de uitvoering van hunnen last het minste in den weg legden, of de afkondiging hunner indagingen en besluiten opschortten; geen beroep stond aan de vervolgden open, zelfs niet het beroep op het Hof van Rome²⁾. De geestelijke banblik-

1) De breve van Clemens VII van 20 Maart 1525 drukte zich dus uit: ‘Cum nonnulli locorum ordinarii eo praetextu quod ad eos de causis haeriticae pravitatis cognoscere pertineat, vos judices praevenire conentur et vobis sub censuris et aliis penis ecclesiasticis ne contra praeventos procedatis interdicatur, ac dicti ordinarii et eorum officiales propter locorum distantiam et praesertim hyemali tempore vobiscum commode convenire nequeant, et cum convenerunt non facile vobiscum et in unam sententiam descendant, - mandamus, quatenus vos -, adhibitis si vobis videbitur dictis locorum ordinariis vel sine illis, vocetis qui fuerint evocandi omnes et singulos - usque ad definitivam sententiam inclusive, etiamsi per ordinarios locorum seu officiales eorum per citationem vel alium actum judiciarium praeventi fueritis, nisi ipsi praeventi actualiter carceribus mancipati fuerint, quo casu ipsi ordinarii contra antea sic incarceratos una vobiscum et non alias procedere possint.’ De breve van Paulus III was veel bescheidener: hij beval den Inquisiteurs, regt te oefenen ‘unacum locorum ordinariis in casibus, in quibus de jure intervenire debent, vel, si ipsi una vobiscum in praemissis procedere recusa verint, sine illis inquirendi’.

2) Breve van Clemens VII (20 Maart 1525): ‘Nos etiam vobis (postestatem damus) monitiones et citationes quascunque - per edicta publica locis publicis affigenda, quae perinde ipsos arctent ac si eis personaliter inthimata forent, faciendi ac contra quoscunque status, gradus, ordinis et conditionis seu praeeminentiae existent et quacunque ecclesiastica, etiam episcopali vel archiepiscopali, dignitate seu mundana, etiam ducali auctoritate, prefulgeant, ipsius Martini et aliorum haeresium et erroneorum dogmatum sectatores et sequaces, ac de illis suspectos ac diffamatos illorumque receptatores, fautores et defensores, ac eis auxilium, consilium et favorem praestantes, necnon vos in exercitio officii inquisitionis impedientes inquirendi et procedendi ac hujusmodi labe infectos, praeterquam episcopos et archiepiscopos, capiendi et carceribus mancipandi - et contra quoscunque alios sententias, tam interlocutorias quam definitivas, ferendi, et redire nolentes ab ecclesiae communione veluti putrida membra separatos ac divisos esse, et damnationi aeternae cum Satana et angelis ejus addictos ac perpetuo infames et intestabiles esse, ac corpora eorum, postquam defuncta fuerint, sepultura ecclesiastica carere debere decernendi denunciandi et declarandi.’ - Het gansche stuk, met afwijkende lezingen, is gedrukt bij: P. Fredericq, Corpus document. Inquisit., IV p. 319. (U).

[p. 358]

sem, die de zielen ter helle plofte en de ligchamen van elke Christelijke begraafplaats buitensloot, de geestelijke banbliksem, die minder vreesselijk zou geweest zijn, wanneer zij (niet) den wereldlijken regter en den beul sinds lang aan zich onderhoorig had gemaakt, mogt door de Inquisiteurs vrijelijk worden geslingerd: wat zij bonden was in hemel en op aarde gebonden, wat zij ontbonden, ontbonden. Erger nog, hunne vreeselijke persoonlijkheid had het regt, zich naar welgevallen te vertiendubbelen; zij konden onder-inquisiteurs aanstellen ter hunner keuze, persoonen, die zij ten opzigte van godgeleerdheid en regtskennis geschikt, dat is met andere woorden: vervolgziek en buigzaam, oordeelden, en aan dezen door hunnen eigen lastbrief alle die magtsvolkomenheid overdragen, die zij zelve bezaten¹⁾. Eindelijk, op één punt slechts scheen de magt des Souvereins te worden gevleid: de verbeurdverklaringen werden aan zijne schatkist toegewezen; ver-

1) Van die onder-inquisiteurs vindt men eene lijst bij Gachard, Corr. de Phil. II, t. I p. CXIV; zij kan nog aanmerkelijk vermeerderd worden. Zoo werden b.v. door de Inquisiteurs, in 1525 aangesteld, onder anderen tot hunne gemagtigden benoemd: Nicolaas van Egmond en Godschalk Rosemond. (Brief van Tiletanus aan Margaretha van Parma, 11 Januari 1566.) Later treffen wij aan als onder-inquisiteur van Gelderland: Barend Gruwel of Grouwel, prior der Predikheeren (Nijhoff, Bijdragen, III bl. 29). Voor Holland: Jacob van der Goude (Wiltens en Scheltus, Kerk. Plakaatb. Dl. II p. 2) te Delft. Voor Utrecht: mr. Jeronimus Verlenius. Voor Zeeland: Jan Paschasius, deken van ter Tholen (Verslag van het Hof van Holland in 1565). Nicolaas de Castro, later bisschop van Middelburg, ging als Inquisiteur naar Groningen, maar werd er afgewezen (zie: Totius Belgicae divisio ad opprimendum per novos episcopos Evangelium, p. 166). Floris Egbertszoon, pastoor der Oude kerk te Amsterdam (Deze zin loopt niet af. U.) Eindelijk mag allerminst Willem van de Linde vergeten worden, die volgens Brandt (Historie der Reformatie Dl I bl. 256) den 13 Maart 1563 tot onder-inquisiteur over Holland, Zeeland, Utrecht, Vriesland en Groningen werd benoemd. Volgens Van der Haer (L.I.p. 160) waren onder de regeering van Philips de volgende hoofd-inquisiteurs onmiddellijk door den Paus (Pius V) aangesteld: Sonnius, Martin Rithoven, sedert bisschop van Yperen, Pieter Curtius, sedert bisschop van Brugge, Joost Ravenstein van Tielt en Michel du Bay van Ath, leeraars in de godgeleerdheid te Leuven.

[p. 359]

nederende vleijerij, die 's vorsten hebzucht streelen moest, meer dan de belangeloosheid van Paus Adriaan, die tenminste het bloedgeld in de offerkist wierp door het voor den Turkenoorlog te bestemmen.

Vraagt men naar de gevolgen van zulke beschikkingen, het schijnt genoeg ten antwoord, onder de ketterregters de namen aan te halen van den Carmeliter Nicolaas van Egmond en van dien Ruard Tapper, die het zinnebeeld en de beknopte uitdrukking geworden is voor alle de herinneringen van onverdraagzaamheid en geloofsvervolging in de Nederlanden, genoeg onder de slagtoffers den edelen pastoor van Woerden, Jan de Backer, te vermelden. Intusschen zóó schoorvoetend sluipt iedere nieuwigheid binnen, zóó sterk wreekt zich in het gevoel van schaamte het regt, waar het geschonden wordt, - de Inquisitie, ondanks al de magt, haar door den Paus toegekend, verschool zich achter het schild der hooge geregtshoven. Het vervolgen van rekkelijke schouten en nalatige werd aan deze overgelaten; door aanschrijving op aanschrijving drong Margaretha van Oostenrijk op de scherpst mogelijke uitvoering van 's Keizers plakkaten bij hare raden aan; de Inquisiteurs bleven op hun hoog leergestoelte te Leuven zitten. Die Hoogeschool bestreed de Hervorming door geschriften, door zendelingen en verspieders; die Hoogeschool gaf den raden aanwijzigingen hoe te handelen, en besliste ten laatsten vervolge over de resultaten van de onderzoekingen dergewestelijke Hoven.

Brabant leed ditmaal het langst en het meest onder de eigentlijk gezegde Inquisitie. Het lag binnen het bereik van haar brandpunt, Leuven. Eerst omstreeks 1527 drong zich een onder-inquisiteur, Mr. Pieter van der Goude, deken van Naaldwijk, in Holland binnen; maar nergens vinden wij, dat hij onafhankelijk van het Hof van Holland hebbe gehandeld. Het Hof zond zijne leden naar alle kanten uit, om berigten in te winnen, of er iets aan de uitvoering der plakkaten in de steden achterwege gelaten werd, of ergens de ketterij het hoofd opstak. Het Hof vervulde zijn taak met zooveel bedrijvigheid, dat het in het begin des jaars 1527 aan den Stadhouder, Graaf van Hoogstraten, schrijven kon, dat het de gansche vasten met niets anders ‘onledich was geweest, dan om middelen te vinden om die suspecte persoenen te corri-

[p. 360]

geren ende voirts te extirperen de voorsz. quade secte ende dwalinge, zoe dat wy geenen tijdt gehadt en hebben, om processen te visiteren ende justicie te administreren.’ Schandelijke bekentenis voorzeker, maar die nederkomt op het hoofd dergenen, die met zulk eene taak het Hof hadden belast! Zoo ter eener zijde het Hof stedelijke regeringen, die de plakkaten kwalijk nagekomen waren en door hunne slapheid der ketterij hadden in de hand gewerkt, zooals die van Amsterdam en Monnikendam, dagvaarden deed, het handelde daarin voorzeker overeenkomstig de beginsels zijner instelling¹⁾. Ter andere zijde handhaafde het de regten der provincie: het verzette zich tegen de aanmatiging der Hoogeschool van Leuven, die hare leden ten ontijde in de aanhangige regtsgedingen wierp en dezen dan voor haren regterstoel betrok²⁾; het handhaafde het privilegie de non evocando tegen de ongehoorde leer, destijds door den Hoogen Raad van Mechelen voorgestaan, dat alle de Nederlanden ééne provincie uitmaakten en dat dus een Hollander of Vlaming voor den gedelegeerden regter van Brabant of elders kon te regt staan³⁾.

Waarschijnlijk was het aan dergelijke tegenstrevingen der stedelijke regeeringen of wel aan den naijver van het Hof zelf te danken, dat de Inquisiteurs eerlang geheel van het tooneel verdwenen. Bij het plakkaat van 1529, in 1531 hernieuwd, werd aan twee leden der gewestelijke Hoven opgedragen kennis te nemen van

1) Met volle regt immers antwoordde de stadhouder op de klagten der Amsterdammers, dat ‘de schout van Amsterdam nyet justiciabel en es aldaer, ende dat die gecauseert zijn bij den Procureur socii criminis zijn.’ (Aert van der Goes, Register, I p. 171, in 8^o.)

2) Een voorbeeld: te Delft had in 1526 een Augustijner monnik verdachte leeringen gepredikt. Hij werd daarvan bij het Hof door den Prior der Predikheeren te 's Hage beschuldigd, die zich beriep op zekeren Mr. Beukel, die gedurende de predikatie van de verschillende stellingen aanteekening gehouden had en daartegen eene schriftelijke verklaring had opgesteld. Het Hof daagde Mr. Beukel voor zich als getuige en om van hem inlichtingen in te winnen. Deze weigerde en verklaarde zich ongehouden voor het Hof van Holland te verschijnen, als zijnde lid der Hoogeschool van Leuven, voor wier regtbank hij zich voorstelde den ketterschen predikant te vervolgen. Het Hof ging daarop tot den strengsten maatregel over en wierp Beukel in de gevangenis, totdat hij zijne getuigenis zou hebben afgelegd. Hoe het met de zaak, die vervolgens aan de Landvoogdes gebragt werd, afgeloopen zij, kan ik niet zeggen; maar het privilegie, waarop Beukel zich beriep, is uitvoerig uitgelegd door Van de Wall, Privilegiën van Dordrecht, Deel II p. 776-778.

3) Dit punt, bij Wagenaar, deel V p. 5, slechts terloops aangeroerd, is volledig opgehelderd in de Nalezingen, Dl. I bl. 225, 226.

[p. 361]

allen, die verdacht of beschuldigd waren tegen de plakkaten des Keizers te hebben gezondigd, en het vonnis tegen hen overeenkomstig de geschreven regten uit te spreken¹⁾. Wel sprak de Keizer in de gezegde plakkaten van de Inquisiteurs, welke de Paus op zijn verzoek in de landen van herwaartsover afgevaardigd en bevolmagtigd had, maar het bleef bij die melding: hun lastbrief scheen stilzwijgend ingetrokken te zijn. Slechts één voorbeeld uit den jare 1530 viel er in Brabant aan te wijzen, waarbij de Inquisiteur regtsmagt had uitgeoefend tegen eenen leek. In Holland vinden wij nergens voorbeelden, waarbij de Inquisiteur in die hoedanigheid optrad. Zelfs in de wreede vervolging tegen de Herdoopers, die eerlang volgde, bleef hij uitgesloten. De ‘Commissarissen tot de zaken Lutheranen’, zooals zij zich noemden, en later de raadsleden, die hun bijstonden, onderzochten en verhoorden zelfs de geestelijken, en daar hunne magt zich niet tot ontwijding der van ketterij overtuigden mogt uitstrekken, verwezen zij de uitspraak daarover niet aan de Inquisiteurs, maar aan de officieren van den Bisschop en de dekens, onder wier regtsgebied de beschuldigden behoorden.

De Commissarissen, wier werkzaamheid eerlang door de overige raadsleden gedeeld werd²⁾, ontvingen in 1534 een scherp verwijt wegens hunne rekkelijkheid in het straffen. Waarlijk, de ‘Christelijke weduwe’ van Erasmus moest moeijelijk te bevredigen zijn! De Herdooperij was een storm, die hun eigen leven en veiligheid bedreigde; de stedelijke regeeringen dwarsboomden den Raad, waar zij konden, en deze antwoordde met indagingen

1) In Brabant waren met die taak belast: Mrs. Adolf van der Noot en Joost van der Dussen; in Vlaanderen: Jacob de Blasere en Jan Everardi; in Holland: Jan van Duivenvoorde, heer van Warmond, en Mr. Arend Sandelin; in Vriesland: Martin van Naerden en Dr. Kempo Martena.

2) Omstreeks het jaar 1533 of 1534. Op het eerstgemelde tijdstip vinden wij Warmond en Sandelin nog in hunne oude betrekking; sedert hebben alle de verschillende raadsleden aandeel bij het vervolgen der ketters, en blijken zij solidair voor hetgeen daarin gedaan was. Zoo was dan ook de berisping van koningin Marie, waarover in den tekst, tot het Hof van Holland in het algemeen gerigt, en hunne verdediging was op aller naam. In Brabant ontmoetten wij den raadsheer Godaart de Meyer en den secretaris Adriaan van der Wiele als afgevaardigden in de zaak der ketterij te 's Hertogenbosch; zie: Hermans, Bijdragen tot de Geschiedenis van Noord-Braband, Dl. I p. 395-398.

[p. 362]

en ambtschorsingen. Bloed werd er in overmaat vergoten, want het Hof stond de geheime regtsplegingen voor, waar de openbare opzien of oproer zouden hebben verwekt. Op zijnen voorslag werd er een soort van Drossaard benoemd, door een aantal gewapenden omgeven, teneinde zich naar alle hoeken des lands te begeven, bij voorraad naar de Melchioriten - zoo noemde men de Herdoopers - onderzoek te doen en hen in de naaste stad te regt te stellen. Hij had tevens den Raad al de openbare ambtenaren aan te wijzen, die traag waren in het voltrekken der plakkaten, en voorts alle overigen, die met Lutherij besmet waren, te vatten en gevangen naar 's Hage op te zenden. Vreemde krijgslieden, Walen en Mechelaars, werden in dienst genomen, om het werk der regtspleging te ondersteunen. Als wilde beesten werden de Herdoopers in Noordholland door vuur en smook uit hunne schuilplaatsen gejaagd; hunne huizen werden in brand gestoken, hunne vergaderplaatsen omverre gehaald. De pijnbank in zijne beide vormen, ‘den gracelijken (!) en den rigoreusen’, deed ijverig zijn werk, en houtmijt, zwaard en zak verslonden in het openbaar en geheim hare slagtoffers. Maar de ketterij plantte zich op den adem des woords voort en bevruchtte alom den grond met een telkens verjongden, telkens rijkeren oogst. Amsterdam was een dag lang in de magt der gewapende dweepers geweest; te Monnikendam waren de Raadsheeren, niet anders dan als in een vijandelijke stad, in het geheim en bij verrassing binnen gedrongen, om het gezag der wet te handhaven; te Hazerswoude hadden de elders verdreven Herdoopers zich onder de aanvoering eens gewezen baljuws van 's Gravesande, Pieter van den Binkhorst, vereenigd, en na de plaats met moord en brand te hebben overvallen, een geregeld gevecht met de benden des Keizers doorgestaan. Onder dusdanige omstandigheden kende de vervolging geene perken, vond de barmhartigheid geene plaats. Vrouwen, die door hunne echtgenooten naar de geheime vergaderplaatsen gelokt, kinderen, die door hunne ouders gedwongen waren hunne leer te volgen, al gaven zij de opregtste teekenen van berouw, werden zonder genade evenals de halsstarrigen gestraft. Ondanks alle klagten daartegen der stedelijke regeringen, ondanks alle beroep op hunne privilegiën, werden de goederen der voortvlugtigen ver-

[p. 363]

beurd verklaard; de eigenaars der hooge heerlijkheden vergden hun regt op deze, maar met een woord, waarvan de tijden van Alva ons de wedergade opleveren, werden zij afgewezen: ‘de vasallen mogen gheen confiscatie pretenderen, soo veel te min dat zij gheen diligentie gedaen en hebben noch en doen, om die secten te extirpeeren.’ Niet slechts de Herdoopten of Lutherschen werden opgespoord, zoodra zij onder verdenking vielen; ook allen, die uit onverschilligheid het jaarlijksche hoogtijd houden hadden verzuimd, werden ter verantwoording opgeroepen of onder het opzigt der geregtsambtenaren en parochie-geestelijken gesteld; die een zijstraat insloeg, als het heilige werd omgedragen, die gedurende de hoogmis voor zijne deur zat, die het gewaagd had een onverdraagzamen minderbroeder met een blaffenden hond te vergelijken, was een voorwerp van geregtelijk onderzoek. Wij zijn uitvoerig in het beschrijven dezer vervolging; want ofschoon zij ketters en verdachten, verleiders en verleiden, priesters en leeken, vreemdelingen en poorters, stad en land, ambtenaren der grafelijkheid en magistraatspersonen, rijken en armen omvatte, wij vinden nergens van een eigenlijk gezegden Inquisiteur eenig spoor. Het is het Hof en bijzondere afgevaardigden uit zijn midden, de voorzitter van het Hof, Gerrit van Assendelft, Heer van Heemskerk, de procureur-generaal Reinier Brant, de geweldige provoost Karel van Herlaer; het zijn eindelijk de baljuws of stedelijke regeringen, gedwongen naar het advijs van het Hof vonnis te wijzen, op gevaar van hun vonnis vernietigd en zich zelven gedagvaard te zien, eindelijk de stadhouder Graaf van Hoogstraten of zijn plaatsvervanger, de Heer van Escornaix, welke wij met ijver aan de uitroeijing der ketterij bedrijvig zien en bij al hun bedrijvigheid nog te kort schietende.

Het mag opmerkelijk heeten, dat, terwijl de Inquisitie het menschelijk en burgerlijk regt in zijne grondzuilen schokte, daardoor het misnoegen wel algemeen was, maar dat de strijd tegen het onregt eerst daar met gelukkig gevolg gevoerd werd, waar de privilegiën van enkele gewesten daaronder leden. Dit was het geval met Brabant. Dank zij den genoemden toebrief tot Karel V's Blijde inkomst van 26 April 1515 gelukte het den Brabanders eerst, het indringen van den Bisschop van Luik, den Kardinaal

[p. 364]

Van der Mark, als generaal-inquisiteur af te keeren, ofschoon die zeker veeleer als geestelijke overheid had kunnen beschouwd worden, dan de in strijd met alle instellingen en op een geheel buitengewoone wijze tot het ambt van ketterregter geroepene Frans van der Hulst. In plaats van den Bisschop, wiens benoeming de Paus herriep, ontving Brabant drie geestelijken tot ketterregters. De ijver, waarmede deze hun ambt oefenden, gaf zeker tot nieuw misnoegen aanleiding: de Keizer gaf het geestelijk regtsgebied opnieuw aan leden van het Hof van Brabant in handen¹⁾; maar deze oefenden hunne magt met meer bescheidenheid dan hun voorganger. Met hunne aanstelling in het jaar 1529 hield, om zoo te spreken, het kettergerigt in Brabant op; niet alsof de bloedige plakkaten niet talrijke slagtoffers aan den brandstapel, aan het zwaard des scherpregters of aan de put ten prooi gegeven hadden; maar het waren geene daden van regterlijke magt als zoodanig, door de Inquisiteurs uitgeoefend: slechts nu en dan deed zich een geval op, dat twijfelachtig was en waaruit hoogstens de gevolgtrekking kon worden gemaakt, dat zij hunne magt hadden misbruikt. Het schijnt zelfs, dat de regeering het niet waagde de eigentlijke plakkaten der Inquisitie van de jaren 1546 en 1550 binnen Brabant aan te kondigen; men zocht veeleer dat stelsel binnen te smokkelen, door het plakkaat tegen de ketterijen van April 1550 te laten bekend maken. Maar de regeeringen der steden, inzonderheid die van Antwerpen, lieten zich niet verschalken. De woorden, die daarin meermalen voorkwamen, van Inquisiteurs en Inquisitie, en de wijze, waarop men die instelling als een erkend staatsligchaam scheen te doen gelden, gaven haar tot zoo

1) Het wondert ons, dat Gachard in zijn belangrijk verslag: Correspondance de Philippe II, t. I p. CVIII suiv. daarvan geene melding heeft gemaakt. Wij ontleenen deze bijzonderheid uit het schrijven van den Raad van Brabant van 8 Maart 1566, waarin deze de landvoogdes berigt gaf van zijne bevindingen omtrent het bestaan der Inquisitie in Brabant. De bedoelde raadsheeren waren Mr. Adolf van der Noot en Mr. Joost van der Dussen, ‘commis’, zooals de Raad zich uitdrukte, ‘par l'empereur pour avoir la cognoissance sans tiltre d'Inquisiteurs sur les hérétiques, tant endroict de ceulx, qui auroient contrevenu aux placcardz de sadicte Majesté Impérialle, que de ceulx estans suspectz ou attainctz d'hérésie, selon qu'il apparoit par le placcard dudict an XXIX, publié audict Brabant; lesquelz deulx personnages ont aussy esté semblablement commis en l'an XXXI, et depuis ledict an XXIX jusques à présent l'on n'a trouvé aucunes actes de jurisdiction, que pourroient avoir exercé les Inquisiteurs mesmes contre gens lais.’

[p. 365]

dringende tegenvertoogen aanleiding, dat het plakkaat van 's Keizers wege teruggenomen werd. Er werd een nieuw uitgevaardigd: van Inquisitie en Inquisiteurs werd hierin niet gerept, maar de zaak bleef nagenoeg dezelfde. Aan het slot beval de strenge alleenheerscher, ditmaal met de afkondiging voort te gaan, ondanks alle tegenspraak of ‘beroep en in weerwil van alle privilegiën, instellingen, gewoonten of gebruiken daarmede strijdig’. Men gehoorzaamde toen in de overige hoofdsteden; maar Antwerpen bleef volstandig en trad niet eer toe tot de uitvoering van het gegeven bevel, dan nadat de Kanselier van Brabant met gezegelde brieven had verzekerd, dat de stad nooit met Inquisitie gekweld, maar met hare inwooners ten allen tijde bij hare oude vrijheid en orde van regtspleging gehandhaafd zou worden.

Evenals Brabant op zijne bijzondere voorregten, had Gelderland zich op de strikte bepalingen van den vrede van Venlo kunnen beroepen, om zich vrij te waren van het indringen der Inquisitie. Keizer Karel toch was daar geen heer volgens erfregt, maar ten gevolge van de artikelen eens verdrags, dat, al had zich ook de Keizer daarbij het deel van den leeuw bedongen, echter ook zijnerzijds stiptelijk behoorde te worden nageleefd. Er bestond als landsregt een plakkaat van Hertog Karel van Egmond tegen de ketterijen, dat, op zich zelve streng genoeg, slechts herziening en vernieuwing behoefde; maar van Inquisitie werd daarin niet gerept. Desondanks gelukte het den Keizer, zijne Inquisiteurs binnen dat gewest te dringen. Op de vervolging van Karel van Egmond was de verdraagzaamheid van den Hertog van Cleve gevolgd, en palende aan Duitschland lag het land open voor de verspreiding der nieuwe leer. Het Hof van Gelderland echter toonde voor den wil des Keizers grooter inschikkelijkheid dan de Raad van Brabant, en de ingezetenen, zelve uitgeput door lange oorlogen, koesterden grooter vrees voor het geweld des Keizers. Men zwichtte: met schending van den vrede van Venlo, volgens welken niet alleen het geestelijke regtsgebied grootendeels aan den Bisschop van Luik had moeten verblijven, maar volgens hetwelk ook alle vervolging tegen de ketters zich tot het in waarheid reeds strenge plakkaat van Hertog Karel van Egmond had moeten bepalen, tastten de Inquisiteurs, ditmaal door een slaafs gedien-

[p. 366]

stigen Raad ondersteund, de regtsmagt der hooge heerlijkheden aan in het vervolgen en vangen hunner slagtoffers¹⁾.

Vriesland onderscheidde zich niet minder (dan Brabant) door wakkeren tegenstand. Omdat dit land onder het geestelijke regtsgebied des Bisschops van Utrecht behoorde, nam men dezen in den arm. Men wist de aartsdiakenen van het Sticht te bewegen, dat deze aan Sonnius en Litmatius, de door den H. Stoel benoemde en door den Keizer bevolmagtigde Commissarissen, - ook hier liet men den naam van Inquisiteurs voorzigtig achterwege - hun regt op hun geestelijk regtsgebied zouden overdragen en zelve de te Brussel voor hen gestelde lastbrieven zouden afvaardigen²⁾. Al droegen zij ook niet den titel, het waren werkelijke geloofsregters: dat bleek met de daad door hunne onvermoeide vervolgzucht, waarvan vele Doopsgezinden het slagtoffer werden; maar dat bleek ook uit de hun geschonkene volmagt, volgens welke het Hof van Vriesland en de ondergeschikte ambtenaren verpligt waren, de persoonen, hun door de Commissarissen aangewezen, onmiddellijk in hechtenis te nemen³⁾. Vooral dit wekte de onte-

1) Zie Nijhoff, Bijdragen. Dl. III bl. 29 verv., 191. Wij merken hierbij op, dat de brief van het Hof van Gelderland, medegedeeld in hetzelfde werk Dl. II bl. 251 verv., louter het plakkaat van 29 April 1550 raakt en geenszins de Inquisitie; dat zelfs het Geldersche Hof geenszins, zooals de Kanselier van Brabant en de regeering van Antwerpen, tegen de in dat plakkaat gemelde Inquisitie, Inquisiteurs en hunne instructie opkomt.

2) Zie: Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg, Groot Placaat en Charterboek van Vriesland, III p. 330: ‘Dat die geestelijckheyt ende besonderlinge die waerlijcke priesters van desen lande enz.’

3) Wij mogen niet onbillijk zijn. Sonnius en Litmatius begonnen hunnen arbeid met het afkondigen eener algemeene vergiffenis voor alle dwalenden, die van den dag der afkondiging, 18 Juni 1554, tot op den 9en Augustus deszelfden jaars openstond. Zij leverde echter niet op, wat men had verwacht; zij bragt alleenlijk aan den dag, hoeveel ketterij en hoeveel voorstanders der ketters er in het land waren. Derhalve, toen de dag der genade verstreken was, sloegen de geloofsregters aan het Hof van Vriesland eene algemeene inhechtenisneming van alle persoonen voor. Het Hof weigerde zijne toestemming, en zag teregt in zulk een maatregel het sein voor een volksopstand. Maar de Inquisiteurs moesten gehoorzaamd worden, en den procureur van het Hof werd gelast alle te vangen, wier namen door de Inquisiteurs waren opgegeven. Hun naam intusschen bleek Legioen. De meeste ontkwamen het gevaar. Onderrigt door de ervaring hielden de Inquisiteurs op, de Doopsgezinden met den dood te straffen, dien zij juichend tegemoet gingen; zij veroordeelden den onbekeerlijken tot eeuwige gevangenis tusschen vier muren. Toen de ongelukkigen dit vonnis hoorden uitspreken, bezweek hun moed. Sonnius en Litmatius beroemden zich bij de Landvoogdesse op den behaalden triomf. Een bewijs voor hunne zachtzinnigheid, maar tevens een wenk voor de voorstanders van cellulaire gevangenissen: verfijning van wreedheid onzer eeuw, waarvoor zij aan de volgende eene geduchte rekenschap zal verschuldigd zijn!

[p. 367]

vredenheid der Vriezen. Tegengewerkt door de leden van de geestelijkheid zoowel als van den Raad, hadden de Commissarissen ten slotte ondanks al hunne bedrijvigheid weinig uitgerigt. Twee jaren later maakte de voortgang der Calvijnsche en Zwinglische leer in de oogen der katholijke ijveraars eene nieuwe Inquisitie noodig: Willem van de Linde werd met die taak belast. Ook hij heette geen Inquisiteur: onder eene nieuwe vermomming drong hij de schaapskooi binnen. Nadat alvorens (20 Aug. 1556) de plakkaten tegen de ketterijen waren vernieuwd, benoemde men hem om daaraan de hand te houden, onder den algemeenen titel van Kerkelijke Commissaris, - niet alleen als vicaris van den Bisschop van Utrecht, maar tevens schonk hem de Koning als buitengewoon raadsheer zitting in het Hof van Vriesland. Wat zijn gezag had moeten vestigen, strekte om het te ondermijnen. Het Hof zette den indringeling de voet dwars: het verwierp de door hem ingediende aanklagten, en slaakte de op zijnen last gekerkerde gevangenen. Des te meer hardnekkigheid besteedde Van de Linde aan de volvoering van zijne taak. Maar zijnerzijds vond het Hof steun bij de hooge geestelijkheid en het volk: luide klaagden zij over het schenden hunner privilegiën, door den Keizer in den jare 1539 bevestigd. Zij verlangden, in plaats van den nieuwen Commissaris, de door de oude herkomsten bepaalde kerkelijke Commissarissen voor Oostergo en Westergo terug. De Staten weigerden de gevraagde beden, zoolang de geschondene privilegiën niet waren hersteld, en vormden uit hun midden eene vereeniging van gevolmagtigden, om voldoening voor hunne grieven te erlangen, tot zoo lang daarmede een landsadvokaat zou zijn belast. ‘Daad,’ schreef de Geheime Raad, ‘van veruitziende gevolgen, het gezag der Koninklijke Majesteit loopt gevaar, wanneer in hunne hoedanigheid de Staten voor bijzondere personen in de bres springen, en zij eigendunkelijk een ligchaam vormen of een regeeringsambt scheppen, dat met geen ander dan dat der Romeinsche volkstribunen kan worden vergeleken¹⁾’. Vergeefs trachtte

1) Margaretha schreef omtrent die volmagt, aan enkele leden der Staten gegeven, wij moeten het zeggen, niet zonder eenig regt: ‘Attendu que selon leurdicte procure signallement ilz seroient commis pour prendre soing et regard, que nul du pays fut attainct par devant juge incompétent ne vexé, diffamé ou endommaigé par procédures indeues, - et partant se pourroyent mesler de toutes causes particulières, que seroit chose de très-mauvaise conséquence, laquelle ne se doibt tollérer ou passer par dissimulation, vous regarderez bien ladicte procure, et si trouvez qu'elle parle signallement comme dessus, leur direz ouvertement, que pour aultant qu'icelle leur procuration se pourroit extendre aux causes particulières d'aucuns du pays, vous ne voulez et vous est deffendu de par Sa Majesté admettre telle procuration, leur deffendant aussi de par Sadicte Majesté d'en user, ains qu'ilz laissent les particuliers intenter et poursuyvre leur droit et deffence pardevant les juges à ce députez - et qu'ilz se meslent tant seullement des causes publicques, lesquelles universellement concernent le bien publicq ou l'infraction des privilèges du pays, et dont ilz auront espécialle charge de par les Estatz, estans deuement assemblez, et ce après que lesdictz Estatz estans encoires assemblez en ayent préalablement faict leurs remonstrances à vous, comme gouverneur et lesdicts du Conseil.’ (Brief van Margaretha van Parma aan Aremberg van 3 Maart 1560.)

[p. 368]

Van de Linde den storm, die tegen hem opstak, te trotseeren. Het Hof van Vriesland schorste hem in zijne bediening, en Margaretha herstelde hem niet dan met merkelijke inkorting der vroeger hem toegekende voorregten, en met streng verbod iets te doen ‘tegens de privilegiën ende usanciën van den Lande.’ Toch hielden de Staten om zijne terugroeping aan, en de gevreesde Commissaris was gelukkig, eerlang in een dekenschap te 's Hage eene schrale belooning te vinden voor zijn verspilden ijver.

De zucht om eene eerste welgelukte poging van verzet tegen vreemde dwingelandij te verhalen, heeft ons de tijdsorde doen vooruitloopen. Het gebeurde met Van de Linde had in de eerste jaren der regeering van Philips II (1557-1560) plaats, en wij waren voornemens op de grensscheiding der regeering van Karel V en Philips II een oogenblik stil te staan, om uit het reeds verhaalde onze gevolgtrekkingen te maken en de vraag te beantwoorden, wat er onder het bestuur des laatsten van de Inquisitie te wachten stond. Wij zagen het, Karel V had aanvankelijk de hulp der pauselijke Inquisitie als buitengewoone maatregel ingeroepen, en den dus aangestelden vrij spel en vrije magt gelaten tegen zijne onderdanen en ten koste hunner regten. De eigentlijke vestiging der Inquisitie had plaats in het jaar 1546, omdat van toen af door het berigtschrift des Keizers op een vasten voet werd geregeld, wat het regtsgebied dier vierschaar, welke de vormen harer regtspleging waren. Van pauselijke Inquisitie was zij in zeker opzigt keizer-

[p. 369]

lijk geworden, ofschoon de Keizer weinig anders gedaan had dan het pauselijke berigtschrift bekrachtigen en hij de magt der Inquisiteurs veeleer had vermeerderd dan verminderd. Hoezeer Keizer en Paus elkander in de hand werkten, bleek onder anderen uit het plakkaat van 20 November 1549. De Pausen hadden bij hun berigtschrift de geloofsonderzoekers geregtigd, de goederen der door hen veroordeelden aan den Keizer toe te wijzen. Bij het genoemde plakkaat besliste de laatste in denzelfden zin, paste op de veroordeelden wegens ketterij de straf der verbeurdverklaring toe, ondanks alle gewoonten, voorregten en herkomsten, waarop sommige steden en gewesten meenden zich te mogen beroepen, en voerde ter verdediging van zijn regt in dit opzigt aan: ‘dat op hem als landheer de pligt rustte, de katholijke godsdienst te beschermen, de ordonnantiën daarop gemaakt te onderhouden, dragende hij bovendien uitsluitend de last en de onkosten der Inquisitie.’ Hoeverre de Keizer er af was, matiging in zijn besluit te brengen, bleek, toen hij het berigtschrift van 1546 na vier jaren deed herzien, en wel in zulk een geest, dat daarin aan het verlangen der Inquisiteurs, die zich door de brieven van Paulus III in hun voormalig alvermogen eenigermate beperkt vonden, genoegen werd gegeven¹⁾. Het dus gewijzigde berigt-

1) In dien zin toch moeten de wijzigingen opgevat worden, door Karel V in zijn oorspronkelijk berigtschrift gebragt en opgegeven bij: Gachard t.a.p.p. CXX. Ruard Tapper, de toenmalige Inquisiteur, wien zeker geene te groote tederheid voor volksregten kan ten laste gelegd worden, en zijn ambtgenoot Drutius droegen hunne bedenkingen tegen 's Keizers lastbrief van 1546 voor, om zich zelve vrij te maken van alle verantwoordelijkheid. Dit blijkt onder anderen uit de bewoordingen van het gewijzigde artikel, volgens hetwelk de Inquisiteurs bij het Provinciaal Hof dezulken hadden aan te klagen, die zij bevonden tegen 's Keizers plakkaten te hebben gezondigd. ‘Ut id’, zoo luidt het in het gewijzigde artikel, ‘citra irregularitatis periculum facere liberius queant, Sedis Apostolicae permissio desuper exspectabitur.’ Evenzoo was het zeker niet tegen hunnen zin, dat Karel de artikels, waarbij hun over den wandel der geestelijken, over schoolonderwijzers en boekverkoopers het toezigt gegeven was, onveranderd liet. (Zie Gachard t.a.p.) Hunne bedenkingen waren slechts voor de leus, omdat inderdaad Paulus III beter dan zijn voorgangers de regten der gewone kerkelijke opzieners had gehandhaafd. Terwijl zij welstaanshalve hunne bezwaren in het midden bragten, verklaarden Tapper en Drutius niet zonder oogmerk: ‘si forte cum ordinariorum gratia fieri posset, non modicus exinde fructus sequeretur.’ Slechts op één punt gaf Karel gedeeltelijk aan den wensch der ketterregters toe: zij hadden namelijk verlangd, dat de bepaling, volgens welke zij tegen leeken, van ketterij overtuigd, het vonnis hadden uit te spreken met advies van een lid van het Provinciaal Hof, dus zou veranderd worden, dat op de plaatsen, waar geen Provinciaal Hof was, zij de hulp van een anderen regtskundige zouden mogen inroepen. De Keizer, terwijl hij de hoofdzaak van hun verlangen toegaf, bepaalde echter, dat de bedoelde regtskundige daartoe vanwege het Provinciale Hof moest zijn afgevaardigd.

[p. 370]

schrift werd als regel van gedrag aan de Provinciale Hoven ingezonden, en daardoor het nieuwe kettergeregt onder de bescherming van de hoogste regtbank in het wereldlijke gesteld. Het zou kunnen schijnen, als ware hierdoor de waarborg, welke den burgers met hunne natuurlijke regters onttrokken was, eenigermate vergoed geworden; maar men vergete niet, dat die gewestelijke Hoven zelf voor Karel een middel van dwingelandij geweest waren, om alle magt in de zijne als in haar middenpunt te vereenigen; men houde in het oog, dat niet alle Hoven zoo onafhankelijk zich toonden als de Raad van Brabant en het Hof van Vriesland; dat de Staten, en nog veel minder de volkswil, op de zamenstelling dier Hoven (niet) den geringsten invloed oefenden, en dat eindelijk zij zelve volgens de letter van het berigtschrift minder voogden en beschermers van de geestelijke regtbank dan uitvoerders van hare gewijsden en beslissingen waren. Het berigtschrift was bovendien een gesloten brief, gerigt aan de Inquisiteurs en de Hoven, die uit kracht daarvan aan de ondergeschikte regterlijke beambten, waar het noodig was, hadden voor te schrijven, hoe te handelen. De Inquisitie kwam alzoo geheel op naam en ten laste der wereldlijke magt; noch de onderdanen noch de Staten konden haar beginsel in overweging nemen; eerst uit plakkaten, als die op de verbeurdverklaring van 1549, tegen de ketterijen van April 1550, werd het kennelijk, dat het monster het land binnengedrongen en als wettige magt ten eeuwigen dage zitting genomen had. Had reeds vroeger Karels weifeling, die nu eens in Brabant de taak der Inquisitie aan leden van het Hof opdroeg, dan weder vrijelijk de pauselijke geloofsregters handelen liet, omtrent de eerlijkheid zijner bedoeling argwaan moeten opwekken, wat moest niet het geval zijn. toen die gevreesde vierschaar op een zijdelingsche wijze een titel in 's Lands grondwet bekwam? Hoe het plakkaat van 1550 de verontwaardiging en den tegenstand opwekte, hebben wij vermeld; de Keizer nam het terug, de naam van Inquisiteurs en Inquisitie bleef achter in de tweede

[p. 371]

uitgave van hetzelfde plakkaat; maar het onderzoek en de regtspraak over geestelijke misdaden bleef aan de kerkelijke regters voorbehouden. In het wezen der zaak was niets gewonnen.

(Caetera desunt.)

Bijlage.

Naar wij reeds weten, meldde Bakhuizen van den Brink 25 October 1850 aan Bake, dat hij ‘omine fausto, ten gevalle van het Archief van Kist en Rooyaards (eerlang) hoopte te bevallen’ van eene geschiedenis der Inquisitie¹⁾. De gunstige omstandigheden, waarop de schrijver hoopte, hebben niet medegewerkt: van de bevalling is niets gekomen. Maar de inleiding van het stuk, waarop de aanstaande vader eenigszins trotsch scheen, is bewaard tot heden toe, zooals overtuigend blijkt uit de vermelding daarin van het Archief van Kist en Royaards zelf²⁾. Wij laten deze inleiding hierachter volgen, niet dus achter de verhandeling over de Inquisitie zelf, waarbij zij eigenlijk behoorde, maar als bijlage bij het stuk over de beweegredenen van den opstand Immers al bevat het fragment tal van feiten, die behooren in het verband van de geschiedenis der Inquisitie, daarnevens vinden wij hier ook belangrijke beschouwingen, die nog duidelijk verraden, hoe Van den Brink's geschiedenis der Inquisitie ontstaan is uit zijne bestudeering van de motieven, die geleid hebben tot den opstand. Zoo sluit het fragment, dat wel verdient gekend te worden, zich geheel aan bij het hier voorafgaande stuk. Het sluit zich althans daarbij aan naar den inhoud; maar de vorm maakt het toch onmogelijk, het daarmede direct te verbinden. In eene bijlage daarbij scheen het ons dus geheel op zijne plaats.

Vraagt iemand in België, waardoor het ongenoegen, door onze voorouders tegen Filips II langen tijd gekoesterd, eindelijk tot openbaren opstand is uitgebarsten, dan is het gewoone antwoord: door den Tienden penning. Vraagt iemand in de Noordelijke Ne-

1) Briefwisseling, p. 302.

2) Zie hierna p. 373.

[p. 372]

derlanden naar de oorzaak dierzelfde gebeurtenis, dan wordt hij gewezen op de Inquisitie of wel, nader bepaald, op de Spaansche Inquisitie.

De openbare opstand der Brabanders kan eerst met het jaar 1576, toen zich de Staten eigenmagtig vergaderden, gerekend worden een aanvang te hebben genomen; maar toen was de Tiende penning afgeschaft en waren de verbondschriften, daartoe betrekkelijk, uitgeleverd aan wie zich verbonden hadden. Gaat men tot het eerste begin van den opstand in Noord-Nederland terug, kwalijk kan men hooger opklimmen dan tot het jaar 1567 en - zonderling verschijnsel! - toen was evenzeer de Inquisitie opgeheven, en op 's Konings naam bij opentlijke afkondiging verzekerd, dat zij in de Nederlanden nimmer zou plaats grijpen.

Was dan de opstand der Nederlanders tegen de Spaansche dwingelandij een gevolg, waarvan zich de werking eerst openbaarde, nadat de oorzaak had opgehouden? Zoo gesteld, plaatst die vraag het regtsbeginsel onzer onafhankelijkheid in een dubbelzinnig licht. Of waren Tiende penning en Inquisitie de hoofdverschijnselen, waarin alle de ellenden van het tot dusverre heerschend staatsregt zich voel- en tastbaar hadden gemaakt, het uiterste waartoe de ziekte komen moest, eer de crisis daar was, de gezwellen, waarin, overeenkomstig het gestel der lijders, al wat kwaadsappig, vergiftig, doodelijk was, zich verzamelen moest, opdat door ééne snede van het mes de kwaal uitgeroeid en het ligchaam tot een vernieuwd leven mogt worden geroepen? Die beeldspraak van de ziekekamer, al mogen wij op Plato zelven als ons voorbeeld ons beroepen, is niet fraai genoeg om haar vol te houden. Daarom met andere woorden: lieten zich niet alle de nadeelen van de vereeniging der Nederlanden tot ééne provincie, al het grievende van de inheemsch gewordene leer der vervanging, in het stelsel van den Tienden penning gevoelen? Was het niet evenzoo gelegen met de Inquisitie, als de laatste en uiterste gevolgtrekking van dat artikel, dat aan alle onze landregten tot hoofd en hoeksteen lag: de Landsheer bezweert ‘de Heylige Kercke voor te staen ende in heuren regten ende vryheden te onderhouden?’

Maar dan ook niet geaarzeld: de omwenteling der 16e eeuw

[p. 373]

erkend voor hetgeen zij was, eene omwenteling, hier geslaagd, elders bedwongen, eene omwenteling, vroeger en langer in de gemoederen dan in de uitwendige verschijnselen aanwezig, eene omwenteling, niet te verklaren uit de gelegenheid, waarbij zij uitbrak, evenmin als uit de voorwendselen, waarmede zij zich behielp, eene omwenteling, welke het stelsel, dat bestond, omverwierp ten behoeve van het stelsel, dat bestaan zou. Met welk regt? Met geen ander dan waarmede het dorre hout plaats maakt voor het groene, met geen ander dan dat der noodzakelijkheid, ontstaan uit den zamenloop van de ontwikkeling des menschelijken geestes met de geschiedenis der Europeesche staten in het algemeen, en de lotwisselingen van den Nederlandschen staat in het bijzonder.

Het is ons, als hoorden wij hier eene tegenwerping schuifelen: wij willen haar voorkomen. Schoon meer dan vijftig jaren sedert de eerste verschijning verloopen zijn, verheft zich tegen elk, wie de geschiedenis van onzen staat onderzoekt, onverwonnen en onverzwakt, het stelsel, door den beroemden Kluit in zijn onschatbaar werk over de Nederlandsche staatsregering ontwikkeld en onder zijn toezigt in verschillende academie-verhandelingen voorgestaan¹⁾. Dat stelsel, hoe vreesselijk ook voor de heerschende begrippen, is minder een spook dan wel een reus, kwetsbaar op sommige punten, onderworpen aan zekere bezweringen, en gelukkigerwijze te ontwijken door wie geene lust heeft hem te bevechten. Voor zulk een strijd is dit Archief²⁾ geene geschikte kampplaats; maar het onderwerp, dat wij ons voornemen te behandelen, vordert van ons deze verklaring: zelfs zoo wij aan Kluit toegeven, dat de schending van landregten en giftbrieven door den Landsheer den onderzaten geen regt tot opstand gaf, dan is de regtsgrond, door Kluit zelven daarvoor uitgedacht, de regtvaardige noodweer, om twee redenen betwistbaar. Eerste reden: toen de opstand uitbrak, waren de voorwaarden van regtvaardige noodweer nog niet aanwezig, en lang nadat de laatste hadden op-

1) Vergelijk met het volgende de belangrijke beschouwingen van Bakhuizen van den Brink in zijn brief aan Bake: Briefwisseling p. 321 vlg. (U.)

2) Het Archief voor kerkelijke geschiedenis, inzonderheid van Nederland, van N.C. Kist en H.J. Royaards. (U.)

[p. 374]

gehouden, duurde de eerste nog voort. Tweede reden: naar het stelsel van Kluit zelven, in zijn uiterste gevolgtrekkingen uitgesponnen, waren de maatregelen, door den Souverein genomen, wettig en regtmatig, maar tevens van dien aard, dat zij de tegenoverstaande partij tot ‘regtvaardige noodweer’ als noodzaken moesten. Wij leiden niet anders daaruit af dan de gevolgtrekking, dat de Graaf, wiens beeld ons door Kluit met de sprekendste trekken is geschilderd, geen idee maar eene schepping der omstandigheden, eene vergankelijke vrucht eener vroegere orde van dingen was, dat eene staatsordening, welke hij in de uiterste magt vertegenwoordigde, de ordening, die de natuur aan al wat ademt heeft ingeschapen, verbrak, dat de botsing van het stellige tijdelijke en geschreven regt met het goddelijke, natuurlijke, ongeschrevene, maar voortdurend door de beschaving als waarheid erkende regt, het eerste veroordeelen en den weg tot verwezenlijking van het laatste banen moest.

Elders¹⁾ hebben wij onderzocht, welken regtsgrond de ongehoorzaamheid der Zuidelijke Nederlanders uit de invoering van den Tienden penning heeft kunnen putten. De evenredigheid gebiedt, dat wij hetzelfde stelsel, dezelfde kritiek toepassen op de Noord-Nederlandsche grieve: de Inquisitie. Eenige woorden mogen volstaan om de noodzakelijkheid dier kritiek aan te toonen.

Het bovengemelde stelsel van Kluit, volgens hetwelk hij den opstand der Nederlanden als regtvaardige noodweer verdedigde, gaat van de onderstelling uit, dat de Spaansche Inquisitie een algemeen doem- en doodvonnis had uitgesproken over geheel Nederland en al wat Nederlander was, en dat de hertog van Alva gekomen was om dat oordeel te voltrekken. De zaak, schoon door eenige onzer geschiedschrijvers verzekerd en door de meesten nageschreven, is echter verre van onbetwistbaar. Wij willen de beslissing niet vooruit loopen; wij stellen ons voor, met onze lezers te onderzoeken, of zulk een vonnis immer op wettige en officiëele wijze gewezen zij. Spaansche Inquisitie was de leus, waarmede zich de omwenteling in 1566 en 1568 regtvaardigde; tegen de Inquisitie hadden zich de Edelen onderling verbonden de wape-

1) In het opstel: Over den Tienden penning, in Studiën en Schetsen, deel I, p. 381. (U.)

[p. 375]

nen op te vatten; en ondertusschen schafte de Koning af wat in het land den naam van Inquisitie droeg, meer nog, hij verklaarde opentlijk, dat hij deze gewesten onvatbaar achtte voor eene Inquisitie als de Spaansche, en Willem de eerste zelf of de opsteller zijner Justificatie van 1568, alsof hij het zwakke gevoelde van de redenering zijner eigene medestanders, behielp zich met de uitvlugt, dat het voor den lijder ten slotte op hetzelfde nederkwam, of hij in naam der Spaansche Inquisitie, of ten gevolge van eenig ander geloofsgerigt het leven inboette. ‘Het was niet’, schrijft de heer Groen, ‘de Inquisitie der Bisschoppen, het was niet de Spaansche Inquisitie, welke niet bestond, waarop men het geladen had: het was de Pauselijke Inquisitie.’¹⁾ Als wij naar de bewijzen zijner meening vragen, zullen wij die eeniglijk vinden in de redevoering, waarmede Willem van Oranje en zijne aanhangers het tot dusverre gevolgde stelsel in den raad der Landvoogdes bestreden op het oogenblik, dat het Smeekschrift door de edelen zou ingeleverd worden. Maar die redevoering zelve is minder waarheidlievend dan staatkundig; zij wierp der dusgenaamde pauselijke Inquisitie eene onwettigheid voor de voeten, die inderdaad niet bestond; zij zag over het hoofd, dat de pauselijke Inquisitie niets was dan door den wil en de goedkeuring des Konings; zij was in openbaren strijd met het Verbondschrift zelve, waar Napels als voorbeeld aan de bondgenooten was voorgesteld: Napels, dat juist de koninklijke Inquisitie verworpen had om de pauselijke te handhaven. - ‘De wederzijdsche overdrijvingen der partijen hebben het betwiste punt zoozeer verduisterd; de oorkonden, waarop men zich aan de eene en de andere zijde ter verdediging zijner meening beriep, waren zoo dubbelzinnig, dat men op het oogenblik van den strijd het nimmer zou hebben kunnen eens worden omtrent zaken, die nog geen halve eeuw verleden waren.’ Ziedaar de woorden van een der nieuwste en schranderste geschiedschrijvers van onzen opstand, den Luikschen hoogleeraar Borgnet²⁾. Wij hebben niet de minste bedenking tegen zijne uitspraak; maar wij bejammeren, dat hij zelf daaruit de vergunning ontleend heeft de zaak niet op te helderen. Het is met de

1) Groen van Prinsterer, Archieves, t. I² p. 169* (?) (U.)

2) A. Borgnet, Philippe II et la Belgique (1850) p. 24. (U.)

[p. 376]

geschiedenis van de Inquisitie in de school der geschiedkundigen gegaan als met het godgeleerd leerstuk van de schepping en van den zondenval: men heeft het aanvangspunt op een ander terrein overgebragt, dan waarop men de uitwerking aanschouwde. Omdat de Inquisitie in het gevolg en onder begeleiding der bloedplakkaten van Karel V zich voordeed, heeft men Inquisitie en plakkaten dooreengemengeld; landsheerlijk en pauselijk regt en gezag zijn dooreengemengd geworden. Wij zeggen met Borgnet: op het oogenblik, dat de vraag zich ter oplossing aanbood, was zij verward als een kluwen. Een laatste voorbeeld: Hopperus, als hij in zijn bekend Recueil de geschiedenis der Inquisitie in de Nederlanden van hoog wil ophalen, vertelt ons, dat men vroeger de Inquisiteurs van Parijs had laten komen.¹⁾

Had er in de Nederlanden inquisitie bestaan, voordat Keizer Karel haar tegen de Hervorming in het werk stelde, en in welken vorm had zij zich voorgedaan? Ziedaar de eerste vraag, welke wij te beantwoorden hebben, omdat van hare beantwoording afhangt het regte verstand van Keizer Karels instelling, van de bezwaren, waarmede zij te worstelen had en waaronder zij eindelijk bezweek. Maar men vergeve, zoo wij hier minder uitvoerig in onze onderzoekingen zijn, als wij dat voor het vervolg belooven. Eensdeels toch veroorlooft hetgeen in enkele gewesten plaats had vóór de vereeniging der Nederlanden onder de Boergoensche heerschappij, geene volstrekte gevolgtrekkingen tot het regt, dat onder Keizer Karel gold; anderdeels zijn de enkele feiten, tot, inquisitie en kettervervolging betrekkelijk, met bewonderenswaardige naauwkeurigheid opgeteld door een schrijver, wien het tijd is niet langer ten onregte te miskennen, nadat zijn gezag een tijd lang welligt te hoog is opgehemeld. Zij moet ons van het hart, de verklaring, dat de Geschiedenis der reformatie van Gerard Brandt²⁾, ondanks de gebreken, welke deels aan gebrek van oorkonden, deels aan eene vergefelijke inblazing van partijzucht zijn toe te schrijven, zoowel om de welsprekendheid van haren vorm

1) Hopperus, Recueil et mémorial des troubles des Pays Bas, bij Hoynck van Papendrecht, Analecta Belgica, II, 2, p. 65; en bij A. Wauters, Mémoires de Viglius et d'Hopperus, p. 298. (U.)

2) Historie der Reformatie, Amsterdam-Rotterdam 1671-1704, 4 dln. (U.)

[p. 377]

als den rijkdom van haren inhoud aanbevelingswaardig blijft. En zoo wij hier ter plaatse die verklaring doen, het is omdat wij onzen vaderlandschen geschiedschrijver naast andere bronnen dezer geschiedenis hebben gelegd, omdat wij zijne vlijt in het bijeenzamelen en schikken der gebeurtenissen hebben bewonderd, waar onze martelaarsboeken de grootste onvolledigheid vertoonen, waar de beste schrijver van canonijk regt, Van Espen, schuw voor de behandeling van de vraag schijnt terug te deinzen, waar Hopperus, ofschoon hij pligtshalve in zijn Recueil des troubles den oorsprong en voortgang der Inquisitie voorstelde, in het wilde schermt en Van der Vynckt hem evenzeer in het wilde wederlegt¹⁾. Naast Brandt kunnen wij slechts éénen schrijver noemen, die ons tot gids bij onze nasporingen heeft gestrekt, maar eenen schrijver juist der tegenovergestelde partij van Brandt, en even bekrompen en dweepziek als deze vrijzinnig was: Diercxsens in zijne: Antverpia Christo nascens et crescens²⁾.

Wij zeggen het dus Brandt en dien anderen schrijver gereedelijk na: er was inquisitie, en niet zelden eene regt werkzame en wreede inquisitie in de Nederlanden geweest. Reeds in 1135 waren op last van Keizer Lotharius binnen Utrecht onderscheiden ketters levend verbrand³⁾.

Vijftig jaren later had de Aartsbisschop van Reims, als gevolmagtigde van den Paus, en dus niet alleen in zijne hoedanigheid als Metropolitaan, de overblijfsels der Albigenzen in Vlaanderen vervolgd. In hetzelfde gewest had Robert de Bulgaar (le Bourgre), als inquisiteur door den Koning van Frankrijk, Lodewijk den Heiligen, en Paus Gregorius IX gevolmagtigd, eenen algemeen verfoeiden naam en den reuk van talrijke brandstapels achtergelaten⁴⁾. Hoe ook zouden de Nederlanden aan geloofsvervolgingen, die zich over geheel Europa uitstrekten, hebben kunnen ontsnap-

1) Van der Vynckt, Nederlandsche Beroerten onder Filips II (Nederl. vertaling) Amsterdam 1823, 4 Dl. 8^o. (U.)

2) Het boek van Diercxsens verscheen te Antwerpen in 1773 (7 vol. 8^o.) (U.)

3) Fredericq, Corpus, D. I p. 3 en 31. (U.)

4) Mathieu Paris (traduction de Huillard-Bréholle) T. IV p. 170: ‘Il fit jeter dans les flammes un grand nombre de hérétiques des deux sexes, qui refusèrent de se convertir à la foi; en sorte qu'en deux ou trois mois il en fit brûler ou enterrer vifs cinquante environ.’ Vgl. Fredericq, Corpus, D. I p. 96-97. (U.)

[p. 378]

pen, leenroerig als zij waren, deels van de Fransche Koningen, beurtelings door godsdienstijver, zooals Lodewijk VII en IX, geprikkeld, of ter bereiking hunner oogmerken. ja ter vulling hunner schatkist den mom van godsdienstijver voorhangend, zooals Filips de Schoone, terwijl in het andere de keizerlijke regten geldend waren en Frederik II, misschien zijns ondanks maar toch naar waarheid, om zijne bevelschriften tegen Patarenen, Catharen, Bulgaren en andere ketters de echte vader der bloedplakkaten heeten moet.

Nog een voorbeeld willen wij aan Brandt ontleenen. In 1380 had de Utrechtsche Bisschop Floris van Wevelichoven het lijk van een monnik, onder den naam van Marten den Lollard bekend, doen opgraven en ten vure doemen¹⁾. Meer dan honderd jaren vroeger had de Bisschop van Kamerijk, Nicolas de Fontaines, opvolger van een nog geweldiger kettervervolger, den Bisschop Guiard, het voorbeeld eener gelijke regtspleging te Antwerpen gegeven²⁾. Wij halen deze proeven van bisschoppelijke regtspleging aan om te doen zien, hoe vroeg reeds twee soorten van inquisitie werkzaam waren: de eene die der Bisschoppen, volgens herkomstig regt uit den tijd hunner eerste instelling, de andere die der Pausen, met goedvinden des Opperheers door bijzondere daartoe gemagtigde persoonen geoefend.

Het waren die persoonen, de eigentlijk gezegde inquisiteurs, op welke ook in de Nederlanden de blaam van de gewetensdwang te hebben doorgezet het allersterkste drukt. Van het voorregt, door het hof van Rome den Dominicanen toegekend. om inzonderheid en bij uitsluiting als ketterregters op te treden en door hunne predikatiën de zuiverheid der leer te handhaven, hadden deze ijverig gebruik gemaakt. Sedert het begin der vijftiende eeuw, vooral sedert de kerkvergadering van Constantz over Huss en zijne aanhangers den staf had gebroken, vinden wij hen in de Nederlanden ijverig werkzaam. Wij moeten juister spreken: in die gewesten, welke het huis van Bourgondië terugbragt tot de rij dier landen, waaraan zij oorspronkelijk hadden behoord, be-

1) Fredericq, a.w.D. I p. 250. (U.)

2) Diercxens, Antverpia etc. T. I, p. 158, 181, 365. (Tegen den kanunnik Willem Corneliszoon, in 1252. Vgl. Fredericq, a.w. D I p. 114, 120, 121. U.)

[p. 379]

gon de vervolging het eerst en het hevigst. Wij bedoelen het graafschap Artois, de kasteleinij van Rijssel, Douai en Orchies, 's graven zaal te Valenchijn, en in één woord Fransch Vlaanderen. In 1421 vinden wij nevens den bisschop van Atrecht een eigenlijk gezegden Inquisiteur werkzaam. Een kronijkschrijver van die dagen, na den kruistogt van Westelijk Europa tegen de stad Praag als den zetel der Hussiten te hebben gemeld, verhaalt ons, hoe in den omtrek van Douai in een dorp, Sains geheeten, vele mannen en vrouwen werden gevat, die, schuldig aan dezelfde ketterij, elkander door onderlinge zamenkomsten daarin versterkten. Voor het geestelijke hof des Bisschops van Atrecht te regt geroepen, werden sommige in boete ontvangen, terwijl andere te Atrechtzelve, te Douai en te Valenchijn levend werden verbrand¹⁾. Omstreeks 1458 werd een hermiet, wiens voorbeeldig leven hem anderzins den naam van heilige had verworven, te Rijssel op dezelfde wijze ter dood gebragt, omdat hij de wettigheid der opvolging in het pauselijk gezag en andere voorschriften der Roomsche kerk in het openbaar had aangetast²⁾. Een barrevoeter monnik onderging weinig tijds later hetzelfde lot te Atrecht om gelijke redenen³⁾. Niets echter evenaarde in wreedheid en buitensporigheid de vervolging, waaraan in het jaar 1460 de Waldenzen te Atrecht ten prooi werden. Wij zullen daarbij ietwat langer stilstaan, omdat een gelijktijdig schrijver, die door zijne ambtsbetrekking tot de oorspronkelijke stukken toegang had, Jacob du Clercq, heer van Beauvoir, ons omtrent die regtspleging uitvoerige berigten heeft medegedeeld en die berigten tot opheldering kunnen strekken voor de wijze, waarop later het kettergerigt in de Nederlanden werd geoefend.

Wij willen slechts met een woord de vraag aanroeren, wat er in 't algemeen te denken zij van die Waldenzerij, welke sedert onheugelijke tijden juist in die streek van Vlaanderen zich had ingenesteld. Immers wij zeggen niet te veel, wanneer wij zeggen, dat de overlevering daarvan erfelijk was geworden sedert den tijd,

1) Zie Enguerannd de Monstrelet (ed. Buchon), T. IV p. 366. (Vgl. Fredericq a.w.D. I p. 302. U.)

2) Fredericq, a.w.D. I p. 341. [U.)

3) Fredericq, a.w.D. I p. 342 tot 345. (U.)

[p. 380]

waarop de Aartsbisschop van Reims in 1183 de Catharen, en Robert le Bougre vijftig jaren later de Albigenzen had vervolgd, tot op het tijdstip, waarop het bloedbad, waarvan wij thans spreken, aanving. Maar gaarne laten wij aan anderen het onderzoek over naar den grond dier verkettering; wanneer wij echter later uit dienzelfden hoek het Calvinisme in de Nederlanden zien indringen, wanneer wij Valenciennes en Doornik het eerst aan de zijde der Hervormden geschaard zien, wanneer wij het kleine landstreekje, dat den Paus als vrij eigendom toebehoorde, (le Pays de la Leue) het eerst tegen Roomsche en Spaansche heerschappij in de wapenen aantreffen, wanneer de beeldstormers in die omstreken hunne rabauwen werven, om van daar op Nederland los te breken, vragen wij gaarne, of niet de Hervorming, welke in enkele eenvoudige dorpen, omgeven door de ijverigst katholijke naburen, zich handhaaft, in de geschiedenis zelve des lands een anderen oorsprong heeft aan te wijzen dan het opstaan der Hugenoten in Frankrijk. Voorzeker zou men dan de Waldenzerij van den jare 1460 van het schuim en slijk moeten zuiveren, waarmede de Inquisitie ze beworpen heeft. En daarvoor is reden. De schrijver, dien wij op het oog hadden, Jacques du Clercq, heer van Beauvoir, had den vader der Grieksche geschiedenis de bangheid afgezien om zich te bezondigen, wanneer zijn verhaal de gevestigde godsdienst te na kwam. Des ondanks verzwijgt hij niet, dat nergens in alle landen van Filips van Bourgondië het regt slechter werd bediend dan in Artois en Fransch Vlaanderen¹⁾. Hoeveel

1) Mémoires de J. du Clercq, L. VI. Chap 22. (ed. de Reiffenberg T. III p. 110): ‘à vérité dire en la ville d'Arras, cité ou allenviron ni en toute Artois, on ne faisoit point ou néant de justice, sinon sur ceulx qui n'avoient de quoy eulx deffendre, ou bien sur ceulx qui n'estoient pas portés des Seigneurs.’ Ibid p. 188. - ‘Sy de cas d'advanture aulcun simple homme choppoit, cestuy estoit tout despouillié de ses biens et à plusieurs se prenoit on, qui n'avoient peu ou neant meffait. Et sy on fist peu de justice temporellement, encoires le faisoit on moins spirituellement en la cour spirituelle, nonobstant que l'official voulut cognoistre de touts cas, tant temporels, réels ou aultrement.’ Ibid. p. 210. - ‘En ce temps et grand temps devant, c'estoit grande pitié des meurdres, des larchins, viollemens et aultres grands et horribles crimes, qu'on faisoit à Arras et cité et ailleurs, environ au comté d'Artois, en Picardie, et s'y n'en faisoit on nulle justice, combien qu'ailleurs es aultres pays dudit duc on faisoit assés bonne justice; ne sçay à quoy il tenoit, qu'on en faisoit moins à Arras et allenviron que ailleurs.’ Overigens verwondere zich niemand, dat wij onder de voorstelling van duivelskonstenarij leerstellige ketterij mogelijk achten. Zoo verhaalt dezelfde Du Clercq, dat te Kamerijk een jonkman gevat werd, die zich op geestverschijningen beriep, en hoe de vrouwe van Inchy uit het vagevuur terugkwam om hem te herinneren: ‘tant pechiés que aultres choses secrètes.’ Sedert herriep hij die verzekeringen, als door den duivel hem ingegeven, en voegde er bij, dat zijne zwarte Majesteit hem dikwijls verscheen en dat hij tot haar in naauwe betrekking stond. Hij werd tot de straf der boetvaardige ketters veroordeeld en een wit kruis hem in het openbaar op het kleed gehecht; maar hij scheurde het af en trad het met voeten. Om dit bedrijf werd hij als ten tweedemale gevallene (relaps) ten brandstapel gedoemd. In het algemeen kan men stellen, dat geene ketterij in het oog der toenmalige regtbanken bestond, of zij ging met duivelarij gepaard. Er waren doorgaans nog andere verzwarende omstandigheden, die met elk van beiden in verband stonden: onnatuurlijke zonde, goudmakerij en valschmunterij, en het nemen van ongeoorloofden woeker onder het voorwendsel van een lombard te houden. (Zie: Mémoires p. 29, 30.) Eene andere proeve van de herhaling derzelfde verschijnselen op honderd jaren afstand: men vorderde van de nieuwe leeraars, dat zij hunne roeping staafden, hetzij door bij handoplegging of anderzins onherstelbare ziekten te genezen. Zoo wij Van der Haer gelooven moeten, worstelden Protestantsche en Katholijke geestelijken op dit punt met elkander, zooals de toovenaars van Egypte met Mozes. Welnu, Du Clercq zegt ons omtrent een der hoofdbeschuldigden van Waldenzerij: ‘icelluy Jacques usoit de guérir gens de fièvres par parolles, et y avoient plusieurs gens fianche; mais c'estoit contre le mandement de Dien et de l'église.’ (Vgl. Fredericq a.w. I, 350 tot 356. U.)

[p. 381]

te minder kunnen wij vertrouwen op de beweegredenen van vonnissen, waarbij voor het minst hartstogt en partijzucht niet waren buitengesloten, die, door onbevoegde en onberoemde regters tegen den wil van lieden van kunde en ondervinding gewezen, reeds dadelijk het gemompel en de afkeuring des publieks opwekten en ten laatste bij een plegtig vonnis van het Parlement van Parijs werden vernietigd.

Zoo was in het kort de geschiedenis van het regtsgeding der Waldenzerij in Artois. De vervolging was met het vangen en spannen van openbare ligtekooijen begonnen en de acte van beschuldiging bevatte feiten, zooals slechts de pijnbank aan de onreine verbeelding dier beklagelijke slagtoffers had kunnen ontwringen. Hekserij was scheering en inslag; bijeenkomsten der ingewijden, waarbij onder voorzitting des duivels zelven de misselijkste onkuischheden plaats vonden; waar men den vorst der helle aanbad, en waaruit men terugkeerde, zooals men gekomen was, op een gezalfden bezemsteel; eene verontreiniging der mis door met het allerheiligste eene gedoopte padde te voeden, die dan het werktuig werd der walgelijkste tooverijen en bezweringen, ziedaar de wanstaltige en belagchelijke grondslag, die eenigen op den brandstapel, vele ongelukkigen in lijden en de hoofdstad des lands

[p. 382]

zelf, door verloop van alle neering, op den rand des verderfs bragt. Langs welken weg en in welken vorm? Dit punt is voor ons het belangrijkste.

De verschijning der Inquisitie in de Nederlanden moet in de duistere 12e eeuw gezocht worden; zoo niet hare geboortegrond, dan toch was Vlaanderen haar wieg. Een enkel oud berigt kent aan het bisschoppelijk Utrecht het voorregt toe van de eerste brandstapels te hebben bezeten. Daar zoowel als te Trier zou keizer Lotharius omstreeks 1135 eenige ketters hebben doen verbranden. Wij willen het feit niet betwisten. De Utrechtsche geestelijkheid had veel te lijden gehad van de ketterij, door Tanchelm of Tanchelijn in de Nederlanden verspreid. Zij klaagde bitterlijk over den scheurmaker, die noch Paus, noch Bisschoppen, noch geestelijken ontzag en in zijne openlijke predikatiën den volke aanried der kerke de tienden te weigeren; zij ried den Keulschen Aartsbisschop aan, dien aartsketter, welke hem juist toen met een paar zijner aanhangers in handen was gevallen, in een engen kerker gevangen te houden en alle kans van ontsnappen te beletten. Bloed echter was er niet vergoten. Toen Tanchelm, des Bisschops gevangenis ontloopen, zijne leer in Vlaanderen voortplantte, werd hij eerst uit Brugge, later uit Antwerpen verdreven; op zijne vlugt wreekte de dolk eens monniks de geschonden regten der kerk: bewijs dat men het tot een geregtelijk doodvonnis niet had gebragt¹⁾. Maar zijn optreden was toch aanleiding, dat het vervolgen der ketters eerlang tot zulk een uiterste oversloeg; zijne aanhangers breidden zich meer en meer in Brabant, Vlaanderen en Holland uit; onder den naam van Povelkijns²⁾ aldaar berucht, drongen zij weldra in de Duitsche Rijnlanden binnen, overschreden de grenzen van Frankrijk en staken zelfs naar Engeland over. Zooals Norbert en zijne ordebroeders door hunne predikingen hen uit de Nederlanden hadden verjaagd, traden de monniken Egbert en Bertolf te Keulen in opentlijke twistgedingen tegen hen op; schoon hunne tegensprekers zelve aan hunne bespraaktheid en vaardigheid in de Schrift hulde moesten doen, in de

1) Zie o.a. Fleury, Hist. ecclésiastique, Liv. LXXIII no. 54. (Over Tanchelm zie: Fredericq a.w. I, 16-17, 27-29. U.)

2) Populicani of Publicani. (Zie: Fredericq a.w. I p. 37, 38, 46, 61. U.)

[p. 383]

oogen der menigte verloren zij het pleit. Eenigen lieten zich of door de welsprekendheid van Egbert, die inderdaad voor die tijden een meer dan middelmatig redenaar was, òf door de vrees voor straf bekeeren; anderen, zoo mannen als vrouwen, en daaronder de hoofden der sekte, werden te Keulen en te Bonn als ketters verbrand¹⁾.

Als ketters zeg ik; want de gewoonte dezulken te verbranden was misschien ouder dan de naam van ketter in de Duitsche gewesten. Men leidde die regtspleging af uit het voorschrift des Zaligmakers, dat de verdorde ranke uitgeworpen en verbrand moest worden, en uit een onduidelijke plaats van het burgerlijk regt²⁾. Maar de gewoonte gold het meeste, en het Concilie van Orleans en koning Robert Capet hadden reeds in 1022 van zulk eene gruwelijke regtspleging het zoo besmettelijke voorbeeld gegeven.

1) Theophanes, Hist. p. 419 D. Wij halen met voordacht die plaats aan, omdat Llorente (Hist. de l'Inquisition T. I p. 19) haar verminkt heeft. Volgens hem is het verbranden der ketters door Theophanes aanbevolen. Deze echter rept met geen woord van den brandstapel, maar wel van de straffe des zwaards. Hij laakt voorts niet, zooals Llorente vermeent, den Patriarch Nicephorus, omdat deze de dwalenden had willen verschoonen; integendeel hij prijst hem, omdat hij met hem op dit punt van ééne meening was. Hij berispt daarentegen de overige raadslieden des keizers, die van Nicephorus verschilden op de wijze, welke ik in den tekst heb opgegeven.

2) De moord van Tanchelijn was als een Gode behagelijk werk geprezen; het ketterbranden te Utrecht had waarschijnlijk evenzeer zijne vrucht gedragen. Tanchelijns aanhang, die zoo dreigende en fier was opgetreden, boog het hoofd; zij verschool zich achter het weefgetouw, in kelders en in onderaardsche spelonken; de ongelukkige Povelkijns woonden zelfs nu en dan eerbiedig de mis bij, om de verdenking van ketterij te ontgaan. Deze schuwheid zoowel als hunne gelijktijdige verstrooijing naar de aangrenzende gewesten, geven ons regt te besluiten, dat reeds hier de vervolging niet gerust had en het leven en de veiligheid dier ongelukkigen aan de verschrikkelijkste gevaren bloot stonden. Inderdaad, aan een schrijver van dien tijd is bijna het woord inquisitie ontvallen. Men zag er op toe, of zijn naaste te (kerk) ging of niet; men zag er op toe, of zijn leven zich door bijzondere eenvoudigheid of uiterlijke heiligheid onderscheidde; wie niet op den weg der menigte medeging, was verdacht. Hoe angstiger zij zich aan de oogen onttrokken, hoe zuiverder zij zich hielden van de gebreken van den dag, des te erger. De leeraars der kerk vergaten, hoe eenmaal de eerste Christenen zelven om die onthouding aan de belagchelijkste lasteringen, die de bedorven verbeelding der heidenen had kunnen uitdenken, ten prooi waren geweest. Beschuldigingen, den heidenschen vervolgers waardig, stapelden zij op het hoofd hunner slagtoffers: die waren van toen af bezetenen, aanbidders des duivels, toovenaars, en hunne bijeenkomsten erger dan bordeelen om de buitensporigste onkuischheid.