Studiën en schetsen over vaderlandsche geschiedenis en letteren. Deel 1

[p. 283]

Andries Bourlette.
(Een hoofdstuk uit de geheime geschiedenis van den Vrijheidsoorlog.)
- 1568. -

Als onze voorouders over iemand spraken van beproefde kloekheid en gescherpte ervaring, drukten zij die eigenschappen uit door de verzekering: hij is met den Prins over de Maas geweest! Evenwel was die togt over de Maas eene der eerste, maar geenszins eene der luisterrijkste, pogingen ter herwinning der verlorene regten. Zij levert eene duistere bladzijde in onze geschiedenis, en het is bijna hagchelijk haar aan die duisternis te onttrekken. De kansen schenen gekeerd en de rollen gewisseld: de beradenheid en gematigdheid bleken aan de zijde van alva; de misrekening en radeloosheid aan die van den Prins: dapperheid en tucht zegevierden ditmaal met de Spanjaarden over de teugelloosheid en den moedwil der bevrijders. Wat kunnen wij sterker zeggen, dan dat lumey, de beruchte lumey, de verpersoonlijking heeten mag van het karakter dier menigte, welke met den Prins over de Maas kwam. Het is ons doel niet, het harde vonnis te verzwaren, hetwelk de uitslag zelf over de mislukte onderneming uitsprak. Willems ridderlijke broeder, lodewijk van Nassau; willems trouwste vriend, de graaf van hoogstraten, zijn loffelijke uitzonderingen; maar bedroevend is het te zien, hoe hun invloed verdrongen werd door het onbesuisde geweld van Fransche woestaards, als: genlis en feuquieres; bedroevend is het te zien, hoe onder edele bondgenooten, zoo als den maarschalk van Hessen, frederik van

[p. 284]

rollshausen, een zwakhoofd als de graaf van schouwenburg zich verschool, die, zoo niet met alva, dan toch met den hoogst gevaarlijken koning van Frankrijk, over het leven en de veiligheid zijner krijgsmakkers onderhandelde. Doch wij willen niet vooruitloopen met de beschrijving van gebeurtenissen, waaromtrent het ons misschien zal vergund zijn weinig bekende bijzonderheden aan het licht te brengen. Wij herhalen wat wij zeiden: het is bedroevend te zien, hoe de woeste menigte de vromen in hun ongeluk en ongelijk medesleepte; hoe de triomf der Spanjaarden en het op alva's last aangeheven Te Deum, de goedkeuring en regtvaardiging van den onpartijdigen beoordeelaar verdienen.

Onder de brave, maar ongelukkige slagtoffers der bandelooze opstandelingen behoort andries bourlette. Hij was een der trouwste en vertrouwdste aanhangers des Prinsen, in het gevaarlijkste tijdsgewricht; een der standvastigste, maar minst luidruchtige martelaars voor burgerlijke en godsdienstige vrijheid. Als Luikenaar behoort hij wel niet tot onze landgenooten; wie echter heeft, om hunne afkomst, Hopman daem of lumey van onze geschiedenis willen uitsluiten? Zoo ooit, hetgeen op ons grondgebied plaats greep, buiten de grenzen belangstelling opwekte, of invloed oefende, het was in den strijd tegen Spanje. Oostfriesland en Gulik, Keulen, Aken en bijna de gansche Nederrijnsche kreits deelden in de woeling, waarvan ons vaderland het hoofdtooneel was, of gevoelden daarvan den schok. Maar geen gewest kon in onze angstige of blijde vooruitzigten ernstiger deel nemen dan het bisdom Luik. Schoon regtens tot het Duitsche rijk behoorende, was het echter daaraan, door taal zoowel als instellingen, bijna vreemd gebleven. De hoofdstad zelve scheen, door hare ligging aan de zamenvloeijing van Maas en Ourthe, van de natuur bestemd, om het zuidoostelijke bolwerk uit te maken van het gebied, door karel V gevestigd⁽¹⁾. Van daar spreidde zich, als uit zijn middelpunt,

(1) Werkelijk werd karel V aangezocht, om, onder toestemming des Rijks, het prinsdom Luik met zijne Nederlandsche staten te vereenigen. Men zegt, dat de verstandige vorst ten antwoord gaf: ‘Ik heb de Luikenaars liever tot goede buren, dan tot slechte onderdanen.’ De villenfagne, Hist. de Spa, T. II, p. 299.

[p. 285]

het bisdom, langs de linkeroevers van beide rivieren, gelijk een waaijer uit, en besloeg in zijnen kring, behalve de tegenwoordige provincie Luik, een aanzienlijk gedeelte van Limburg en Namen. Over sommige Brabandsche steden was het gezag tusschen den graaf en den bisschop gedeeld⁽¹⁾. Vele Nederlandsche edelen hadden in en om Luik hunne bezittingen, en waren als zoodanig aan den bisschop leenpligtig, en wederkeerig waren vele Luiksche edellieden de vasallen van de hertogen van Brabant en Luxemburg, van de graven van Namen en Henegouwen⁽²⁾. Maar al hadden dergelijke betrekkingen den Walen geene belangstelling in het lot hunner naburen ingeboezemd, dan had de hun ingeborene vrijheidszucht voorzeker weêrklank gegeven op elke onderneming tegen verouderde en met de jaren drukkender gewordene heerschappij. In de vorige eeuw hadden jan van beyeren en lodewijk van bourbon die zucht met kracht van wapenen zoeken te bedwingen; maar zij was evenmin in het bloed der burgers gesmoord, als gedempt onder de puinhoopen hunner stad. Bisschoppen als deze waren buitendien weinig geschikt, om Luik, de beminde dochter, zoo het heette, der kerk van Rome, door liefde en eerbied aan de moeder te verbinden. Toen nu, onder het luwere bestuur van erard van der marck, de hervorming in Duitschland doorbrak, was te verwachten, dat, zoo al de nieuwe orde van zaken in Luik

(1) B.v. over Maastricht, waaromtrent men vergelijke: (pélérins) Essais Historiques et critiques sur le département de la Meuse inférieure en géneral et la ville de Maestricht en particulier. Maestricht, 1803. M. l. polain, de la souveraineté indivise des évéques de Liège et des Etats-Généraux sur Maestricht, Liège, 1831. In dergelijke betrekking komen in onderscheidene tijden voor: Thienen, Landen en cenigermate Charlemont, Philippeville en Mariënbourg.

(2) B.v. de arembergs, de berlaymonts, de merode's, de hoorne's, de lalaings, de arckenteels (argenteaus), de crehans, de malbergs.

[p. 286]

geenen vermogenden aanhang vond, hare belijders evenwel tegen willekeurige vervolging, door den ijver der gemeente voor hare oude regten en vrijdommen (franchises), zouden gedekt blijven. Inderdaad erard van der marck, ijverig roomschgezind, zoo als uit de brieven van erasmus blijkt, spande alle krachten in, om de nieuwe ketterij te onderdrukken, maar zijn ijver leed schipbreuk op den tegenstand der burgerij. De rijksban, door karel V tegen de aanhangers van luther uitgevaardigd, kwam in de Nederlanden spoedig in werking; eerst in 1527 werd hij te Luik afgekondigd. Sedert nam de vervolging haren vrijen loop; maar toen een Carmeliter⁽¹⁾ zijnen post van ketterregter met al te veel ijver waarnam, werd zijn goede wil spoedig door de stedelijke overheid gedwarsboomd. Tusschen deze en den bisschop volgde een korte, maar hevige twist, en de laatste moest toegeven, om voortaan geenen burger der stad voor den geestelijken regterstoel te trekken, dan die, na voorafgegaan onderzoek, door zijne natuurlijke regters daaraan was overgeleverd⁽²⁾. De vervolging was daarmede in hare vaart gestuit, en ondanks alle moeite van erard van der

(1) Volgens dewez, Hist. du Pays de Liège, T. II, p. 137, heette hij johannes jamelot, en voerde den titel van Inquisitor Apostolicus. Niet alleen Luik, maar sedert bragt hij ook Maastricht door zijne geloofswoede in alarm. In September 1534, kwam hij daar in hoedanigheid van ketterregter aan, en begon zijne werkzaamheid terstond met het verbranden van twee ketters. Kort daarna ondergingen een en twintig personen, van beiderlei kunne, meest Doopsgezinden, de doodstraf. Sommigen werden onthoofd en anderen verbrand. Die wreedheid bragt de gemoederen in opschudding; een algemeen oproer en vervolgens een geregeld verzet tegen het gezag des bisschops, te dezen opzigte, waren daarvan het gevolg; maar de voortgang der nieuwe denkwijze was daarom niet gestuit. Verg. Essai sur le dép. de la Meuse Inférieure, p. 326, 327.

(2) Chapeauville, Gesta Pont. Leod., T. III, p. 319. In materia damnatae religionis contra neminem procedi debere, nisi prius per legem et Francisiam de dictis factisve haereticis convictus et ad Judicem Ecclesiasticum uti talis remissus fuerit. Eene poging, in 1534 door den bisschop aangewend, om deze overeenkomst te ontduiken, vermeerderde het aantal slagtoffers, maar tevens de onverzettelijkheid der burgers op het punt van hunne regten. Zie dewez, l.c. p. 139-141.

[p. 287]

marck en van zijne zwakkere opvolgers, werden de straffen allengs flaauwer. Het bleek in 1560. Schoon drie Lutherschen in de overtuiging, waarom zij teregtstonden, opentlijk volhardden, werd wel het vonnis van ballingschap over hen uitgesproken, maar hunne goederen werden niet aangetast. Volgens het oude regt der Luiksche burgers, verbleef daarover aan hen de vrije beschikking⁽¹⁾. Gedurende dat tijdsverloop, werden de overwinningen op de onafhankelijkheid des volks slechts steelsgewijze behaald, en van tijd tot tijd was het vuur van eenen enkelen brandstapel het sein, dat de geestelijkheid waakte. Eerst na eene moeijelijke en gevaarlijke worsteling was haar de prijs der heerschappij beschoren.

Toen wij van de verwantschap des bisdoms met Duitschland en de Nederlanden gewaagden, verloren wij daarom Frankrijk niet uit het oog, noch den invloed, dien de staatsbewegingen in dat rijk moesten oefenen op een kleiner gewest, dat daaraan door taal en nabuurschap was verbonden. Die invloed was er en bleef bestaan van het oogenblik af, dat de groote stokebrand, lodewijk XI, de mijnen zijner staatkunde naar het bisdom had geleid, tot op den tijd, dat het, na lange worstelingen, aan het huis van Beijeren gelukte, de Fransche of politieke partij onder zijnen ijzeren schepter te verpletteren. En nu in den tijd, waarvan wij spreken, was nergens de worsteling tusschen het katholicisme en de nieuwe leer, de strijd tusschen oppermagt en volksregten, opentlijker, luidruchtiger, afwisselender dan in Frankrijk. Op den 17^den Januarij 1562, was het bekende edict, waarbij men den Hugenooten vrijheid van godsdienstoefening buiten de steden toestond, uitgevaardigd, en, na hardnekkigen wederstand, werd het op den 6^den Maart door het parlement bekrachtigd. Van dat edict dagteekenen de Luiksche geschiedschrijvers de woeling, waarvan zij ons de gevolgen als verderfelijk voor

(1) Chapeauville, l.l. p. 403. La confiscation des biens ne peut être prononcée, même contre un condammé à mort: Artikel 4 van de Paix de Fexhe, aangehaald bij faider, Etudes sur les Constitutions Nationales, p. 132.

[p. 288]

staat en kerk hebben afgeschilderd. Het was hun belang, de tweedragt in hun vaderland als onbeduidend, de eensgezindheid als voorbeeldig voor te stellen; het was hun belang, daardoor de aanspraak op regtgeloovigheid van hun vaderland te handhaven, en de eer dier trouw aan de moederkerk voor hunne bisschoppen en hun kapittel te verzekeren. Maar vergeten wij niet, dat in hetzelfde jaar een straal van blijde verwachting de beklemde gemoederen der Protestanten, waar ter wereld ook, deed opluiken. De jongeling namelijk, die Duitschlands hoop was; de verklaarde vijand van onwetendheid en geloofsdwang; de boezemvriend der ridderlijke vorsten, die voor de zaak des geloofs het harnas hadden aangegespt, maximiliaan, zou in dat jaar, met de kroon des Roomschen rijks gekroond, de verwachtingen, die men had opgevat, krachtdadig verwezentlijken.

Hoe nabij Frankrijk en hoe groot de invloed der Franschen op den geest der Luikenaars ook ware, te Luik zelf was er voorraad en rusting genoeg voorhanden, om eenen hardnekkigen krijg tegen de geestelijkheid te beginnen en voort te zetten. De Hugenooten, aan welke de Luiksche schrijvers al het kwaad der volgende jaren toeschrijven⁽¹⁾, hadden toen minder reden dan ooit, om hun vaderland te verlaten en elders hunne meeningen voort te planten; maar binnen de stad Luik had zich eene Protestantsche partij gevormd, sterk door het aantal en het gezag harer leden. De bisschop, robert van bergen, zag het gevaar en ontwierp in den aanvang van het jaar 1562 een besluit, waarbij al de bepalingen, door zijne voorgangers tegen de ketterij vastgesteld, hernieuwd en aangedrongen werden; maar eer het besluit nog afgekondigd was, ontgleed de staf aan zijne zwakke handen. Eene beroerte trof hem, en zijne geestvermogens herstelden zich nimmer van den schok. De hoop van beterschap sleepte hem een jaar lang zijne ambtsbezigheden door;

(1) Bouille, Hist. de la ville et du Pays de Liège, T. II, p. 417.

[p. 289]

maar toen ook die verminderde, verzocht en verkreeg hij van het kapittel een' plaatsvervanger voor het tegenwoordige en een' opvolger voor de toekomst. Doch de bekrachtiging dier keuze door den Paus bleef weder een jaar lang onderweg, en eerst toen lag robert van bergen den bisschopsstaf voor goed neder. Nog een jaar verliep er, toen werd de nieuwe bisschop gewijd en plegtiglijk ingehuldigd.

Gebrek aan bescheiden verhindert ons de oorzaken dier in het oogvallende vertraging op te geven; maar zeker is het, dat door dezen toestand, die van het jaar 1562 tot 1565 aanhield, de gang der regering moest gestremd worden, en de krachten verspild in de onderlinge wrijving van kapittel en burgerlijk bestuur. Zonder het goedvinden der regering in te winnen, kondigde de geestelijkheid het besluit af, dat de bisschop had ontworpen. De regering leverde daartegen eene verklaring in, dat zij een besluit als onwettig moest beschouwen, waaraan hare goedkeuring ontbrak, en zij grondde haren tegenstand op de beslissing der twee en dertig gilden, welke over dit punt waren geraadpleegd. Zij kon dat beroep te veiliger doen, want in de gilden vooral waren de beginselen der hervorming doorgedrongen. Onder deze gilden was dat der goudsmeden het meest geacht om den rijkdom, de magt, de beschaving zijner gildebroeders; maar juist hier vond de hervorming hare ijverigste voorstanders⁽¹⁾. Toen

(1) Daags na zijne blijde inkomst verzamelde de nieuwe bisschop zijne staten, en droeg daar onder andere voorstellen, die als het programma zijner regering waren, ook de handhaving der R.K. godsdienst, en de onderdrukking der ketterij voor. Meest alle leden van den staat toonden zich met den bisschop eenstemmig. Slechts het gild der goudsmeden drong er op aan, dat men aan de plakkaten geen gevolg zoude geven, voordat de zaak der Protestanten op den rijksdag was uitgemaakt. Nevens dat gild der goudsmeden bestond er nog een ander gild der smeden (Febves); maar beide waren te allen tijde de hevigste voorstanders der politieke, zoowel als godsdienstige onafhankelijkheid. Bij den heftigen wederstand, dien de Luikenaars, vijftig jaren later, aan hunnen bisschop ferdinand van beijeren boden, kweten zij zich inzonderderheid, en stonden daarom aan de aanvallen der bisschopsgezinden bloot. Als eene curiositeit uit de polemiek dier dagen, deelen wij de fraaijigheden mede, hun door den oud-burgemeester rausin, in zijn Leodium Ecclesiae Cathedralis, toegevoegd. Het eene geldt de oprigting der ambachten, die hij van de willekeur des bisschops afleidt: ‘Dicat nunc quisquis jura et privilegia Leodiensia satur crepat aut eructat: Quis ministeria Leodii erexerit, quis approbaverit, et aliquid auctoritatis in Principis proprii detrimentum insufflaverit. Quis Deucalion lapides a tergo jactaverit, ex quibus isti Brontes, Steropides et Pyracmones subito eruperunt, fabrilem Tribum composituri et e fornace jus igneum ducturi? Haec scilicet Vulcania suboles prae Tribulibus primum sibi vult locum vindicare!’ Om vervolgens aan te wijzen, dat allen evenveel, d.i. in zijnen zin, even weinig deugen: ‘Videor,’ zegt hij, ‘id eleganti similitudine, qua T. Quintius Flaminius ad milites hostium multitudine incognitarum inconditarumque nationum diversitate attonitos usus fuit, repraesentare posse. Hospes, inquit, meus lepidus est et liberalis: dum varii generis fercula ferinae carnis alieno a venatione tempore apposita mensae demirarer, interroganti, unde suppeterent, arridens infit: Bubulam omnem esse carnem, quam peritior coquus pro condimenti varietate diversificaverit: ad eundem modum quos in exercitu Philippi cernerent vultu efferatos, habitu, lingua et armorum genere differentes, uno nomine barbaros et imbelles esse, quos perperam Romanus miles reformidet. Triginta duo ministeria: Pellionum, Phrygionum, Veteramentariorum - et reliqua nomine, sono et instrumentorum genere discrepant; sed una est opificum caro!’ p. 341, 356.

[p. 290]

nu, door den tegenstand der regering aan het edict van 1562 zijne klem was ontnomen, kwamen de hervormden meer opentlijk voor hunne belijdenis uit, en men wist in het gedeelte der stad, dat over de Maas gelegen is, de woning aan te wijzen, waar de ketters hunne vergaderingen hielden en het avondmaal genoten. Die vergaderplaats was het huis van cottin van spa, nevens bonaventura cornet, erard granioul, sassembrouck en anderen, een der grootste ijveraars voor het nieuwe geloof. Van het vrijheid nemen kwam het tot vrijheid eischen. Eenige burgers verschenen in den raad en vorderden, dat de Hervormde Godsdienst, volgens de confessie van Augsburg, even als zij in het gansche rijk gewettigd was, ook te Luik zou worden gedoogd. Er was grond genoeg, om dat regt, waarop zich de burgers beriepen, te betwisten; maar de dreigende houding, door de verzoekers aangenomen, maakte een barsch kortaf noodzakelijk, en het verzoek werd met nadruk geweigerd. De Luiksche geschiedschrijvers kennen de eer van het bedwingen der heillooze

[p. 291]

poging aan de burgemeesters gerard de fleron en pieter bex toe. Zij traden de vergaderplaats der goudsmeden binnen. ‘Wie het geloof zijner vaderen moede is, en met de ketters wil zamenscholen, teekene zijnen naam!’ vorderden zij. Niemand teekende, en het oproer was voor het oogenblik bedwongen. Voor het oogenblik; want er zijn redenen, die ons doen gelooven, dat de zaak niet met zoo weinig opschudding is geëindigd, en zoo de Hervormden al voor eene onverwachte verklaring waren teruggedeinsd, nader beraad maakte hen bestendiger in hunnen toeleg. Men besloot afgevaardigden naar den Rijksdag te Frankfort te zenden en van den Keizer vergunning tot het vrij uitoefenen der Protestantsche godsdienst te verzoeken. Namens de broeders van het gild der goudsmeden en nog twee andere gilden, gingen gregoire de lambres, cornet en granioul derwaarts, en verzekerden bij hunne terugkomst, dat hun verzoek gunstig opgenomen en een bevelschrift hun afgeleverd was, dat ten minste eenigermate aan de geuite verlangens voldeed.

Zoo schokten de zaken, onder gedurige onlusten en afwisseling van geven en nemen, voort; met het verschuiven der beslissing waren de aanmatigingen der Hervormden niet opgegeven, en waarschijnlijk zouden hunne eischen klemmender hernieuwd worden, toen ten jare 1566 de onderdrukte partij in de Nederlanden tot onderdrukken overzwaaide en met geweld nam, waaraan vragen niet hielp. De beeldstorming, in Vlaanderen begonnen, en van daar als eene onweêrsvlaag over al de Nederlanden heengedreven, joeg ook de aanhoorige steden van het bisdom overeind. Wat stond er van het gezag des bisschops te worden, wanneer de partij der Geuzen zegevierde en ook binnen Luik hare banier zou ontrollen? Wat stond er wederom van het gezag des bisschops te worden, wanneer de Nederlandsche regering het geweld der opstandelingen bedwong, en tot in de uiterste schuilhoeken hen vervolgende, zich de verlossing van het bisdom met de onafhankelijkheid van het bisdom deed betalen?

[p. 292]

Zoo iemand in staat was den knoop, hem door den drang der tijden voorgelegd, te ontwarren, het was de toenmalige bisschop gerard van groesbeek. Het lot had hem tot de dubbele waardigheid van prins en bisschop bestemd, en de natuur had hem ondersteund met eenen aanleg, om die roeping naar haren vollen eisch te vervullen. Nu en dan heeft men hem als vorst met wereldlijke wapenen zien strijden; maar zulk eene rusting moest meer strekken, om ontzag in te boezemen aan wie verstoren, dan vrees, aan wie behouden wilde. Een voordeel door schranderheid verworven, was hem liever dan eene overwinning door dwang bevochten. Zijne vastheid van wil was door aangeborene zachtmoedigheid getemperd; en wanneer hij, gelijk meestal, zijn doel met zekere hand trof, scheen minder zijne eerzucht haar spel te hebben gespeeld, dan zijn beleid de omstandigheden geschikt, zoo als zij zich aanboden. Bij de tweevoudigheid zijner betrekking, diende het eene deel zijn ander deel, en terwijl het vorstelijk gezag de bisschoppelijke waardigheid met zijne kracht ondersteunde, ruilde gene daarvoor van deze hare heiligheid in. Tijdgenooten hebben vooral twee van groesbeeks deugden hoogelijk geroemd: zijne welsprekendheid en zijne vroomheid. Van beide gaf hij blijken, toen hij, 's daags na zijne inhuldiging, met eenstemmige goedkeuring der staten, door zijne overreding een besluit tot stand bragt, waarbij de Roomsch-Katholijke Godsdienst als de eenige wettige werd erkend en, behoudens de voorregten der burgers, een streng onderzoek tegen de ketters bevolen. En voorzeker had hij regt, zoo hij, bij zijne innige verkleefdheid aan de leer zijner kerk, de Hervorming met kracht te keer ging; want hare gevolgen moesten tot eene omkeering leiden van zijnen staat, waarvan de kerk, zoo al niet de grondslag, dan toch de onafscheidelijke voorwaarde was. Hij had regt, want eene poging tot hervorming in een gebied als het zijne kon, gelijk weinig tijds later te Keulen bleek, tot niets leiden, ten zij door eene omwenteling, voor welke de grenzen der staten

[p. 293]

ineenstorten; - en dergelijke kansen mag geene regering in hare raming opnemen. Hij had regt, want bij den opstand van 1568 bleek het, dat de belijders der Hervormde Godsdienst tevens de vijanden der vaderlandsche instellingen en de aanranders van zijn wettig gezag waren. Zoo zijne regering eindelijk, na jaren zwoegens, aan het bisdom rust, eenheid en orde verzekerde, dan leverde die uitkomst de proef op zijne staatkundige wijsheid, en wij stemmen gaarne in met de Luiksche geschiedschrijvers, tot zelfs van onze dagen, in de hulde van den voortreffelijken bisschop. Maar zoo zij verder gaan en beweren, dat die uitkomst alleen door zedelijke middelen is verkregen; zoo zij zijnen eerbied voor de vrijheid en regten der burgers roemen, dan gelooven wij, dat de geschiedenis met hen in tegenspraak is. Bragt geene geweldige verkrachting hunner regten de burgers in alarm, het was, omdat de kalme natuur des bisschops aan die forschheid vreemd was; bleek zijn bestuur zegenrijk voor het vaderland, het was, omdat zijne aangeborene welwillendheid hem naar het beste doel leerde streven. Maar om dat doel te bereiken, plooide zich zijne staatkunde naar allerlei omstandigheden, vleide hij de wereldlijke bondgenooten met vooruitzigten, waarin hij hen teleurstelde, en week hij af van de heiligste verdragen, met zijne burgers aangegaan, zoo dikwijls hij het nuttig achtte, ofschoon zijn welsprekende mond aan allen van zijne trouw en den eerbied jegens zijne verpligtingen de overtuiging wist mede te deelen.

De partij der hervorming, daarentegen, kende groesbeek en zijne bedoelingen, omdat de haat zoo scherp ziet. Want haten moest zij uit eigenbelang wien zij vreesde. Het plakkaat tegen de ketters, telkens hernieuwd, al werd het tragelijk ten uitvoer gelegd, bleef een zwaard, boven hunne hoofden opgehangen, waarvan de val aan den wil der oppermagt stond, en groesbeek was de man wel, om daarvoor het meest beslissende tijdstip te kiezen. Haten moest zij uit beginsel, omdat het onvervalschte woord Gods haar boven alle

[p. 294]

wereldsche belangen dierbaar was, en zij geene oppermagt kon dulden, welker ordening daarmede, naar het haar toescheen, in openbaren strijd was. Zoo velen er derhalve, toen de aanslag om de hervorming binnen Luik te vestigen mislukt was, verklaarden, dat de omkeering der vaderlandsche instellingen niet in hun plan had gelegen, bewezen daarmede hunne tegenwoordige vrees, of aanvankelijke zwakhoofdigheid. Zoo velen daarentegen aan de zegepraal hunner zaak zelfs die instellingen wilden ten offer brengen, handelden óf uit heiligen ijver, óf hadden doorzien, wat de uitkomst van hun ondernomen werk moest worden. Zoo ergens, dan moest hier de hervorming in den vorm van opstand tegen het wettig gezag zich voordoen, en deed zij het, dan kon de bisschop met schoone kans zijne tegenstanders verdeelen, door op het beginsel hunner handelingen eene waarschijnlijke verdenking te werpen. Door het voorbeeld der Geuzen verleid, hadden in het najaar van 1566 onderscheidene steden van Luiksch-Limburg de hervorming omhelsd; aan verstandhouding met de inwoners van Luik ontbrak het niet; maar de bisschop waakte, en onder den fraaisten schijn van waakzaamheid ontfutselde hij den burgers het regt, om voor hen zelven te waken. Hij eischte voor zich de bewaring der stadssleutels, en de volksgezinde partij, zelfs de ijverigste Katholijken, beriepen zich op hunne oude gewoonten en voorregten en weigerden halsstarrig. Weinige dagen later, liet de bisschop eenige besluiten van den Westphaalschen kreits afkondigen, waarbij de R.K. kerk werd gehandhaafd en alle opruijing tegen overheid of geestelijken verboden. Al de burgers vereenigden zich andermaal tot tegenstand, en de raad der stad eischte de schorsing der plakkaten, die te weeg hadden gebragt, wat zij moesten keeren: opruijing der menigte. De bisschop gaf toe; maar tevens nam hij vroegere edicten te baat, en begon de vervolging tegen de oproerigen en ketters, met het treffen van een hunner voornaamste hoofden: andries bourlette.

[p. 295]

Andries bourlette, zoon van jan en van barbara des planques, was in die dagen een man van reeds gevorderden leeftijd; maar meer dan zijne jaren gaven zijne afkomst en zijn stand hem aanzien onder zijne medeburgers. Hij was uit een deftig geslacht gesproten, waarvan de naam reeds in de veertiende eeuw voorkomt, en waarin het ambt van ontvanger-generaal over Limburg erfelijk schijnt te zijn geweest. Zijne dochter had hij uitgehuwelijkt aan johan de somme, een' vermogend' Luikenaar, die bij het Nederlandsche leger eene aanzienlijke betrekking bekleedde, en later door alva tot contrôleur van het kasteel van Antwerpen werd benoemd. Maar welk ook het aanzien van zijn huis was, een duister, maar onverbiddelijk noodlot, als dat van het Grieksche treurspel, scheen daarover te zweven. Drie geslachten waren voorbestemd hunnen cijns aan het zwaard des beuls te betalen. In de onlusten, welke te Maastricht losbarststen, toen karel V die stad van het Duitsche rijk trachtte af te scheiden en in het hertogdom Brabant in te lijven, had de vader van andries bourlette met in het oog loopenden ijver de partij des Keizers omhelsd. Het gevolg was, dat eenige bisschopsgezinde burgers uit Maastricht, zijn slot in het nabij gelegen Borgharen overvielen, zijne bezittingen plunderden, zijn gezin uiteen joegen en hem zelven naar Luik wegvoerden. Daar werd hij op last van den officiaal des bisschops onthalsd. ‘Verrader van de kerk’ had de menigte, welke de hand aan hem legde, hem toegeroepen en het was niet vreemd, indien de wonde, destijds door de doodstraf des vaders aan den zoon geslagen, niet vergroeide, maar veeleer veretterde tot eene doodelijke veete tegen die geestelijke magt, welke eenmaal de rouw

[p. 296]

over zijn huis had gebragt⁽¹⁾. Wel had karel V, toen eenmaal de verzoening tusschen hem en Maastricht hersteld was, het mogelijke gedaan om het leed des vaders aan den zoon te vergoeden; vergeefs. De rang, door zijn vader bekleed, werd ook door den Keizer aan andries bourlette in 1538 opgedragen en sedert door filips II bevestigd. Zijn rijkdom was aanzienlijk; van zijne dienstboden, paarden en tafelweelde wordt in de processtukken herhaaldelijk gewaagd. Met den adel van Luik, lumey, delvaux, bethon, stond hij in naauwe betrekking; bovendien was hij een man van fijne beschaving, met de schriften der ouden, evenzeer als met de godgeleerdheid zijner dagen, vertrouwd. Om al die redenen, eene prooi, welke het der moeite waardig was te jagen. Maar hier lag de zwarigheid. Wel was bourlette der nieuwe leer toegedaan; wel was hij de raadsman en vertrouweling geweest dergenen, die in 1562 hare zaak zoowel in den stedelijken raad als op den Rijksdag getracht hadden te bevorderen; maar geen beslissende stap ten voordeele der Hervorming was door hem gedaan; geene opentlijke belijdenis der nieuwe leer was door hem afgelegd. Zoo waren er toen vele onder de aanzienlijkste en meest beschaafde Nederlanders; bovendien was het ambt, dat bourlette bekleedde, een band, die hem terughield, zoolang die niet van de andere zijde was verscheurd. En dit gebeurde niet. Volgens zijne eigene bekentenis, heeft hij, ondanks zijne veroordeeling en gevangenis, zijn jaargeld van den koning tot in October 1568 genoten, eene proeve, óf van zijne trouw, óf van zijn' invloed onder de magtigen des lands. Wilden zijne vijanden dus van hunne zaak zeker zijn, dan moesten zij hunne toevlugt nemen tot de gemeenste werktuigen: aanbrengers en verklikkers.

(1) Daar ook pélérin in zijne Essais sur le département de la Meuse inférieure die eerste onlusten van 1531 tot 1538 als onbloedig heeft voorgesteld, hebben wij niet onbelangrijk geacht het verhaal dezer gebeurtenis, zoo als die door bourlette zelven in zijn Smeekschrift aan den Keizer werd voorgedragen, in Bijlage A mede te deelen.

[p. 297]

Zulken waren spoedig gevonden, want dat onkruid wast welig in tijden van onlust en beroerte. Dan maakt het hart de tong los, die, eenmaal aan het doorslaan, zich zelve in de klem draaft. De Luiksche geschiedschrijver fisen deelt ons mede, welk misnoegen de afkondiging der bepalingen van den Westphaalschen kreits onder het volk had doen ontstaan. De Hervormden achtten die met de wetten des rijks in strijd, dat aan allen vrijheid van geweten had toegezegd, en het gemeen stiet zich aan haren uitheemschen oorsprong. ‘Waarom,’ riep men, ‘haalt de bisschop zulke wetten van buiten 's lands? Dikwijls zijn zij bij ons uitgevaardigd, en heeft iemand het gewaagd ze te verkrachten? Maar de bisschop heeft hoogere dingen in den zin, dat hij zijn gezag met de magt van vreemden zoekt te stijven.’ Waar dergelijke woorden over straat en markt gingen, lieten zij zich voorzeker in den gezelligen kring nog minder afgemeten hooren, vooral wanneer zij met kunst uitgelokt en met schijn van toejuiching werden verwelkomd. Zoo ging het bourlette. Een pater noodigde hem, bij zijne monniken, tot een vrolijk drinkgelach. Een huisvriend, jan van wick, nam plaats aan zijne tafel, en, om hetgeen bij zulk eene gelegenheid gezegd en niet gezegd was, zag zich bourlette in moeijelijkheden gewikkeld, welke aan zijne fortuin een' onverwachten keer gaven, en ten laatste hare ontknooping vonden op het schavot.

Jan of hans van wick was geen burger van Luik, maar hij maakte bij de burgers opzien, en bij sommigen opgang, door zijnen voorgewenden ijver voor de hervorming. Eerlang liep hij der overheid in het oog, en, hetzij het gevaar zijne vroegere heethoofdigheid had afgekoeld tot laaghartige zwakheid, hetzij zijne kortstondige vertooning werkelijk geen ander doel had gehad, dan anderen in den strik te lokken: eenmaal in hechtenis, beschuldigde of verried hij de deelgenooten zijner meening, en onder hen bourlette. Aanstonds werd tegen dezen een onderzoek in het werk gesteld, en bij

[p. 298]

vonnis van schepenen en gezworenen, bij wet en vrijheid⁽¹⁾, werd de beschuldiger ontvankelijk in zijne aanklagt verklaard en de inhechtenisneming van bourlette bevolen. Intusschen zocht hans van wick der hechtenis te ontkomen, door de woorden, waarvan hij beschuldigd was, en die moesten strekken, om oproer onder de menigte en de invoering der ketterij te bevorderen, geheel ten laste van bourlette te werpen, ja, zelfs bij eede te ontkennen, dat zij ooit door hem waren gesproken. Bourlette had tot dusverre geweigerd zijnen aanklager te bezwaren. ‘Het vervolgen der openbare misdrijven was,’ zeide hij, ‘niet zijne taak, maar die der schepenen.’ Nu echter riep hij zijnen beschuldiger voor schepenen en gezworenen, nu het bleek, dat jan van wick een lasteraar en meineedige was, die zelf aan de tafel van bourlette de taal had gevoerd, waarmede deze was bezwaard. De eigentlijke beschuldiging was hiermede vervallen, en volgens den regel, die te Luik werd gevolgd, dat het regtsgeding zich tot het punt van aanklagt moest bepalen, zou de invrijheidstelling van bourlette hebben moeten volgen. Maar het onderzoek was intusschen voor eene andere regtbank begonnen, en had uitkomsten opgeleverd, zeer ten nadeele van den beschuldigde. Wel was ook hier wederom gebleken, dat de geestelijke, van wien wij vroeger gewaagden, welke insgelijks als getuige tegen bourlette was gehoord, zelf de eerste was geweest, om dezen in het gezelschap zijner monniken te noodigen, waar allen gezamentlijk, pater, monniken en gast, lustig aan den wijn den mond

(1) Par loi et franchise. Zonder een dergelijk vonnis, bij hetwelk de aangeklaagde appréhensible verklaard werd, was alle vervolging tegen de Luiksche burgers onwettig. De loi werd in dit geval vertegenwoordigd door veertien schepenen, met den groot-majoor, hun hoofd en voorzitter. De Franchise door de beide burgemeesters (wier regt van stemming in dezen een betwist punt was) en veertien gezworenen uit de twee en dertig gilden of ambachten. De burgemeesters werden daarbij tot de franchise gerekend; want hun oorsprong was geheel democratisch, en de oude schrijvers vergelijken hen te regt, niet met de Consules der Romeinen, maar met hunne Tribuni plebis.

[p. 299]

hadden gezet; maar tevens was ook alle twijfel opgeheven, of bourlette de nieuwe leer met innige overtuiging had omhelsd. Want ondervraagd omtrent het kenmerkende leerstuk der strijdende partijen: de ligchamelijke tegenwoordigheid van christus in het avondmaal, aarzelde hij niet zijn gevoelen te verklaren. Zijn antwoord kwam overeen met de spitsvindige wijze, waarop de dogmatiek dier dagen hare leerstukken behandelde, maar was even verrassend als afdoend. ‘Deze is mijne meening:’ zeide hij, wanneer de ouwel in het offer der Misse na de consecratie wordt gebroken, dan is het ligchaam des Heeren niet zinnelijk (realiter), maar alleen geestelijk tegenwoordig, want in de Passie leest men: “Geen been van hem en sal verbroken worden, en: soo en braken sy syne beenen niet.”

Die verklaring was beslissend, en de regtbank, waarvoor bourlette thans stond, en die waarschijnlijk geheel van de geestelijkheid afhankelijk was, veroordeelde hem tot de naaste straf aan den dood: eeuwige ballingschap. Maar zijn geding had opzien gebaard en indruk achtergelaten. Talrijke getuigen waren te zijnen voordeele opgetreden, en met zoo veel ijver hadden zijne pleitbezorgers zijne zaak omhelsd, dat althans bij zijne vijanden het vermoeden heerschte, alsof het goud van den beschuldigde nog sterker dan de deugdelijkheid zijner gronden had gewerkt. Maar bourlette zelf was de man niet, om zich ligtelijk in zijne regten te laten verkorten. Hij verzette zich tegen het gevelde vonnis, en begon een nieuw proces, waarbij hij beweerde, dat het, volgens den regel op den rijksdag van Augsburg voorgeschreven, aan elken onderdaan des rijks, wanneer hij verhinderd werd God overeenkomstig zijn geweten te dienen, geoorloofd was, gedurende twee jaren zijne goederen te gelde te maken en naar elders te verhuizen. Hangende dat geding, bleef zijne gevangenis voortduren; ja, zij werd strenger en scherper, sedert men hem uit Luik naar Hoey had vervoerd. Hier was het vooral de partijdigheid zijner vervolgers, die den onbuigzamen man

[p. 300]

tot nog hardnekkiger verzet bleef aansporen. Terwijl hij van alle toenadering der zijnen afgesloten, eng bewaakt, moest versmachten, scheen een gunstiger beschermgeest over de oorzaak van zijn ongeluk, over hans van wick, te zweven. Men liet aan dezen in zijne gevangenis zoo veel vrijheid en zoo veel verkeer, dat slechts de naam van gevangenis overbleef; zelfs scheen het, dat diens verzoek, om ook dien laatsten zweem op te heffen, gunstige ooren zou vinden. Toen leverde bourlette, na bijna een jaar in den kerker te hebben doorgebragt, aan den raad zijner stad een smeekschrift in, een smeekschrift, zoo als zij in die tijden waren, gesteld met al de kitteloorigheid eens Luikschen Heer Burgers ten opzigte zijner voorregten tegenover den vreemdeling; een smeekschrift, vol van die karakteristieke fierheid, welke het begrijpelijk maakt, hoe de mannen dier dagen, door aanhoudend lijden niet gebogen, telkens weder tot een' laatsten kampstrijd opstonden. ‘Zoo het u niet behaagt,’ dus eindigde zijn verzoek, ‘den vreemdeling te vervolgen, maar gij uwen burger laat verdrukken, dan vragen en vorderen wij, dat gij verklaart, van welken staat of magt gij het regt hebt ontleend, uwen burger aan een onderzoek te onderwerpen, en een' vreemdeling, overtuigd van leugen en meineed, vrij te laten gaan. Daarop verwachten wij uwe tusschenspraak en eene duidelijk omschrevene verklaring. Anders wraakt bourlette uwe regtspleging en ondersteunt zijn verzet met al wat hem in regten kan dienen, om zijne eer en geledene schade te herstellen, na welke betuiging hij zijne gronden van verdediging zal laten gelden met al die bescheidenheid (humanité), welke hem, in de gegevene omstandigheden, mogelijk zal zijn⁽¹⁾.’

(1) ‘Or doncques s'il ne vous plait emprendre tele juste persécution contre l'estrangier, mais bien souffrir que le bourgois doibve estre grefvé, l'on supplie et requiert, que vuelliés declarer de quel lieu, estat et portance entendiez prouver lesdits procès, dont aviez enquesté ung bourgois, depuis que de vostre office ne voldriés rien imposer audict estrangier, ains l'eslargir de prison, pour ceste miesme occasion estant trouvé menteur et coupable, et que dessus il vous plaise interloquer et faire pertinente et cathégoricque declaration. Autrement l'on proteste de par ledict bourlet selon que lui peut servir à son Droict et d'avoir radresse tant de son honneur come des depens, domages et interestz. Laquelle declaration faicte iceluy bourlet fera le sicult de tele humanité que il scaura faire.’

[p. 301]

Men mag onderstellen, dat de stedelijke raad over het geheel ter gunste eens aanzienlijken burgers, die daarenboven het slagtoffer van de vervolging der geestelijkheid was, neigde. Gedurige twisten hielden toen meer dan ooit beide partijen tegen elkander in het harnas, en het kapittel had het misnoegen niet verminderd, door eene bepaling van den bisschop erard van der marck, ten voordeele der burgerij, in de zaak van het geloofsonderzoek gemaakt, als vervallen en vernietigd te beschouwen, en diensvolgens zijner vervolgingen ruimer loop te laten. Maar de gesteldheid van bourlette was van dien aard, dat hij nimmer op vrijspraak kon rekenen, ten zij alle bestaande orde wierde omgekeerd; want al had men het vroegere vonnis vernietigd, men had tevens een nieuw onderzoek moeten gelasten, waarbij de beste wil zijner regters hem niet van de straf der ketterij had kunnen redden. De raad deed dus al wat hij, zonder een regterlijk gewijsde te verbreken, doen kon, door, na lange beraadslagingen en het hooren zelfs van oud-burgemeesters, te antwoorden, dat men, wat het eerste punt betrof, den officier Zijner Hoogeerwaarde Genade zou aanzoeken, de zaak van hans van wick ten strengste door te zetten; wat het andere punt betrof, dat men bourlette zou aanraden, zijne zaak voor bevoegde regters te brengen, om óf zijne onschuld te doen erkennen, óf te vernemen wat zijn misdrijf en wat daarvan de straf was⁽¹⁾.

(1) Zoo meenen wij ons den loop van het regtsgeding van bourlette te moeten voorstellen naar de onderscheidene berigten, die daarvan, deels uit zijn verzoekschrift aan den raad (van November 1567), deels uit zijn later verhoor (Junij 1569), zijn af te leiden. Maar de stijl, van het eerste stuk vooral, is duister, en waarschijnlijk vertoonde zich in dit proces al die onregelmatigheid, welke eindelijk groesbeek tot het ontwerpen van eene nieuwe regtsregeling en eene naauwkeuriger bepaling van den aard en de bevoegdheid van elke regtbank dwongen. Aan de zoogenaamde enquête schijnt bourlette bij vonnis van wet en vrijdom te zijn onderworpen; maar het verder geding en de veroordeeling schijnt voor eene andere, waarschijnlijk geestelijke, regtbank te zijn gevolgd. Wij maken dat op uit de plaats zijner gevangenis, Hoey. Met welk regt die regtbank hare uitspraak deed, is moeijelijk te zeggen, bij de vele uitzonderingen, welke in die dagen de bisschoppelijke besluiten op de gewone orde hadden gemaakt. Strikt genomen, kon geen Luiksch burger voor eene andere regtbank, dan die zijner schepenen en gezworenen, teregtstaan. Maar de hoofdfout, waartegen bourlette in zijn verzoekschrift opkomt, is, dat zijne enquête uitgesproken is, op grond der verklaringen van hans van wick, welke later valsch zijn gebleken. Er had dus, volgens hem, een nieuw vonnis van schepenen en gezworenen moeten zijn uitgesproken, volgens hetwelk hij niet op grond van later geblekene ketterij, appréhensible was verklaard. Hij drukt zich in zijn verzoekschrift dus uit: ‘Or, Messieurs, depuis que le tort dedict estrangier est apparu et l'innocence de vostre bourgois découverte et que à raison de ses propos iceluy bourgois a esté aussy traityé et jugé appréhensible, sains avoir esté ainsy preallablement convaincu.’ Intusschen komt bourlette tegen de wettigheid zijner regters niet op, en de raad zelf verwijst hem tot zijne natuurlijke regters, met de woorden: ‘Il soy porat adrescher par devant les juges en ce competens pour des cas et mesuz contenus en la condempnation contre luy prononchée, soy deschargier s'il puet, ou savoir et entendre d'iceulx par leur jugement ce que pour les susdits mesuz par luy comis puet avoir forfait et mesuzé.’ - Bourlette maakte echter van het regt, om zich op schepenen en gezworenen te beroepen, geen gebruik. Hij wist, dat dezen hem niet van ketterij zouden kunnen vrijspreken, maar hij betwistte de wettigheid van het vonnis, als strijdig met de wetten des rijks. De beslissing van dit punt echter stond waarschijnlijk aan des bisschops cour ordinaire, en die beslissing kon kwalijk in zijn voordeel zijn. Van daar was geen hooger beroep mogelijk; want bij een privilegie van keizer ferdinand I, van 1562, was het beroep van de Luiksche regtbanken op die des Rijks of de Keizerlijke Kamer verboden.

[p. 302]

Twee jaren bijna gingen voor bourlette in den kerker voorbij; toen werd hij geslaakt, hetzij uit toegevendheid, hetzij om de straf zijner ballingschap te voltrekken; maar gedurende dien tijd was de staat van zaken te Luik geenszins verbeterd. Wij zagen, hoe het kapittel alle hervorming trachtte te smoren; maar daarentegen werden de geheime vergaderingen harer aanhangers steeds talrijker en onrustiger; want waar de vervolging met onzekeren gang buiten het spoor dwaalt, daar trekt de overtreding van haar afdwalen partij. Vele edelen hadden opentlijk de partij van den prins en der hervorming gekozen en hun vaderland verla-

[p. 303]

ten, om niet weder te keeren, dan met de wapenen in de vuist. De beruchte lumey, louvirvaux, delvaux, de bethon, de barchon, behoorden tot hun getal⁽¹⁾. Die

(1) De beide eersten zijn bekend uit onze geschiedenis. De drie laatsten kent men niet, of kent men verkeerd. Delvaux is everard of erard van merode, heer van le Vaulx, en vroeger van wege den bisschop bevelhebber van Bouillon. Waarschijnlijk was hij een der jongere zonen van hendrik van merode, heer van Voelen (Fologne), en van margaretha van moesmalen. Hij komt onder den naam van delvaux voor in eene memorie van den graaf van hoogstraten, bij groen van prinsterer, Archives, T. III, p. 242. Hij deelde in alle aanslagen van den prins van oranje, tot dat, in het laatst van 1568, dezelfde geheimzinnige dood, waaraan andere legerhoofden van den prins van oranje in Frankrijk bezweken, ook hem trof. Als de delvau komt hij bij te water voor op de lijst B, Verbond der Edelen, I^ste Dl., blz. 243. Als een derde merode, op de lijst D, ib. blz. 252, vgl. III^de Dl., blz. 134. Als levert van merode, op de lijst bij te water, IV^de Dl., blz. 137, vgl. III^de Dl., blz. 134; eindelijk als quarrevaulx, of quatrevaulx, bij bor, en op lijst D, te water, I^ste Dl., blz. 234, III^de Dl., blz. 239. Eene zonderlinge verbastering, maar mogelijk, bij de oude wijze van schrijven des naams, erar de vaulx. Men merke voorts op, dat de lijst D onkritisch bijeengebragt is. Het was den steller om het meeste getal namen te doen, en daarom staan er vele tweemaal. Te water heeft met de hem eigenaardige onkritiek de merode's op het jammerlijkst dooreen gehaspeld. De merode, die bij onze Nederlandsche schrijvers veelal onder den naam van waroux voorkomt is geen andere dan bernard van merode, heer van Rummen: waroux wordt hij gewoonlijk genoemd, b.v. ter gelegenheid van het innemen van Mechelen in 1572. Daarentegen was willem van merode (welligt zijn broeder), heer van Waroux en burgemeester van Luik (zie te water, III^de Dl., blz. 132), een geheel ander persoon. Hij heeft nooit tot de verbondene edelen behoord, maar was een getrouw aanhanger van den bisschop van Luik en een vijand des prinsen van oranje. Nu heeft echter te water dezen willem van merode verward met willem van merode, heer van Royenburg en voogd van Duffel, zoon van arnoud en van katharina van gottignies, welke tijdens de onlusten burgemeester of communemeester van Mechelen was, mede het Compromis der Edelen schijnt geteekend te hebben en om een ander later in ongelegenheid kwam. Evenzeer moet het verwondering baren, dat te water voor onzen delvaux aan eenen richard van merode, begraven te Oirschot, heeft kunnen denken, III^de D., blz. 135. Deze was waarschijnlijk een jong gestorven zoon van dien jan van merode, heer van Petersem, welke ten eenemale aan de belangen der landvoogdesse verknocht was. Zie bor, I^ste Dl., blz. 151; gachard, Anal. Belg., p. 204. - De bethon is jacques d'oyembruggen, heer van Orcye en Bethon of Berlichoven. Naar dit berigt worde de aanteekening van te water, Verbond der Edelen, III^de D., blz. 201-203, gewijzigd, die hem uit bor en uit zijne lijst D heeft overgenomen, I^ste Dl., blz. 241. Men merkt hier weder bij beide berigtgevers dezelfde fout als boven op. Want voor de breton, op de lijst D, heeft bor beton, waarschijnlijk niemand anders dan onzen de bethon. Hij was een der aanzienlijkste en rijkste Luikenaars en had tot vrouw maria van ghoor, welligt eene aanverwante van de abdisse van Herckenrode, catharina van ghoor, die als eene geloofsheldin van de Roomsche zijde voorkomt bij foullon, Historia populi Leodiensis, T. II, P. I, p. 286. Zij zelve, dochter van herman van ghoor en johanna van de riviere, was vroeger gehuwd geweest met adriaan van blois van treslong, heer van Warelles en Honstein, en stond als eene der ijverigste voorstanderessen der hervorming in het Limburgsche bekend. - De naam van barchon (eigentlijk guillaume de preit, gezegd barchon, heer van Noumany) is door den Heer groen van prinsterer, die hem T. III. p. 226 voor verdicht hield, zelven te regt gebragt. Niet zoo die van zijn correspondent t.a.p. In plaats van ‘ciclis (epaerde)’ leze men gielis exaerde. Hij was te Breda woonachtig geweest, en in eene rekening der verbeurdverklaringen vindt men het volgende opgegeven: ‘Argentier van den Prince van Oraingien, welcke Gielis van Exaerde gestorven is in den dienste van den voirser. Prince ende is nyet geproclameert noch by-vonnisse gecondemneert ofte gebannen.’ - Om den staat van zaken te Luik nader te leeren kennen, deelen wij in Bijlage B de instructie mede waarmede berty, de secretaris der landvoogdes margaretha van parma, in het najaar van 1567 aan den bisschop van Luik werd afgevaardigd.

[p. 304]

vroeger om vrijheid van godsdienst hadden geroepen, werden thans wervers voor den prins van oranje, die aan den Rhijn een magtig leger zamentrok, en bonaventura cornet, everard granioul, cottin van spa, kweten zich niet tragelijk van dien last. Overal heerschte gisting. Omstreeks de helft der maand April, kwam eene geheele streek der Ardennen in opstand, waarvan het dorp Polru of Pouru het middenpunt was. De heer dier plaats, jacob van solloguren, een der driftigste bondgenooten, plaatste zich aan het hoofd eener gewapende troep, welke eerst St. Hubert, vervolgens de hoofdstad des bisdoms zelf bedreigde⁽¹⁾. De vrede, in Maart

(1) Jacob van solloguren vordert herstelling voor het onregt hem van tweeërlei zijden aangedaan. Groen las of schreef Arch., T. II. p. 209, zijn naam verkeerd de colloguren. Bij eene meer verfranschte uitspraak werd zijn naam al ligt in solaigre verbasterd en zonder aarzelen herkennen wij in hem den man, aan wien malberg onder dien naam schreef bij groen, T. III. p. 267. Nog meer onkenbaar is hij geworden onder de handen der Latijnsche geschiedschrijvers. Zoo verhaalt rich. dinothus, de Bello Belgico, p. 82: ‘Porcius et Jacobus Davanus, Gedunenses, magnam perditorum hominum multitudinem in Arduenna et locis circumvicinis ubi conscripsissent ad loca Leodio vicina pervenere: rumor evaserat eos civitatem ex insidiis adoriri velle, verum coniuratione detecta conatus irritus fuit.’ Chapeauville, Gesta Pont. Leod. III. p. 430, schreef dinothus na, maar maakte van porcius porcus, en gaf hem en zijn' makker den titel van ‘insignes latrones.’ Alles verklaart zich uit de brieven tusschen den graaf van mansfelt en alva gewisseld, waarin steeds gesproken wordt van ‘le Sr. de Porru et son lieutenant Jacgues d'Awans.’ Het patronymicum Gedunenses is gevormd van Gedinne, een vlek in de Ardennen, van waar de togt der zaamgezworenen uitging. Overigens schijnt solloguren in ballingschap gestorven of gesneuveld te zijn. Althans in 1578 waren het zijne erfgenamen, die handligting erlangden van zijne verbeurdverklaarde goederen. Chapeauville, dien wij hier boven aanhaalden, schrijft aan de onderneming van solloguren een nog misdadiger doel toe. Men had namelijk voor, zegt hij, bisschop, geestelijkheid en burgers te plunderen, en den op hen gemaakten buit in den oorlog tegen de Spanjaarden te besteden. De deelgenooten van dien aanslag zouden ontdekt, gevangen genomen en op last van den bisschop ter dood gebragt zijn. Het schijnt dat hij van twee verhalen één gemaakt heeft. Want volgens surius, p. 751, die door aitsinger nageschreven is, ‘Prodiit tum quoque in lucem, venisse quosdam Leodium et sub vestibus gestasse arma quibus eins urbis Episcopum et clerum omnem perimerent, eorumque facultates diriperent, usuri illis ad debellandos Hispanos; sed capti omnes poenas dedere.’ Ik moet zeggen, dat mij uit Luiksche oorkonden niets van dien moordaanslag noch van de daarop gevolgde strafoefeningen is gebleken.

[p. 305]

te Parijs tusschen de Hugenooten en de hofpartij gesloten, ontsloeg de Duitsche huurlingen en Fransche partijgangers van hunne dienst, en er bestond groote vrees, dat de strijdlustigsten dier benden hunnen thuis- en uitweg door Luxemburg en Luik zouden nemen, te meer nu een aanzienlijk Luxemburgsch edelman en ijverige geus, bernard van malberg, zijnen ouden weerzin tegen Franschen had opgeofferd om hun bondgenoot te worden voor hetgeen hij de zaak der vrijheid achtte⁽¹⁾. Hoey was, volgens alva's ver-

(1) Ook bernard van malberg (niet f. van malbergen, zoo als bij te water, III^e Dl., bl. 1.) verdient eene bijzondere vermelding. Zwager van merode-delvaux, over wien hierboven, was hij als het hoofd te beschouwen der Luxemburgsche bondgenooten. Reeds aan de eerste wervingen ten behoeve der Geuzen in 1567 nam hij deel en volgde sedert's prinsen leger in alle veldtogten, totdat hij in den slag aan de Geete het leven verloor. De Heer groen heeft in zijne Archives twee brieven van malberg medegedeeld, T. II. p. 225 en III. p. 268 en 269, benevens een derden brief aan malberg geschreven, T. II. p. 209. Dit geeft ons aanleiding tot eene kleine opheldering. Malberg schijnt in den eersten echt gehuwd te zijn geweest met eene dochter des heeren van busancy, bezitter van het kasteel van Lumes aan de Maas in den omtrek van Mézières. Voor dat kasteel deed busancy, zoowel als voor andere bezittingen in Henegouwen en Vlaanderen, hulde aan den koning van Spanje, terwijl hij overigens Fransch onderdaan en leenman was. Bij het uitbreken van den oorlog tusschen beide vorsten had hij de Spaansche zijde gekozen en was daarom door den koning van Frankrijk weêrspannig verklaard. Zijn kasteel van Lumes werd herhaaldelijk door de Franschen belegerd, maar door een klein Spaansch of Nederlandsch garnizoen onder van malberg zelven met ongelooflijke dapperheid verdedigd. Eerst na den dood des heeren van busancy werd de bezetting gedwongen zich op genade over te geven. Rabutin heeft in zijne geschiedenis van dien oorlog uitvoeriglijk gesproken over de krijgsbedrijven bij Lumes. Na de overgave werden de verdedigingswerken geslecht; want volgens rabutin was het: ‘un vrai magazin de banniz et desoreillez de France, qui scavoient les destroictz et passages pour servir de gardes et espions en temps de division aux ennemis.’ Vervolgens werd de plaats in handen van den hertog van nevers gesteld, die haar in leen gaf aan zekeren heer de bourlemont of conflans, welke eene nicht van busancy had gehuwd. Bij den vrede van Cateau-Cambresis werd evenwel Lumes aan den koning van Spanje toegekend en wel in denzelfden staat waarin het voor den oorlog door busancy was bezeten. De koning gaf het in leen aan malberg, ofschoon zich de andere erfgenaam daar binnen bleef handhaven. In 1560 werd nicolaas le gouverneur, heer van Tassignies, door de landvoogdes gezonden om het kasteel over te nemen. Hij deed dit; maar op voorwaarden, waaraan zij hare bekrachtiging weigerde. De Franschen namelijk beweerden, dat zij alleenlijk het kasteel in den vorigen staat hadden te leveren; van de Nederlandsche zijde vorderde men, krachtens het verdrag, tevens alle de aanhoorigheden der plaats, hare opgezetenen en inkomsten. Het gevolg van dit krakeel was, dat de bezetting van Mézières telken jare rondom Lumes den oogst kwam weghalen, ja zelfs nu en dan dorpelingen opligtten, die aan malberg in naam des konings van Spanje hulde hadden gedaan. Zijnerzijds hield de wakkere malberg zijn kasteel steeds in staat van tegenweer en wreekte zich op de Franschen door represailles, inzonderheid door het afsluiten van de vaart op de Maas. Dit is ‘le fait de Lumes’ bij groen T. II. p. 229, dat alzoo niet de allerminste betrekking heeft tot lumey, zoo als de voortreffelijke uitgever vermoedde. Mijne mededeeling is het kort begrip van een dikken bundel papieren, te Brussel op het Rijks-archief onder de rubriek Enclaves et terres contestées voorhanden.

[p. 306]

zekering een broeinest van ongeregtigheid: te Verviers vloeiden allerlei gewapende benden te zamen. Wel is waar losten alle zamenscholingen en alle die zamenspanningen zich op in den ongelukkigen veldtogt naar Daelhem; maar toch ging het dienstnemen binnen Luik, het over en weder gaan naar het leger der uitgewekenen opentlijk zijnen gang, zonder dat de bisschop kracht had, om dit te beletten. Want

[p. 307]

dat die kracht ontbrak, bewezen zijne herhaalde besluiten, waarbij het verlaten der stad, zonder zijne voorkennis of die der overheid, ten strengste werd verboden: besluiten, vergeefs hernieuwd, omdat die ze hielpen bekrachtigen of moesten uitvoeren, de gezworenen der gilden en de tienmannen, de eersten waren om ze te overtreden⁽¹⁾. Slechts één middel schoot den vorst over; maar het middel, hoe wijs ook aangebragt, moest voor het oogenblik het kwaad verergeren. ‘Met het leger, door hem bijeengebragt,’ verhaalt de oudste beschrijver dezer gebeurtenissen, ‘wilde de hertog het land van Luik berennen en overvallen, omdat het volk met valsche kettersche sekten was besmet en den bisschop, hunnen heer, als eenen vrijen en hoogwijzen heere, in geestelijke en wereldlijke zaken, niet wilde gehoorzamen en, tegen diens wil, den prins van oranje den pas door hun land wilde toestaan’. Dezelfde schrijver voegt er bij, dat de bisschop den hertog tot zulk eene krachtdadige ondersteuning had uitgenoodigd, en de berigten, die hij mededeelt, waren dezelfde, die de gemoederen der Luikenaars in onrust en spanning bragten. Het leger van alva, langs de Maas nedergeslagen, verbitterde het landvolk door dagelijksche strooptogten; een Spanjaard was binnen de stad zijn

(1) De Luiksche geschiedschrijvers, chapeauville, l.l., p. 431, bouille, l.l., p. 437, maken slechts van een edict van 15 April melding. Het is zeker, dat de herhaling daarvan door den bisschop voorgesteld en door de stedelijke regering bekrachtigd werd op den 8^sten Augustus. Des ondanks gingen de in den tekst genoemde personen hunnen gang. Als gezworenen waren in hetzelfde jaar leden der regering lorent d'isier, wijnand de briamont, loys henrar, cotter de grand-aaz, aymon de marneffe. De laatstgenoemde was zelfs tienman en later met de zorg voor de ammunitie belast. Erard spierinck, een aanzienlijk Luikenaar en luitenant van louvirvaux, kwam zelfs weinige dagen vóór het zoogenaamde beleg van Luik in die stad en eischte op hoogen toon vrijen doortogt voor de legerbehoeften des prinsen. Er was dus alle reden, om het vorige besluit te herhalen, zoo als met scherpe bedreigingen op den 30^sten October plaats had: ‘Par espécial,’ zoo als zich de bisschop uitdrukte, ‘que plussieurs et diverses gens, soldatz et autres estans à service de diverses princes et seigneurs entrent à leur plaisir en ceste cité, y demorans quelcque espace de temps et sortans, quant bon leur semble.’

[p. 308]

leven niet zeker en telkens aan de aanvallen der menigte ter prooi, want aller verontwaardiging steeg ten top, omdat die krijgslieden zich opentlijk beroemden, dat de stad de hunne was, en dat zij die eerlang, overeenkomstig de belofte, door den bisschop aan hunnen hertog gegeven, zouden komen bezetten⁽¹⁾.

(1) Die schrijver, alfonso d'ulloa, is ondertusschen van weinig gezag. Brood- en prulschrijver tevens, had hij het deels aan de vroegtijdige, bijna voorbarige uitgave van zijn boek deels aan de toevallige overeenkomst van zijn' naam met dien van een van alva's onderbevelhebbers te danken, dat zijn verhaal van den veldtogt de grondslag was van bijna alle latere, niet Spaansche berigten, welke zelfs door onze Nederlandsche geschiedschrijvers werden overgenomen. Bij die algemeene verbreiding der overlevering viel het den Luikschen schrijvers hard de redding der stad aan een' anderen invloed, dan aan de bekwaamheid van hun bisschop, aan de eendragt der burgerij en aan de onwankelbare verkleefdheid van deze aan het katholieke geloof toegeschreven te zien. Fisen beschuldigde dan ook met hevigheid het berigt van d'ulloa van onwaarheid. Historia Eccl. Leod., p. 364. Maar intusschen, hoeverre fisen als historieschrijver boven d'ulloa moge staan, deze prulschrijver had in zijne onnoozelheid de waarheid verteld. De oudere berigten van chapeauville en melart (Histoire de Huy, p. 404), de latere van foullon, fisen, bouille, zelfs van dewez, gaan alle aan één euvel mank, dat zij gebeurtenissen scheiden of verbinden, welke alleenlijk in haar verband kunnen worden gebragt door Spaansche schrijvers, of overeenkomstig tot dusverre ongebruikte oorkonden. De Luiksche schrijver, die de verzekering gaf, dat, sedert de kamp tusschen alva en de Nederlandsche uitgewekenen tot openbaren oorlog uitbrak, de bisschop van Luik zich als ‘tusschen moker en aanbeeld’ geplaatst zag, had het aan het regte eind. Zonder Spaansche hulp was gerard van groesbeek buiten staat de onafhankelijkheid van zijn gebied te handhaven; door Spaansche hulp in te roepen zag hij zich ter beschikking van een vreeselijken meester, tegen wien de volkszin zich in uitdrukkingen van den hevigsten weerzin kond gaf. In allen gevalle eischte het belang des oogenbliks ten voordeele van den even noodzakelijken als gehaten beschermer te kiezen; en alva zelf was staatsman genoeg om aan zijne tusschenkomst dien vorm te geven, waarbij ook bisschop gerard het best zijne verantwoordelijkheid dekken en zijne rijksvorstelijke waardigheid handhaven kon.
Driemaal vinden wij het spoor van gewapende tusschenkomst van het Spaansche legerhoofd op Luiksch grondgebied. In Luxemburg en Namen lag het Luiksche en Brabandsche zoo dooreen, dat het een niet zonder het ander te beschermen was. Toen nu de in Maart 1567 getroffen vrede van Longjumeau den aftogt der vreemde huurlingen uit Frankrijk noodzakelijk maakte, stelden sommige aanvoerders, zoo als hertog hans willem van saxen en de graaf van barby, zich voor, hunnen huismarsch met kwalijk betaalde en des te oproeriger benden over Luxemburgsch, en Luiksch grondgebied te nemen. Niets kon meer welkom zijn aan de stokebranden van het Geuzenverbond in Luxemburg, aan malberg, solloguren, delvaux, gistelle: niets was gevaarlijker zoowel voor de Nederlanden als voor het bisdom, op het oogenblik, dat de stadhouder van Luxemburg afwezig was, om de voormalige landvoogdes, margaretha van parma, naar Italië te begeleiden, en diens plaatsvervanger bernhard van schouwenburg bij onmiskenbare bekwaamheid alle gezag miste, omdat hij zich sedert jaren had aangewend, met den Raad van Luxemburg overhoop te liggen. In die omstandigheden stuurde alva, zonder veel bisschop of kapittel te raadplegen, zijne eigene benden onder hierges en robles uit Namen naar Luxemburg, en deze waren niet al te angstig gebonden om nooit Luikschen bodem te betreden; konden zij b.v. in het voorbijgaan malburg opligten en delvaux in zijn eigen kasteel gaan belegeren, de hertog hadde het voor lief genomen en de bisschop toegezien. Het was omstreeks denzelfden tijd dat lopez de acunha naar het land van Luik gezonden werd, toen alva vreesde dat hem van dien kant een aanval van lumey en villers bedreigde: het bevel tot dien marsch werd echter teruggenomen, toen de opstandelingen hunnen aanval meer noordwaarts rigtten.
Eene tweede tusschenkomst had met meerdere pligtplegingen plaats. De welgeslaagde inval van graaf lodewijk van nassau in Friesland maakte eene zamentrekking van alva's legermagt onmisbaar, en zelfs uit het kwalijk bezette Luxemburg werden de vendels van hierges en robles opgeroepen om de bezettingen van Maastricht en Venlo te vervangen, welke het leger van megen in Groningen moesten versterken. Misschien om lodewijks schending van 's Rijks bodem te ongunstiger te doen uitkomen, was alva uiterst beleefd. Hij deed door berlaymont vrijen pas voor die opgeroepen benden langs de Maas door het land van Luik verzoeken en zelfs het gebruik van eenige schuiten, om hen van Andennes of Namen af verder te voeren. Hierop slaat het berigt van chapeauville l.l. T. III. 431. ‘Die 28 (Maji) Carolus comes Berlemontius Praesuli civitatique scribit; Ducem Albanum decrevisse copias Domini de Hierges filii sui et Domini de Billy per defluum Mosae Rhenum versus mittere, deesse sufficientes naves, quibus Mosam transmittant: rogare proinde ut Andanium versus, ubi transmittere cogitant, justo nautis stipendio promisso, mittant: cui communi consilio et gratiose responsum et naves missae fuerant.’ Het is bevreemdend, dat van dien brief van berlaymont, ‘Praesuli civitatique’ geschreven en gunstig beantwoord ‘communi consilio’, in de stedelijke registers geen spoor te vinden is, ja zelfs, dat de bisschoppelijke partij zich later nooit op zulk een eenstemmig besluit hebbe beroepen. Van de schuiten sprak berlaymont, in een' brief van den 28^sten Mei aan alva, als door hem zelven aangeschaft. Doch wat daarvan zij, de Spaansche vendels kwamen langs Luik, en chapeauville verhaalt daaromtrent: ‘His quoque diebus 15 Regiorum militum signa per Mosam versus Frisiam descendant, non sine Leodiensium metu, armato interim collegio Decemvirorum ad ripam gurgitis Mosae (la Goffe), pro securitate civitatis.’
Een derde voorbeeld van Spanjaards op Luiksch grondgebied niet alleen, maar binnen de stad Luik zelve kennen wij alleen uit de gerechtsboeken der stad Luik. Op den 24^sten Augustus werd een bende Italianen uit het leger van den hertog van alva met toestemming der burgemeesters door de poort van St. Leonardus binnen gelaten. De bewoners der voorstad kwamen daarover in beweging, wilden met pieken en geweren de vreemdelingen buiten sluiten, en schreeuwden heviglijk dat men alle Spanjaards moest doodslaan. Het hoofd van dit rumoer, zekere willem voithot, werd in het volgende jaar deswegens ter dood veroordeeld, op grond, dat de bevelschriften des keizers den Spaanschen troepen vrijen doortogt hadden toegestaan door het geheele rijk. Zulk een bevelschrift had er werkelijk bestaan, toen alva met zijn leger uit Italië naar de Nederlanden kwam. In het vervolg had echter de meeste toevoer van troepen te scheep plaats gehad; de rijksvorsten verzetteden zich sedert tegen het betreden van hunnen grond door de Spanjaarden, en alva zelf doorzag de noodzakelijkheid, om het keizerlijke besluit cum grano salis op te vatten zoozeer, dat hij telkens zich bij keizer, kamer of kreits verontschuldigde, zoo vaak de beweging des krijgs hem op rijksbodem bragt. Onze geschiedschrijvers gewagen van eenen brief, door hem aan den bisschop van Munster, na den slag van Jemmingen en zijnen inval in Groningen, geschreven. Vroeger reeds had hij zich bij denzelfden vorst over de ondersteuning, door de graven van Oostfriesland aan de opstandelingen gegeven, beklaagd. Alva nam dus in dit opzigt alle vormen in acht.
Intusschen toen de krijgsrustingen des prinsen van oranje op de grenzen stonden, liet zich alva niet zoo angstvallig door rijksbesluit en in teugel houden. In zijnen lastbrief, aan sweveghem, voor den bisschop van Luik medegegeven, komt hij vrij rond uit voor een' stelregel, dien wij bijna Napoleontisch zouden noemen: ‘Or comme nos forces sont incomparablement plus grandes, que celles dudict Sr. évesque, vous luy représenterez que c'est de nous qu'il et ses pays doibvent espérer et attendre d'estre secourruz et défenduz, et que l'on doibt s'asseurer que nous employerons à leurs secours avec toutes nos forces, ou partie d'icelles selon l'exigence et nécessité, si tant estoit que l'ennemy s'adressast contre eulx: estimant leur pays et ceulx de sa Majesté tous ungz au regard de la guerre, que présentement l'on prétend nous faire.’ De briefwisseling over het zenden of innemen van bezetting tusschen den bisschop en den hertog heeft dan ook te veel van diplomatisch vertoon om ons daardoor te laten misleiden. De laatste wist ondanks al zijne vleijende beleefdheid te goed, dat hij alvermogend, de eerste, ondanks al zijne souvereine fierheid, dat hij magteloos was. - Op den eersten September had er, volgens de Luiksche schrijvers, een mondgesprek tusschen den hertog en den bisschop te Visé plaats, doch zij verklaren niet te weten, wat daar verhandeld is. Derhalve is gissen geoorloofd; en wij merken dus op, dat de hertog sedert eene schipbrug over de Maas sloeg, om de beide oevers te beheerschen; dat sedert van alle kanten op het platteland des bisdoms klagten opgingen over den overlast en de rooverijen der Spanjaarden; dat de baljuw van Haspelgouwe voor den raad ter verantwoording gedagvaard werd over het bevel, door hem gegeven, dat zijne dorpelingen hun graan naar Thienen, eene vesting van alva, moesten vervoeren, en dat de baljuw zich daarbij op het bevel des bisschops beriep. Vóór den tienden October had de prins van oranje eenen brief van berlaymont, stedehouder van Namen, onderschept, waaruit de vijandige gezindheid des bisschops bleek. Chapeauville erkent het zelf, p. 430, en wanneer hij elders, p. 431, verhaalt, dat een Spanjaard te Luik zijn leven niet zeker was, dan rijst natuurlijk de vraag op: Wat de Spanjaarden er deden, bij de onderstelde neutraliteit? Melart alleen, hoe Katholijk en bisschopsgezind ook, is opregt. Jammer dat zijne waarheid met zoo veel onjuistheid vermengd is. Hij verhaalt, p. 405, dat alva zelf in de stad Luik kwam, om wapenen te koopen en den geest der inwoners door vleijen en dreigen te winnen. Al de maatregelen, door alva genomen, om het leger des prinsen den overtogt van de Maas te beletten, schrijft hij aan den bisschop toe. - Hoe het zij, te regt verhaalt hij, dat, op het beslissende oogenblik, toen de prins Luik belegerde, 's hertogs troepen in de stad kwamen. De Luiksche geschiedschrijvers (foullon, l.l., p. 446; fisen, p. 369; bouille, p. 446, en zelfs dewez, l.l., p. 178) hebben een fraai sprookje voortverteld, om de neutraliteit der Luikenaars te redden. Zij verhalen, dat het landvolk, bij klokgelui in de stad geroepen, daags vóór het opbreken van het beleg op Spaansche wijze de trom roerde, en daardoor 's prinsen leger op de vlugt joeg. Niets is met de waarheid strijdiger. Alva, wiens zaak het was, hetgeen hij had gedaan, te verkleinen, schreef in eenen brief van verontschuldiging aan keizer maximiliaan: ‘So habe ich alszbald nach desz Printzen Ueberkunfft und vheindtlichen Ueberfelsz desz stiffts Lütich, dasselbige nicht weniger, als ob esz der Künincx selbst Erblandt gewest, aüsserstesz vleisz und vermogensz beschüszt, auch uff desz Herren Bischoffs und Capitels daselbst begieren in etliche ire Vesstungen, und under anderen auch in der statt Lütich ain statliche Hilff und zuesatz von Krieges Volcks geschickt, und nicht destoweniger mich mit Ir Kon. Maj. gewoltigen Hauffen der vheinden dermassen gemachert, dasz die statt Lütich, die one dasz in hochsten gefhar stünde erobert, beraubt und entlich verdorben zusein, widerumben entsaezt, wie dan hernacher die statt Cambresisz, so in eben gleichmassiger gefhar gestanden, auch gleichszfallsz durch mein Zuthuen erretet ist worden.’ De hulp, door alva in Luik gezonden, bestond uit eenige vendelen Walen onder mondragon en hierges, die bij Huy over de Maas trokken. Zie melart, l.l., 408, en vooral mendoça, Commentaires, p. 98. Het waren dus werkelijk soldaten in Spaansche dienst, die binnen Luik eenen Spaanschen marsch sloegen, en, volgens den kantteekenaar van foullon, had hun aanvoerder mondragon in het bisschoppelijk paleis zijnen intrek genomen. Dat de Spanjaarden binnen Luik waren, had voor den prins van oranje niets onverwachts: de vrouw van eenen der werkzaamste zaamgezworenen, bernard de haccort, was in zijne legerplaats het berigt komen brengen, dat zij naar de stad in aantogt waren.
Waarop rust dan de roem van eendragt en ongeschondene neutraliteit, door de Luikenaars bejaagd? Ten eerste op het eenstemmig antwoord, door de regering gegeven op den brief, waarmede de prins haar had getracht te belezen, en op de eendragt aller staatsmagten bij die gelegenheid, door des bisschops welsprekenheid bewerkt. Wij zullen nader in ons verhaal de geschiedenis van dien brief en van het antwoord mededeelen. De eendragt vooral wordt door chapeauville en zijne navolgers hoogelijk geroemd, op het oogenblik, dat Luik belegerd was. De bisschop, de prelaten, de kanunniken, verhaalt chapeauville, p. 444, allen sloegen toen de handen ineen, en de burgemeesters jo. streel en pieter bex namen op de wallen hunne posten waar, als waren zij hun gansche leven beproefde krijgslieden geweest. Ons verhaal zal leeren, dat men op het oogenblik, dat oranje voor Luik verscheen, een gezworen vijand zijns vaderlands zou hebben moeten zijn, om niet alles voor het behoud der stad te wagen. Maar het is zeker, dat toen de prins de Maas reeds was overgetrokken, de burgemeester bex, gevraagd, of hij het gaan naar het leger en het aanbrengen van levensmiddelen goedkeurde, ten antwoord gaf: ‘dat ieder kon doen wat hem goeddacht, en dat hij het evenmin weigerde als toestond.’ - Eindelijk kan men zich, ten bewijze van de neutraliteit der regering van Luik, beroepen op de vendelen, die daar ter bescherming der stad zijn aangenomen. d'Ulloa verhaalt het aldus, p. 51: ‘Ofschoon die van Luik over het algemeen den prins van oranje meer dan den hertog genegen waren, zoo hadden zij toch nader hun belang geraadpleegd en met het kapittel een verdrag gemaakt, om zes vendelen knechten tot hunne wacht op te rigten: ten einde geene der beide partijen in te nemen of toe te laten, gelijk ook geschied is’, en ulloa is door lateren, zelfs door melart, l.c. p. 405, nageschreven. - Hoc schoorvoetend echter en haspelig die ligting in haar werk ging, blijkt uit de handelingen van den stedelijken raad. Op den 20^sten April reeds deed de bisschop den voorslag tot het oprigten van een vast garnizoen, en de stad sloeg daarop voor, vijf vendelen te ligten, een voor hare kosten en de overige vier ten koste des kapittels en der geestelijkheid. Zulk eene aanbieding stond met eene weigering gelijk. De bisschop deed das op den 19^den Augustus eenen nieuwen voorslag; en de raad bood toen voor kosten der burgers de oprigting van twee vendelen aan, mits Zijne Hoog Eerw. Genade en de heeren van het kapittel naar evenredigheid hunnen pligt deden. Men schijnt hiermede op nieuw de geestelijkheid te hebben willen bezwaren. Want op den 31^sten Augustus droeg de bisschop de ligting van drie vendelen voor, één voor rekening der stad, één voor de zijne en één voor die des kapittels. De raad berustte bij dien voorslag, ofschoon men verklaarde liever de opvolging van de ordonnantie van den 19^den gewenscht te hebben. Op den 11^den September drong de raad er op aan, dat de door Z.G. geligte vendelen aan de stad den eed zouden doen, en op den 1^sten October werden er over hunne inkwartiering nadere bepalingen gemaakt. Sedert schijnen die drie vendelen verdubbeld. Althans bij besluit van 16 November dankte de raad af: ‘les deux ensegnes de gens de guerre qui avoient esté eslevees par la cité pour la garde et préservation d'icelle.’ In eene memorie, van wege den bisschop bij den Westphaalschen kreits ingediend, lezen wij, dat de bisschop tot tien vendelen knechten toe had aangenomen, behalve nog vier andere, in zijn stift en sloten (Bouillon, b.v. Huy enz.) in bezetting gelegd. - Waarschijnlijk zijn die echter buiten medewerking der overige rijksmagten in dienst gesteld. Dezelfde memorie verzekert tevens: ‘daz Ire f.g. auch des Herzogen zu Alba etliche Schütze an und in die statt Lüttich zunemen verursacht worden.’

[p. 309]

Waar zulke geruchten werden vernomen, en zulke feiten gezien; waar partijzucht, hetgeen zij zag en hoorde, vergrootte en verergerde, wat moesten de goede burgers der stad Luik doen? - Er zullen er geweest zijn, die de zaak der kerk tot el-

[p. 310]

ken prijs gehandhaafd wenschten, en eere zij hun, zoo zij zich trouwelijk aan hunnen bisschop aansloten. Er zullen er geweest zijn, die vertrouwden, dat de bisschop den storm, dien hij opriep, zou kunnen bezweren, en dat zal niet de

[p. 311]

overtuiging, maar wel het voorwendsel geweest zijn dier menigte, welke, zedelijk de minderheid, in tijden van omwenteling, van getal de meerderheid uitmaakt; die al wachtende, hun besluit naar de uitkomst regelen, en het koren eten,

[p. 312]

waar anderen den akker met hun bloed hebben gemest. Maar dit kon het beginsel niet worden der Hervormden, die geene andere onfeilbaarheid erkenden dan die van Gods woord; niet der Katholijken, die de Spanjaarden als afgrijselijke

[p. 313]

dwingelanden en de vervolgers ook van hunne vaderlandsche regten beschouwden; niet dergenen, eindelijk, die zich aan vroegere onlusten schuldig kenden en in den triomf hunner tegenstanders hunnen eigenen ondergang voorzagen. Zoo iemand hierop zegt, dat ook dezen die partij hadden moeten kiezen, welke voor hun vaderland op den duur de beste was, hij wete, dat dergelijke grondregels zich nimmer in hunne algemeenheid laten toepassen, omdat het lot der volken meestal wijzer dan de wil der volken is. Voor hen schoten slechts twee wegen over te kiezen: Opentlijk, tegen het gebod huns meesters, de wapenen op te vatten met den prins van oranje, die het vernietigen der Inquisitie en het verdrijven der Spanjaarden tot leus voerde; óf in hun vaderland blijvende, zijne zaak, door het dwarsboomen van de plannen der overheid, des noods door verraad, te bevorderen; maar van beide was de eerste weg de eerlijkste en, bij gelijke uitkomst, de roemrijkste. Men beoordeele hiernaar het gedrag en toetse wat

[p. 314]

er ware van die eendragt der burgerij, waarop de Luiksche geschiedschrijvers roem dragen.

Keulen en Aken behoorden tot de voornaamste plaatsen, werwaarts de ballingen voor de zaak van godsdienst en vrijheid hunne toevlugt namen⁽¹⁾; maar te Aken inzonderheid hadden zich de Luiksche uitgewekenen verzameld. Daar waren burgers en overheid gunstig voor de zaak des prinsen gestemd; daar werd de Hervormde Godsdienst, ten minste oogluikend, toegelaten; daar werden penningen verzameld voor de aanstaande onderneming en krijgslieden gewapend

(1) De Spaansche geschiedschrijvers geven hoog op van den overlast, door den prins aan de stad Aken aangedaan, van welke hij eerst vijftig duizend kroonen ter leen vroeg, doch zich vervolgens, na hevige bedreigingen, met zes en twintig duizend liet tevreden stellen Binnen Aken namelijk, waren, bij de aannadering van 's prinsen leger, onderscheidene goederen en geldswaarden door de aanhangers der Spaansche partij geborgen geworden. De stadhouder van Limburg, graaf jan van oostfriesland, schijnt daar onder anderen een gedeelte van de inkomsten zijner landvoogdij of van zijne krijgskas in veiligheid te hebhen gebragt. Het geheel bedroeg, zoo als de Akenaars zelven verklaarden veel meer dan (‘etliche’) honderd duizend daalders. Toen nu de prins zich met zijn leger te Kloosterrade nedergeslagen had, vorderde hij de uitlevering van die waarden als van vijands goed. Na eenig loven en bieden kocht de regering van Aken de uitlevering af voor twintig duizend daalders. Bovendien werd aan het Stift van St. Marie eene brandschatting van 6000 daalders opgelegd. Daarnaar wijzige men het verhaal van chapeauville, l.l. p. 436. Is het echter waar dat de meeste der op te brengen gelden ten laste der geestelijkheid werden gelegd, dan krijgt daardoor het vermoeden van j.b. de tassis, de Tumult. Belg., bij hoynck van papendrecht, Anal. Belg., T. II, p. 130, allen grond van waarschijnlijkheid. Hij zegt namelijk, dat de Akenaars die betaling deden, ‘vano aut forsitan spontaneo metu inducti.’ Hoe genegen de Akenaars den prins waren, daarvan geeft ons verhaal eene proeve. Hetzelfde was eenigermate met de Keulenaars het geval. De bisschop was ten nadeele van den prins van oranje gestemd. Bekend is in dit opzigt de anekdote van het leeuwen- en stierengevecht bij v. reijd, Nederl. Gesch., p. 5. Maar de gezindheid van den bisschop was niet die van de Keulenaars. Een vrij lange klaagbrief van den hertog van alva over den onderstand, aan de vijanden van Z. Kath. Maj. verleend, werd dan ook zoowel aan den bisschop als aan de stad Keulen gezonden (14 Novemb. 1568). De stad Keulen antwoordde, dat zij officiëel allen onderstand aan den prins had geweigerd, maar niet kon beletten, dat hij in de stad voor zijne eigene rekening wapenen had gekocht, evenmin als dat zijne aanhangers zich daar vestigden, of voor hun geld daar vertoefden.

[p. 315]

voor elke kans van overwinning, die zich mogt aanbieden. Naar Aken was het ook, dat bourlette, uit de gevangenis ontslagen, zich heen begaf. Maar zoo hij iets meer dan veiligheid, zoo hij rust zocht, gelijk het zijne jaren en geledene rampen schenen te eischen, dan was Aken daarvoor de plaats niet. Aller gedachten waren er ingenomen en opgewonden door den aanstaanden krijg. Met lumey vereenigde toeval of keus hem in dezelfde herberg. Behalve lumey waren er louvirvaux en bethon, of die ik het eerst had moeten noemen, omdat zij in de beraamde aanslagen meer dan haar man gold, bethon vrouw, maria van ghoor. Bij zulk eene zamenspanning was bourlette te belangrijk een persoon, om niet welkom te zijn. Zijne aankomst werd den prins berigt, en door tusschenkomst van delvaux, die zich te Keulen bevond, ontving bourlette, ofschoon nog pas te Aken gevestigd, de aanstelling tot proviandmeester des legers. Die post was voor den leeftijd van bourlette beter dan werkelijke krijgsdienst berekend. Hij veroorloofde hem meestentijds te Aken te blijven, en hij aanvaardde die taak niet alleen, maar verbond zich van dat oogenblik af met lijf en ziel aan de zaak des prinsen, in welken nood of gevaar het hem ook mogt storten.

Met lijf en ziel, zeggen wij; want ook de partij des prinsen was zamengesteld uit aanhangers van onderscheidentlijk gewijzigde verknochtheid en verschillende gezindheid. Wij hebben voor mannen als hoogstraten en anderen, die in het Katholijke geloof volhardden, al den lof over, dien hooft aan de gematigden van elke kleur zoo kwistig toezwaait. Maar op het oogenblik, dat geweld met geweld moest worden gekeerd, was 's prinsen sterkste steun in dezulken, die, door zich jegens het verledene schuldig te maken, al hunne hoop aan den toekomstigen ommekeer van zaken moesten hangen. Van dien aard waren, onder zijne toenmalige bondgenooten, culemburg, marnix, leefdael, de van der noots, sonoy en anderen. Zij hadden opentlijk

[p. 316]

der oude godsdienst vaarwel gezegd, en waren daarmede de vijanden geworden van elke orde, door die godsdienst geheiligd. De politieke oorlog werd bij hen door het vuur des geloofsijvers aangestookt; hervormd te zijn, was een waarborg voor het radicalisme dier dagen. Willem van oranje doorzag, dat geene aardsche belangen met meer overgegevene zelfopoffering worden behartigd, dan wanneer innige overtuiging ze met de eisenen van hoogere behoeften verbindt. Slechts bij de uitkomst bleek het, dat de magt en de hulpmiddelen zijner tegenpartij te zwak waren aangeslagen, en toen droeg het fanatisme der zijnen bij tot het ongeluk der onderneming. Maar thans wendde hij al zijn vermogen aan, om den oorlog, dien hij voorhad, tot eenen heiligen krijg te verheffen. Thans waren hem de hervormde predikers welkom, die zijne zaak tot Gods zaak maakten. Te voorzigtig om den stap des overgangs te doen, zoolang hij door hetzelfde beginsel niet al zijne handelingen en ontwerpen tot eenheid kon ordenen, wenschte hij toch, dat men reeds nu in hem den held des Hervormden geloofs aanschouwde. Waarschijnlijk zal de redevoering zijns Duitschen veldpredikers, bij pontus heuterus, L. XVIII c. 11, wel een verdichtsel zijn van dien ijverigen Katholiek; maar hoewel de prins in zijne ‘Waarschouwinge’ vermeden had het oude geloof en de belijders daarvan te kwetsen, toch ging, onder zijn toezigt, een door zijnen veldprediker, den later zoo befaamden Leidschen hoogleeraar, adriaan saravia, opgesteld boeksken het land rond, waarin de zoogenaamde Papisten niet werden gespaard, en de geloofsgenooten onder den volke tot eene plegtige voorbede werden opgewekt, om den wonderdadigen arm Gods over den aanstaanden krijg in te roepen⁽¹⁾.

(1) Ald., p. 7, I.D. De titel van het boekje is: Eene hertgrondighe begheerte van den edelen, Lanckmoedigen, Hoochgheboren Prince van Oraengien, mitsgaders alle syne Christelyke, edele, vrome bontghenooten op alle menschen begeert, van wat condicie oft qualiteyt sy zijn, die den Heere lief hebben ende vreesen, ende ooc beminnende syn de welvaert van onsen ghenadigen hoochgeboren Koninck Philips van Spaengien, Nederlanden, mitsgaders oock dat Keyserlycke Rycke: welcke landen nu soeckt te bederven ende heel te ruineeren onder 't schijn van bescherminge, eenen ghenaemt Duca de Alba: In wiens harte noch verborgen ligt een onwtsprekelycke bloetdorstige tyrannye, die hy volbrengen sal, soo verre hy d'overhant crycht, so ghy in dit clein Boexken wel sult bevinden, dat het warachtich is. - Aan het einde leest men: Ghemaeckt by my Adrianum Zaraphya, dienaer des Goddelycken Woorts by den edelen Prince van Oraengien. Datum 1568 den 21^sten Septemb. Merkwaardig is in dit boekje de ernstige verzekering, dat de prins geen' avond te bed ging, zonder God voor de bekeering des hertogs van alva te bidden, en dat hij, om die bekeering in de hand te werken, hem thans met magt van wapenen zou aantasten. Te weten, met zulk litterarisch geschut bevocht men elkander in die dagen. Even devoot schreef van zijne zijde de hertog van alva aan den keizer, dat hij zich na de overwinning van Jemmingen naar Utrecht had begeven, ‘der Hoffnung, Got der Almechtige wurde dem Printze von Uhranien seinem bosen fürsatz in betrachtung seinesz Brueders Graff Ludwig von Nassau empfangenen billigen straff, etwas gemildert und von vernern vheindtlichen gewalthäten abgehalten haben.’ De ‘waarschouwinge’ van den prins, en als ware het programma van zijne onderneming, is te vinden bij bor, Bijvoegs., Dl. I, p. 121. Vergelijk ook p. 253.

[p. 317]

In den strikten zin, dien wij opgaven, werd bourlette de aanhanger des prinsen. Zoodra hij in de dienst van dezen was getreden, legde hij tevens opentlijk belijdenis af van het Luthersche geloof. Van dien tijd af steeg de Luiksche uitgewekene bij hem in achting en vertrouwen. Gelijk de beide schwartzen, doctor meiszner en anderen zijne belangen door onderhandelingen met de Duitsche vorsten moesten voorstaan, zoo werd, ten opzigte van Luik, die taak inzonderheid aan bourlette toevertrouwd. De prins bevond zich toen te Sinzich, op korten afstand van Keulen, en bourlette vervoegde zich bij hem. ‘Bourlette!’ sprak de prins, ‘ik weet, dat men u te Luik groot onregt heeft gedaan; maar gij hebt er vrienden en invloed. Voor mijn leger bestaat er geen beter doortogt dan door die stad. Hadde ik daar den pas, dan ware ik mijne zaak en den hertog van alva meester. Gij moet mij tot elken prijs dien pas bezorgen.’ De weg naar Nederland door Luik te nemen, was de raad geweest, dien graaf lodewijk van nassau en hoogstraten

[p. 318]

altoos aan den prins hadden gegeven, en de Luiksche heeren drongen, met minder zuivere oogmerken, op hetzelfde aan. Want reeds eer de jagt begonnen was, werd door hen de beerenhuid verdeeld; lumey kwam er opentlijk voor uit, dat hem het stadhouderschap over het bisdom, ingeval van overwinning, toebehoorde, en uit eerbied voor het aanzien van den huize van der marck, week delvaux beleefdelijk voor dien eisch. Zulke luchtkasteelen waren kinderspel; maar ernst was, dat het hart des Zwijgers tegen den bisschop eenen wrok voedde, die naderhand zijne gewone bezadigdheid door eene hevigheid vergaauwde, zoo als wij schaars in den grooten man opmerken. Ernst was, dat groesbeek, van zijne zijde, de eerste vorst des rijks bleek te zijn, die met kracht en kloekheid zijne plannen wederstond; dat hij de eerste vervolger zijner krijgsligtingen en de medewerker tot de ramp van Daelhem was geweest. De prins wist, wat hij ook nu van hem te wachten had, en de waarschuwingen der Luiksche edelen waren overbodig, welke hem vermaanden, geene hoop op hunnen prins-bisschop te koesteren. De ondersteuning, die de prins van zijne Luiksche bondgenooten eischte, was des noods onvoorwaardelijk, en wij mogen het voor eene zinledige spreekwijze houden, wanneer bourlette, op aandrang van hoogstraten en louvirvaux, in het verzoek des prinsen bewilligende, er de voorwaarde bijvoegde: ‘Dat daarmede niemand leed zou geschieden.’

Van dat oogenblik af werd dus bourlette de hoofdleider van al hetgeen aan de zijde van Luik voor den prins te werven, te onderhandelen en te bespieden viel. Zijne eerste pogingen beloofden eene goede uitkomst. Twee Luikenaars van eenig aanzien bevonden zich op het oogenblik te Aken. Met hen werd de zaak overlegd, en zij oordeelden zich van de medewerking der twee en dertig ambachten alles te mogen beloven. Met de verzekering, dat zij deze zouden winnen, vertrokken zij huiswaarts, vergezeld van bourlette's dienaar, welke in last had, hetzij door briefwisseling, hetzij

[p. 319]

door mondeling onderhoud, voor zijnen meester de verstandhouding aan te knoop en met dezulken, die de zaak der uitgewekenen waren toegedaan. De samenzwering rijpte langzamerhand; men schreef aan bourlette, dat men gereed was den prins alles ter wille te doen, ‘mits slechts het land geen geweld leed.’ Laurent de isier, een lid van den raad, voegde er de vermaning bij, dat de prins het vooral aan geen geld moest laten ontbreken. Andere mededeelingen stelden bourlette in staat, om zijnen meester voor de plannen van alva te waarschuwen; want met nieuwen toevoer van levensmiddelen versterkt, koesterde deze den toeleg, om over de Maas te trekken en het nog onvolkomen leger des prinsen te verstrooijen of te verpletteren.

De magt, door den prins te velde gebragt, was op zich zelve aanzienlijk en beschaamde de geringschatting zijner vijanden. Want zoo verhaalde men onder de smalle gemeente, dat zijne Helsche Majesteit in persoon op een zwart paard met één oor het land rondreed; dat hij den hoorn blies en zich uitgaf voor een' overste van twee kornetten paardenvolk; dat hij soldaten aannam, geld op hand schoot, en gouden bergen beloofde aan allen, die de Geuzen wilden dienen. Met dat al was het tast- en zigtbaar, dat de toegevloeide hulpmiddelen, naauwelijks genoeg om een' krijg te beginnen, te kort schoten om dien voort te zetten; dat oranje's magt verre beneden de maat zijner groote ontwerpen was. En daarom moest, wat aan kracht ontbrak, aangevuld worden door de duizende kansrekeningen eener staatkunde, zoo als willem die in de school zijns meesters, den grooten karel V, had geleerd. Die staatkunde bragt zoowel de geestdrift der edelste gevoelens, als de baatzucht der laagste zwakheid, in aanslag; liever nog, zij verwarde en vermengde beide onderling tot eenen chaos van onrust, waaruit slechts een geest als de zijne de orde, die hij wenschte, kon scheppen. Het hoofd vol van de bedachtzaamst gevoerde onderhandelingen met de magtigste en kronkeligste hoven van Europa, liet hij toch

[p. 320]

geene dier fijne beweegdraden glippen, welke hem de genegenheid van eene enkele stad of eene enkele burgerij konden verzekeren. Willem wist hoe de uitslag van den aanvang afhangt. Onzeker welke rigting, bij zijnen inval in de Nederlanden, te volgen, en gedwongen aan het geleide zijner gelukstar zich te bevelen, zorgde hij met dubbele vlijt daarvoor, dat elke weg zoo veel mogelijk voor hem was geëffend, zoo veel mogelijk hem voordeel aanbood. Hoe kon hij onder de gunstige kansen Antwerpen vergeten? Antwerpen, vroeger zijne lievelinge en beschermelinge, maar, sedert hij het had verlaten, nog ongelukkiger dan hij zelf, waar de ruwe Beijersche condottiere, graaf alberik de lodron met vuur en zwaard had geheerscht, en waar sedert de bloedraad zijnen regterstoel had opgeslagen? - Bourlette's schoonzoon, joh. de somme, had zich naar Aken begeven, om na de lange scheiding der gevangenschap den ouden man te begroeten. De somme's komst in eene zóó verdachte plaats, in een zóó verdacht oogenblik, was een der in die dagen gewone voorbeelden, met hoe onvast eene genegenheid de onderscheidene partijen hare liverei droegen, en hoe ligt zij die voor den eersten winnaar den besten wisselden. Want hem, den contrôleur van het kasteel van Antwerpen, werd door zijnen schoonvader diens eigen post van proviandmeester des prinsen opgedragen, welligt omdat zijne aanzienlijke geldmiddelen hem geschikter maakten, in alles aan den wensch des vorsten te voldoen. Immers, te vergeefs had deze, die, na het opofferen zijner dierbaarste bezittingen, nog overal de hand uitstak naar penningen voor zijne onderneming, ook de beurs van bourlette ondertast. Zij was uitgeput door kostbare processen en langdurige rampen. Maar de somme had, wat hij bij zich droeg, voor zijn' schoonvader en diens meester ten beste, en beloofde zelfs de aanzienlijke som van zes duizend kroonen te zullen voorschieten, indien de prius die, ingeval van nood, van hem mogt verlangen. Het voorstel, door bourlette aan hem

[p. 321]

gedaan, om zijne bediening over te nemen, werd bereidwillig aangenomen en aan de goedkeuring des prinsen gesteld.

Maar die goedkeuring volgde niet, omdat de prins andere plannen had gevormd. Reeds had hij in een vleijend schrijven aan bourlette zijne tevredenheid betuigd over hetgeen door hem in zijne dienst was verrigt. Thans, toen deze andermaal te Letsinch voor hem verscheen, deelde hij hem het gansche ontwerp zijner onderneming mede. Er waren door den prins brieven gezonden aan de heeren van Waroux en van Heers (willem van merode en everard de la rivière), twee aanzienlijke leden van den Luikschen adelstand, om op den doortogt door de hoofdstad aan te dringen. Louvirvaux en delvaux moesten dit verzoek bij hunne bloedverwanten en standgenooten ondersteunen, en toch was het plan des prinsen niet, om Luik tot het punt van zijnen overtogt te kiezen. Hij doorzag waarschijnlijk, dat die pas hem nog zou geweigerd worden. Hij verlangde niets liever, dan in het open veld den gemeenen vijand aan te randen; maar waren door zijne brieven en aanzoeken de gemoederen eenmaal aan het gisten gebragt, dan wankelde alva's sterkste ruggesteun; dan was het voorbeeld eener opentlijke verklaring ook voor andere steden gegeven; dan schoot bij de wisseling der kans eene toevlugt over, om den oorlog voort te zetten en te herstellen. Bourlette moest derhalve zijnen schoonzoon overreden, liever binnen Antwerpen zelve de plannen des prinsen te dienen; ware den hertog de eerste slag toegebragt, dan wenschte de prins, dat de somme de vestingwerken der citadel zou in brand steken. Zijn verlangen werd aan de somme overgebragt, en deze antwoordde, dat hij, wanneer de hertog van alva de nederlaag kreeg, alles zou doen wat hij konde, en de zwakste zijde der nieuwgebouwde sterkte zou aanwijzen.

Maar al bleven de door de somme beloofde penningen achter; al ging, door het vervallen der voorwaarde, ook de

[p. 322]

andere toezegging te niet, aan hulp ontbrak het den prins voor alsnog niet. Als wij opmerken, hoe langzaam en schoorvoetend hij tot den krijgstogt overging; als wij aan zijne aangeborene voorzigtigheid en bezadigdheid denken, dan mistrouwen wij de grootspraak, waarmede hij zich tot den krijg aangordde, alsof hij van de overwinning op den hertog ten volle verzekerd was. Maar die taal was noodig, om zijnen aanhangers vertrouwen en moed tot den aanslag in te boezemen, en om het eigenbelang met hoop te voeden, opdat het tot onderstand te vaardiger zou zijn. Op die kans af, was de gansche toerusting met weinig meer dan met beloften betaald. De dappere claus von hatstatt had den prins een' aanzienlijken toevoer van voetknechten aangebragt. De ijverige Katholiek, ferdinand van Oostenrijk, had hem nagetracht en door zijne ruiterij te Innsbruck willen doen opligten; maar vier uren vroeger was hatstatt het gevaar ontkomen. Te Frankfort had hij zijne soldaten gereed en gekleed, maar zijn' koopman even verlegen als zijnen landsheer gelaten: de arme leverancier bleef de mis over te vergeefs op zijn geld wachten. Anderen werden getroost met de hoop koopmanswaren, die te Dillenburg lag opgestapeld, uit welker bedrag men betaling beloofde. En nog te Aken ondervond bourlette, dat men, hetzij met berekening van aanstaand voordeel, hetzij uit welwillendheid, veel voor den prins overhad. In zijne betrekking van proviandmeester, had hij van de burgerij der stad twee honderd malders koren gekocht, maar het geld ontbrak. Bourlette vertoonde aan de regering, dat zulks op last en in dienst des prinsen was geschied, en deze gaf dadelijk last, de gekochte granen te doen volgen, en twee kooplieden, bartholomeus proost en jan van gulik, stelden zich borg voor de betaling. Of deze sedert plaats had, weten wij niet, maar wel, dat wij eerlang bourlette te Witthem bij den prins terugvinden, met het vergeefsche aanzoek om eenig voorschot van penningen.

[p. 323]

Witthem was een sterk kasteel, aan den regteroever der Geule gelegen. Het was de eigendom des graven van culemburg; maar na de verbeurdverklaring zijner goederen, had alva ook dit slot door troepen des konings, en daaronder eenige Luikerwalen, doen bezetten. De eerste krijgsverrigtingen van het geuzenleger bepaalden zich tot het hernemen van deze en andere kasteelen, in Gulikerland en Limburg gelegen. Hadden andere plaatsen eenigen wederstand geboden en zich daardoor het harde lot op den hals gehaald, waarmede in die dagen de overwonnenen de krijgskans misgolden, te Witthem, waar de prins zelf tegenwoordig was, werden de gevangenen gespaard, en als zegeteekenen aan de bezoekers van het te veld gebragte leger vertoond. Want de prins, die van toen af al te weinig spoed achter zijne krijgsverrigtingen zette, hield hier dagen achtereen stand, hetzij omdat de plaats een geschikt middelpunt aanbood voor zijne onderhandelingen met de drie gewigtige steden, Maastricht, Luik en Aken, hetzij dat Witthem vroeger reeds tot gewigtige beraadslagingen over het plan van den oorlog bestemd was; althans, willems aanzienlijkste legerhoofden waren hier bijeen, en zelfs zij, die, meer dan met wapenen, hem met raad moesten dienen, de kommissaris schwartz en bourlette. Naauwelijks was Witthem ingenomen, of onderscheidene Luikenaars vervoegden zich in het leger des prinsen, om de toerusting te zien. Het waren mannen van eenigen rang onder hunne stadgenooten. Aymon de marneffe, de tienman, met zijn' zoon, de procureur maret, twee de thiers, een geslacht, dat zich diep in de zamenzwering had gestoken, en anderen, verschenen daar. De prins had vroeger aan bourlette schriftelijk het onderzoek opgedragen, wat er van het gerucht ware, dat alva Luik dacht in te nemen, en er bijgevoegd, dat hij, in dat geval, die stad ten spoedigste ter hulp zou komen. Thans scheen hij, door de vrijwillige komst der Luikenaars aangemoedigd, het vroegere voorstel te hernieuwen; hetzij dat hij voor den aandrang

[p. 324]

van hoogstraten, lumey, barchon en anderen, die hem omgaven, zwichtte; hetzij dat hij achtte, altoos één voordeel te zullen behalen: dat van Luik in spanning te houden, om het te eerder te doen overslaan, naar welke zijde de zegepraal zou wankelen; hetzij eindelijk, dat hij, bij den meest ongunstigen uitslag zijner poging, alva hoopte te misleiden omtrent den weg, dien hij dacht in te slaan.

De Luikenaars waren in het leger gekomen, onder het geleide van bourlette's knecht, die naar Luik was geweest, en van daar voor den prins van oranje de vruchten van het jaargetijde had medegebragt. Hunne aankomst verheugde den vorst, en dadelijk kregen bourlette, barchon en everard granioul last, hunnen stadgenooten goede cier te maken. In die dagen kreeg geene zamenzwering en geene onderhandeling haar beslag zonder drinkgelag. De eerste opentlijke verklaring der edelen tegen granvelle had plaats op eene bruiloft. Te St. Truijen was het verbond met rijke plengoffers aan bacchus bezegeld; een maaltijd bij den abt van St. Bernard was de voorname beschuldiging tegen den grootmoedigen graaf van hoorne, en brederode was al etende en drinkende het land rondgegaan, om de gemoederen te winnen of te beproeven. Ook thans werd de Luiksche zamenzwering met dischvreugde ingewijd, en vele der heeren, die nu den prins omgaven, werden, weinige maanden later, door eenen maaltijd, maar op zijn Italiaansch gekruid, aan hun einde geholpen. Wij zijn niet deftig genoeg, om hierin het oude Germaansche beginsel terug te vinden, dat, door maaltijd en beraadslaging te paren, met de opgewondenheid van het eene de kalmte van het andere verbond. Wij gelooven evenmin met den kardinaal bentivoglio, dat de Hollanders hierin eenen kranken troost zochten voor hunne lange en mistige winters; maar hem, den Italiaan, moest het treffen, bij de Nederlanders dischvreugde te vinden in omstandigheden, waarin zijne landgenooten tot stilzwijgen, of liever nog tot maskers, hunne toevlugt zouden hebben ge-

[p. 325]

nomen. Te weten, ook hier regtvaardigde onze vrijheidsstrijd zijn eigenaardig burgerlijk karakter, want nergens, dan op een' maaltijd, daalde het onderlinge verkeer sneller van Boergoensche deftigheid tot gezellige gulheid; nergens was het meer mogelijk, dat eenheid van zin den vliesridder en den Noordzeeschipper tot één doel verbond. Zoo iemand, dan verstond de prins van oranje de kunst, om de grootschheid van den hofstaat der landvoogdes voor de eenvoudigheid van een Duitsch kleinvorstje af te leggen en jegens zijne bondgenooten uit de menigte dien toon aan te nemen, welken zelfs de oude Romeinen in hunne groote mannen, zonder schade der achtbaarheid, als gemeen plagten te prijzen.

De eerste avond werd door de Luikenaars dus vrolijk in de tenten hunner stadgenooten doorgebragt, opdat hunne stemming te geschikter zou zijn voor het gehoor, waarop de prins hen 's anderendaags wachtte. Om de wijze te leeren kennen, waarop de groote man zijne zaken behandelde en afwisseling wist te houden tusschen geven en nemen, willen wij niet anders dan het eenvoudig verhaal dier zamenkomst, uit de bekentenis van den procureur maret, laten volgen. 's Morgens vroeg noodigde lumey's bediende hem uit, aan de brug van Witthem, eenen teug met hem te komen drinken, en weldra verscheen daar andries bourlette, gelaarsd en gespoord, met de overige Luikenaars, die het kamp hadden bezocht. Hij verlangde dat allen hem naar het slot, waar de prins was, zouden vergezellen, en daar gekomen, werd hun een ontbijt aangeboden, en staandevoets werden eenige bekers wijn geledigd. Toen verscheen de kommissaris schwartz, om hen te roepen. Zij volgden door eene kamer, waar 's prinsen lijfwacht en zijne edelknapen zich bevonden, naar eene andere zaal, waarin niemand was en slechts twee vergulde uurwerken te zien waren. Daar bleven zij omstreeks een half uur wachten; toen kwam de prins binnen, in een wijd wambuis van buffelsleder, met eenen grooten ruitershoed op het hoofd. Dadelijk rigtte hij het woord tot de

[p. 326]

Luikenaars, die het meest vooraan stonden, dat dezen beantwoordden met een: ‘God geve u een gelukkig leven, mijnheer!’ Omdat maret achteraf stond, verstond hij niet duidelijk, wat er gesproken werd, want de prins sprak schielijk en zacht; maar naderhand vernam hij, dat de prins hun gezegd had, dat hij een' brief gereed had, om naar Luik te zenden, en blijde was, Luikenaars te hebben aangetroffen, om hun te kunnen vertoonen, dat hij hun goede vriend was. Namens de Luikenaars zelven had bourlette voornamelijk het woord gevoerd en den prins verzekerd, dat zij gereed waren hem alle dienst te bewijzen, zelfs door hun toedoen en dat hunner vrienden hem den pas te bezorgen, mits aan het land en de bewoners daarvan geene schade wierde toegebragt. Na den afloop van het gesprek verwijderde zich de prins, en al de gasten werden naar eene eetzaal geleid, waar een rijke maaltijd in gereedheid was; de edellieden van den vorst hielden hen daarbij gezelschap in drok gesprek. Onder den maaltijd vervoegde zich de geheimschrijver des prinsen bij hen, met den brief door dezen geschreven. De brief werd gelezen, en op eene gemaakte aanmerking werd er iets in veranderd en bijgevoegd; maar wat die verandering of dat bijvoegsel was, wist maret niet, want het goed onthaal had zijne zinnen een weinig van streek gebragt en de secretaris sprak meest fluisterend.

Wat aan de naïve bekentenis van maret ontbreekt, wordt door die van andere zaamgezworenen aangevuld. De prins had ook door bourlette aan zijne bezoekers eene som gelds doen aanbieden, benevens een vaandel. Men weet, dat die vaandels eigenaardig geteekend waren⁽¹⁾. De Luikenaars

(1) ‘Geteekend volk vecht felst,’ was in die dagen de spreuk van den beruchten monluc, en de Prins had er voor gezorgd, dat zijne partijgangers sprekende kenteekenen hadden. Bor, Dl. I, p. 455, heeft ze dus opgegeven: ‘Sommige van den voetvolcke hadden in hare vendelen voor hare devisen: Pro Lege, Grege et Rege. Anderen voerden een Pelicaan, die uit liefde, die hij draegt tot syne jongers, de selfde met syn eigen bloedt spijst, in hare vaendels, d'andere hadden rosen op hare stormhoeden, het welke van oude tijden altijd is het teeken geweest van de Engelse, gelyk of sy daer mede hadden willen te kennen geven, dat de Coninginne van Engelant haer in desen hadde behulpig geweest.’ Ook voerden de Nederlanders, ten teeken, dat zij den koning niet wilden beoorlogen, roode vaandels, en daarin gelijke kruisen als de Spaanschen. Zie van wijn op wagenaar, Nalezingen, p. 270. Vroeger reeds was het dragen van vossenstaarten in zwang, en lumey wordt bepaaldelijk kapitein der Vossenstaarten genoemd, Cronijk van Antwerpen, p. 153. De oorsprong dier dragt wordt op eene duistere wijze aldus opgegeven, in de Opkomst der Nederlandsche Beroerten, door een liefhebber der Waerheydt, p. 23: ‘Omdat hertoghe erich van Bruynswyck (die syne majesteit van Spagnien diende) gheseydt hadde, de Vossen sullen den Ganssen te loos syn; willende segghen, dat de koninghsche met gerechtigheydt, kloeckheydt ende door verduuren, de geusen achterhalen ende inslocken souden.’ De vossenstaarten werden echter reeds vroeg gezien, en het dragen daarvan als kenteeken der Gereformeerden, tegenover de Roomschen, die eenen rozenkrans aan hunne hoeden droegen, werd door de regering van Maastricht, op den 10^den Maart 1567, verboden. Zie Essais Histor. et Critiq. sur le département de la Meuse inférieure, p. 336. Zoo als de jagers de vederen van groote vogels door hen getroffen op de hoeden steken, zoo waren de vossenstaarten de overwinningsteekens op de in den val geloopen Reynaerts behaald; en die Reynaerts waren de geestelijken en de kardinalisten. Van daar de vossenstaarten tot ergenis van granvelle reeds vroeger vertoond; van daar de woordspeling van erik, die het woord Goes (Geus) door gans vertolkte. - Voorts droegen de prinsgezinden in 1568, tot herkenningsteeken, een' blaauwen sjerp om het hoofd, waartegen de bisschop van Luik, gedurende het beleg der stad, beval roode en blaauwe sjerpen, als zijne kleuren, in de stad te dragen. - Ook droegen in 1568 sommige van 's prinsen ruiters aan een zwart zijden koord eenen penning, op welks eene zijde een oranjeboom met drie of vier appelen stond, en het randschrift: florira l'orangier. Aan de keerzijde was eene hand, met een zwaard gewapend, en het randschrift: maintient justice.

[p. 327]

weigerden echter dit aanbod; zelfs achten zij zich bezwaard, 's prinsen brief in persoon over te brengen, maar verlangden, dat hun een trompetter wierde medegegeven, om den brief te overhandigen en het antwoord te ontvangen. Met dezen vertrokken zij uit het leger en raakten, langs verschillende wegen, 's anderen daags Luik binnen.

De zending van den trompetter had geen' gelukkigen uitslag. Hij verscheen 's anderen daags 's morgens voor Luik; maar de stad was van alle zijden scherp bewaakt, en de beide burgemeesters, van den groot-majoor vergezeld, traden hem te gemoet en vroegen de reden zijner komst. Hij ant-

[p. 328]

woordde, dat hij met den groot-majoor niets had te maken, noch met diens meester, den bisschop, maar dat zijne boodschap aan den raad der stad luidde. Trotschelijk, en opdat hij het zaad der tweedragt tusschen den vorst en de stadsregering zou strooijen, zeggen de Luiksche schrijvers; maar wij gelooven veeleer, dat de tusschenkomst van den grootmajoor eene eerste misrekening was, waardoor de gedane poging hare uitwerking miste. Want de brief, dien wij in zijn geheel als bijlage C zullen mededeelen, sloot, door zijnen vorm, alle medeweten van den bisschop en zijne gelastigden buiten. Het was eene verklaring, dat willem van oranje, met Gods hulp, de tirannij van den hertog van alva zou bestrijden, welke niet alleen de Nederlanden in het verderf stortte, maar ook de aangrenzende landen des H. Rijks met gelijke jammeren bedreigde. Hij beriep zich op den vrijheidszin, die te allen tijde de Luiksche burgers had bezield, ten einde zijn verzoek te ondersteunen, dat men hem doorgang door de stad en toevoer van levensmiddelen, tegen billijke betaling, zou verleenen. Als naschrift volgde, wat de Luikenaars in de legerplaats van Witthem hadden geëischt, de belofte, dat jegens het land en zijne bewoners geenerlei geweld zou worden gepleegd. Binnen vier en twintig uren werd het bescheid verwacht. - Op het antwoord van den trompetter, werd echter de brief door de burgemeesters aangenomen en in den raad gebragt; maar de voorkennis van den groot-majoor (henri de berlaymont-floyon uit het huis, dat den prins van oranje, meer dan eenig ander, vijandig was) belemmerde de beraadslagingen. Er werd besloten, den bisschop den inhoud mede te deelen, en daartoe de beide burgemeesters, de vier raadsheeren en eenige uit de gezworenen naar hem af te vaardigen. Onder de laatsten merken wij den prinsgegezinden lorent de isier op. De bisschop ontving, in het bijzijn van zijn kapittel en edelen, de afgevaardigden, en vermaande hun zoodanig een besluit te nemen, als zij naderhand voor den keizer, wiens onderdanen zij waren, kon-

[p. 329]

den verantwoorden. Tevens zond hij eenige edelen naar den stedelijken raad, waar willem van merode, heer van Waroux, het woord voerde, om de regten des bisschops te doen eerbiedigen. Er werd daar besloten, den trompetter naar den prins met schriftelijk antwoord terug te zenden, en beleefdelijk te verklaren, dat burgemeesters, raden en gezworenen buiten magte waren in eene zaak te beslissen, die aan het gemeen overleg des bisschops en van zijne drie staten behoorde te worden onderworpen⁽¹⁾.

Twee dagen later trok de prins op eene andere plaats over de Maas. Schoon reeds de eerste voorteekenen van het onheil, dat naderhand zijn leger sloopte, te Witthem werden vernomen, toch scheidden bourlette en zoo velen er elders

(1) Zoo spreekt de geheime geschiedenis, op grond van echte oorkonden; wat de Luiksche geschiedschrijvers mededeelen, luidt anders. Chapeauville, l.l., p. 437, heeft het gebeurde duister voorgedragen; men zou meenen, dat de brief des prinsen dadelijk in handen des bisschops gesteld was, en dat deze, in eene soort van statenvergadering, allen tot het geven van een eenstemmig antwoord bewogen had, door eene welsprekende redevoering. Foullon, l.l., p. 284, heeft die redevoering met zijne eigene welsprekendheid opgeschikt, en zoo is eindelijk het even omstandige als onnaauwkeurige verhaal ontstaan bij dewez, Hist. de Liège, T. II, p. 171, 172. De zaak is eenvoudig, zoo als wij die voorgedragen hebben. De brief is door burgemeesters in den raad gebragt en op last van dezen aan den bisschop medegedeeld. De bisschop heeft niets meer gedaan, dan aan de gemagtigden der stad zijn advijs gegeven. Zoo er van welsprekendheid sprake is, zou het moeten zijn van de welsprekendheid van waroux, die den raad tot het medegedeelde antwoord overreedde. Van eene statenvergadering kan in het geheel geene melding zijn, en op welken grond dewez, t.a.p., zegt, dat het besluit ‘unanimement’ is genomen, blijkt mij niet. Het verhaal van fisen, p. 366, a., is het naast aan de waarheid gebleven. - Voorts laat chapeauville den brief van den prins brengen op den zesden October. Die misslag is reeds door fisen, l.l., en den kantteekenaar van foullon, p. 283, verbeterd. Den derden kwamen de Luikenaars in het leger van den prins. Zij vertrokken den vierden, en op denzelfden dag werd de brief verzonden. De brief werd te Luik gebragt en beantwoord op den vijfden. Deze opmerking is van eenig belang, omdat daardoor de gevolgtrekking van chapeauville, p. 438, vervalt, dat de prins, alleen om alva omtrent zijne oogmerken te misleiden, den brief geschreven had, en nog eer hij het antwoord bekwam, de Maas elders, zoo als op den zevenden October geschiedde, overtrok. Denzelfden misslag begaat dewez, t.a.p.

[p. 330]

dan in den oorlog zijne belangen moesten voorstaan, met de beste hoop, elk naar zijne plaatse. Maar die hoop werd niet vervuld. Alva, de schrandere alva, had niet te vergeefs zijne geldbeurs doen rammelen en verzekerd, dat hij daarmede zijnen vijand zou overwinnen. En al had willem over ruimere geldmiddelen kunnen beschikken, dan nog waren de bevelen des hertogs tegen allen onderstand zoo scherp, dat het levensgevaar de schaal in evenwigt hield tegen de baatzucht. Het Geuzenleger moest van den roof teren, en geene middelen raken door ongelijk bestuur spoediger op, dan die door roof zijn verkregen. Voor een gestolen kerksieraad werd een stevige dronk of eene goede bete te duur gekocht; ja, bij de ellende, die eerlang het leger trof, mogen wij twijfelen, of de oogst der plundering ergens zoo ruim geweest zij, als de Katholijke schrijvers verzekeren. ‘Het overtrekken van de Maas,’ schrijft languet, ‘is de eenige kloeke daad, die op dezen togt is verrigt,’ en een geschiedkenner onzer dagen heeft, om die uitspraak, languet bij den sophist phormio vergeleken, die eenmaal hannibal lessen wilde geven in de krijgskunst. Maar dat de prins, door weifeling en traagheid in zijne bewegingen, de kansen voor alva heeft verbeterd, was ook de meening van mendoça, die krijgsman en getuige van den togt was. Wat zegt tegen zijne uitspraak de verzekering van een' door vorstenzucht verblinden van reyd, dat hij alleen ‘de waarheid van dien krijg’ verhalen zal, en van zijne nieuwere navolgers, zoo velen er, even als hij, de ijdele poging ondernemen, om de gebeurde zaken naar de magtspreuken onzer nationale voorliefde te veranderen!

Alva was een werktuig des oorlogs, uit ijzer en staal gesmeed, dat, eenmaal in beweging, die beweging volbragt, met eene gestadige regelmatigheid, zonder door drift verrast te worden, of door aarzeling te verflaauwen. Voor aandoeningen van menschelijkheid, voor de verheffing van edele gevoelens, was zijne borst gesloten, en daarom faalde die

[p. 331]

zelfde onbuigzaamheid in het burgerlijk bestuur, waar de gemoederen te dwingen zijn door middelen, die buiten zijn' aanleg en zijne opleiding lagen. Maar in het veld was hij op alle toevallen berekend, en vereenigde onverbiddelijke strengheid met welsprekendheid, die aan eenen krijgsman past. Die welsprekendheid werd ondersteund door een vaardig vernuft, dat, met eene scherpe snede, iedere uitspruiting van ongenoegen of tegenspraak bij den wortel wist af te kappen. Om het een en ander gehoorzaamden hem zijne onderhoorigen als eene kracht des noodlots, die van alle zijden hunne eigene vrijheid, hunne eigene fortuin insloot⁽¹⁾. Want men zou zich bedriegen, wanneer men meende, dat ook niet, in 's hertogs leger, de beginselen eener ontbinding bestaan hadden. Niet alle Brabandsche heeren waren aan hem zóó met lijf en ziel verkocht, als hierges en noircarmes. Megen, de croy's (de roeulx en havrech), lannoy (beauvoir) en anderen hadden den weêrsmaak weg van de wrangheid van egmonts sterven. Alva maakte er geen geheim van, dat hij den ouden graaf van mansfelt mistrouwde, en evenzeer den wakkeren filips van everstain⁽²⁾, met zijne meest

(1) Wij hebben het niet ongepast geacht, ook voor de studie onzer krijgsgeschiedenis, welke meer en meer aanwakkert, de legerorde des hertogs van alva voor den veldtogt van het najaar 1568, zoo als wij die, in eene Duitsche vertaling, in het Belgisch Rijks-archief aantroffen, als bijlage D mede te deelen.

(2) Men verwarre dezen niet, gelijk wel eens bij onze oude schrijvers geschied is, met zijnen broeder otto van everstain, die later bij de Spaansche furie te Antwerpen omkwam. Sedert Maastricht in April 1567 aan de hertogin van Parma was overgegaan, had filips van everstain daar in bezetting gelegen en zich bij de burgers zoo bemind gemaakt, dat zij herhaaldelijk op het behouden dier bezetting aandrongen (zie Essais Hist., l.c., p. 341). Er kwam bij, dat de graaf, zelf Luthersch, Luthersche veldpredikers in dienst had, werwaarts zich de aanhangers der thans bedwongene partij ter preke vervoegden, groen van prinsterer, Archives, T. II, p. 273. Filips van everstain had een werkzaam aandeel aan de overwinning bij Daelhem (zie viglius ad hopperum, p. 474). Sedert de geweldenarijen van alva echter kreeg hij een' weêrzin in de dienst, en die weêrzin werd door eene langdurige ongesteldheid vermeerderd. Herhaaldelijk opgeëischt, weigerde hij, alvorens zijne troepen betaald waren, Maastricht te verlaten en aan hierges over te geven. Zelfs drong hij om zijn ontslag bij zijnen meester, hertog albrecht van Beijeren, en bij den keizer aan, omdat het verder krijgvoeren tegen de Hervormden met zijn geweten streed (zie groen van prinsterer, T. III, p. 242). Op het laatst van 1568 werd hij dan ook ontslagen, en, schoon hij zijn regiment aan zijnen broeder otto had gewenscht over te geven, werd graaf albrecht van löwenstein in zijne plaats benoemd. Vergelijk over beiden: g.h. krieg von hochfelden, Geschicte der Grafen von Eberstein in Schwaben, Carlsruhe, 1836.

[p. 332]

Protestantsche Duitschers. Zoo onzeker als de gezindheid der Duitschers, zoo onvast was de trouw der Walen. Al had de koning kort te voren den hertog viermaal honderd duizend kroonen gezonden, die middelen moesten over grooten omvang van bestuur, tot in Bourgondië toe, besteed worden, en nog klaagde men in zijn leger over slechte betaling; nog moest het ontbrekende aangevuld worden met de opbrengst van het verbeurd verklaarde, met brandschattingen en afgepersten leeftogt. Maar al die innerlijke kwalen werden bedwongen door de strengheid van alva's gezag en de bekoring van alva's krijgsgeluk. Dezelfde kwalen waren in het leger van den prins, maar dezelfde hulpmiddelen ontbraken. Twee malen reeds hadden de Spanjaarden op het leger der ballingen een voordeel behaald; drie der dapperste kapiteinen waren reeds gevallen: de hammes, malberg en louvirvaux, en van dezen de eerste, bij het stillen van een' gewapenden twist tusschen de Walen en Duitschers. Doch de geschiedenis van den veldtogt is tot in bijzonderheden door mendoça beschreven, en het Belgisch Rijks-archief bewaart het rapport van courtewille, die als geheimschrijver den hertog van alva vergezelde⁽¹⁾. Thans mogen enkele opmerkingen, die aan de nagedachtenis van den in zoo vele verhevener opzigten grooten willem niet kunnen schaden, volstaan, om de beschrijving te leveren van de ellende en den jammer, waarin bourlette het leger, bij zijne terugkomst, van de hoofdaanvoerders af tot den geringsten trosjongen toe, aantrof.

Aan dapperheid mangelde het den krijgslieden des prinsen

(1) Sedert gedrukt hij gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne. T. III, p. 319-337.

[p. 333]

niet. Men verhaalde onderscheidene staaltjes van bijna woesten moed. Een Duitsche ruiter had de beide beenen in het gevecht verloren, en nog weerde hij zich zoo dapper, dat hem zijn vijand uit bewondering het leven schonk. Een ander werd teruggezonden met de woorden: ‘Ga heen, haal eerst goed geweer!’ - ‘Als het daaraan ontbreekt,’ zeide hij, ‘zal ik haast klaar zijn;’ trok zijne pistool, schoot eenen Italiaan onder de vijanden door den kop, ontnam hem zijne wapenen en kwam aldus toegerust bij zijn vendel. Evenmin ontbrak het den ruwen gasten aan innigen haat tegen de Spanjaards. Mogt men alva, dus riepen zij, in handen bekomen, men zou den mageren hertog braden en hem dropen met het vet van den volgemesten berlaymont. Zoo als de krijgslieden, waren ook de aanvoerders; maar zij waren te veel in getal, uit strijdige beginselen met strijdige bijoogmerken vereenigd, en met gelijke aanmatiging op hetgeen zij gedaan hadden of konden doen. Aan lodewijk van nassau en hoogstraten kwam zeker naast den prins de eerste rang toe. Wat er ook zij van de verdeeldheid tusschen die beiden in Oostfriesland, welke de Spaansche schrijvers hun toedichten, hier hadden zij in het gemeen belang de handen ineengeslagen. Toch kregen hunne inzigten niet altijd de voorkeur. Frederik van rollshausen, die den landgraaf van Hessen was afgetroggeld, had regt, zijn' gevestigden krijgsroem te laten gelden. Herman riedesel had zich bij de toerusting des legers verdienstelijk gemaakt en werd met de schoonste beloften na de zegepraal gevleid. Graaf joost van schouwenburg, schoonzoon des graven van culemburg, behield zijnen invloed, ofschoon zijne schandelijke vlugt vroeger de nederlaag van Jemmingen had bespoedigd, ofschoon hij later verdacht werd met den koning van Frankrijk te heulen⁽¹⁾. Naast dezen stonden de Luiksche aanvoerders met hunne

(1) Wie dit gezegde te sterk acht, leze over het gedrag en karakter van dien onwaardigen bevelhebber, winsemius, Histor., L. II, p. 153.

[p. 334]

titels als kornellen, maar tevens onvoltallige vendels. Delvaux had het bevel over zes vendels; maar de manschappen waren er niet, en eerst toen zijn zwager malberg was gesneuveld, verving hij diens plaats. Lumey, heette het, voerde vijf honderd lansknechten en honderd haakschutters te paard aan; maar hij bragt er slechts honderd vijftig over de Maas, en hoopte daarna de overige te vinden. Vrienden en vijanden vergeleken hem bij een' wildeman; want hij had gezworen, baard, haar en nagels te laten groeijen, totdat de graven van egmont en hoorne gewroken waren. Langnagel was zijn bijnaam onder de krijgslieden geworden, en met eene Franciskaner pij om zijne staakregte gestalte draafde hij het leger rond. Zijn broeder, kanunnik van St. Lambert, maar thans als ruiter gekleed; de jeugdige merbich van Haneffe, een page des bisschops, dien hij had opgeligt; een Duitsche meester of secretaris en eindelijk een Moorsche slaaf waren zijn gevolg. Hoe ras hij ter daad was, bleek, toen hij bij Tongeren een' trompetter nederschoot, op het vermoeden, dat deze door een' zijner medebevelhebbers (schouwenburg?) aan alva was gezonden, en toch was hij ditmaal niet de geweldigste onder de geweldigen. De ergste waren de Fransche edellieden, die met al de woestheid en ongebondenheid, welke zij in hunne burgeroorlogen hadden geleerd, aanvulden hetgeen aan de reeds gepleegde geweldenarijen te kort schoot. Kloosterbrand en priestermoord waren de vlekken, die hun spoor door Luxemburg en Namen had achtergelaten. Op den 21^sten of 22^sten October namelijk vereenigde zich françois de hangest, heer van Genlis⁽¹⁾, aan het hoofd van vier- of

(1) Men onderscheide dezen wel van zijnen broeder, die later in de Nederlandsche geschiedenis voorkomt. François stierf, volgens la popelinière, in het begin van 1569 te Bergzabern aan eene heete koorts en liet zijn bevelhebberschap aan morvilliers over (Vraye Hist. des Troubles, p. 184). Deze morvilliers is welligt de la movillerie, bij te water, Dl.III, p. 151. Zijn naam was louis de lannoy, heer van Morvilliers, als een lannoy aan den Nederlandschen adel verwantschapt; hij volgde den prins op diens togt, in 1568.

[p. 335]

vijfduizend voetknechten met de troepen des prinsen, en deze, nog warm van de plundering van St. Truijen en Borchtloon, heetten die woeste bende, welke de heilige kerksieraden ten spot op hare hoeden droeg, met luid gejubel en lossen van geschut, welkom. Alle getuigenissen schrijven eenstemmig het platbranden van kerken en kloosters aan de Fransche hulptroepen en hunne kapiteinen, genlis en feuquières, toe. Want ter eere van lumey zij het gezegd: zelfs zijn stug gemoed werd geweekt door de zoetheid van den vaderlandschen bodem. Eene wreedheid jegens eenen monnik, die partijdige schrijvers hem te laste leggen, mogen wij op stellige gronden verzekeren, dat door het gerucht overdreven is⁽¹⁾. Hij trachtte, waar hij kon, kasteelen en abdijen van plundering en brand te redden. Te vergeefs, de Franschen speelden den meester; de bevelen van den prins en van hoogstraten werden versmaad, en toen delvaux uit de gedenkteekenen zijns vaderlands de vlammen zag opgaan, wierp hij zijnen degen tegen den grond en zwoer, dat hij nimmer den heer van genlis zou gehoorzamen.

Bragten de Fransche bondgenooten aan het afgematte en geslagene leger hulp en overwinning aan? - Alva had met koele strengheid in alles voorzien, en zelfs zijn voorspoed, in het gevecht bij Heylissem, had hem niet onvoorzigtiger gemaakt. Nog altoos hield hij zijne eigene stellingen zoo sterk mogelijk verschanst, en volgde en vergezelde met behoedzaamheid en als op wollen schoenen zijnen vijand.

(1) Men verhaalt namelijk, dat lumey, door willem gezonden, om Hoey te berennen, eenen monnik uit een vrachtschip ligtte, dien aan den staart van zijn paard bond, over steen en struik daarmede tot voor de poort van Hoey draafde, en hem ten slotte een' kogel door den kop joeg. Zie chapeauville, l.l., p. 443; fisen, p. 368. Lumey bevond zich toen op zijn slot van Seraing; in persoon haalde hij den monnik uit de vrachtschuit, en bragt dezen als gevangene op zijn slot, waar hij niet best werd behandeld, maar toch spijs en drank ontving. Van de gepleegde gewelddaad weten later de getuigen in het verhoor niets te melden, en daarom is zij te onwaarschijnlijker. Dat hij het klooster van Valbenoit trachtte te redden, verhaalt melart, t.a.p., p. 427, en wordt door de getuigenis van bourlette bevestigd.

[p. 336]

Op lijfstraf had hij den huislieden niet alleen het aanbrengen van leeftogt verboden, maar hun zelfs gelast, hunne huizen te verlaten, waar het leger des prinsen in de nabijheid, of naar hen in aantogt was. Opdat dit leger niet in zijne behoeften zou kunnen voorzien, waren insgelijks op zijnen last de molenijzers langs de Jaar weggenomen. De gevolgen dier maatregelen deden zich gevoelen in den honger, die de Genzen folterde, en aan welken de wel gestadig, maar in kleine hoeveelheid en steelsgewijze, aangebragte levensmiddelen der Luikenaars niet konden voldoen. Door den aanwas des legers werd dat onheil verergerd. Na de komst der Franschen maakten de Spanjaarden eenige krijgsgevangen. Deze verhaalden, dat de Franschen niets dan nieuwe behoeften hadden medegebragt. ‘Waar er vroeger van honger en ander gebrek één omkwam, sterven er thans twee, en, zoo als met de menschen, gaat het met de paarden,’ was de eenvoudige, maar krachtige uitdrukking van hun lijden. Te midden van die ellende en dat krijgsrumoer, verschuilt zich de edele gestalte des prinsen in de zonderlingste werkeloosheid. Wij willen gelooven, dat zijne staatkunde eenige rekening maakte op waarschijnlijken onderstand, of op eene nieuwe kans, die hem de fortuin, door het omslaan van sommige steden, zou aanbieden. Maar van alle zijden hield de hertog hem schaak, en bijna eene week lang dwaalde zijn uitgeput leger over het uitgeputte veld rond, binnen de kleine uitgestrektheid, die hem zijn vijand openliet. De tijd verliep; een deel der hem toegevloeide partijgangers had, zonder krijgseed te doen, zich bij het vendel zijner landslieden, of waar het hem best aanstond, gevoegd, en weinig meer dan de karige handgift ontvangen. Van de geregelde en gemonsterde troepen was met den eersten November de diensttijd der Duitsche ruiters verstreken; en zoo groot het gevaar was, hunnen arm te missen, zoo fel prangde de nood hunne soldij te voldoen. In dezen stand van zaken wilde men eene poging doen, om over de Maas

[p. 337]

terug te trekken; maar de winter van 1568 tot 1569, onder de strenge winters gedenkwaardig, had nu reeds de beden van zijne vroege komst vooruitgezonden. De Maas, welke de Franschen kort te voren, tusschen Dinant en Charlemont, waren overgetrokken, was boven mate gezwollen. Toch ondernam men den terugtogt. Thienen⁽¹⁾ werd even door het Geuzenleger aangetast; maar hierges was ook hier den prins vóórgeweest en deed de aanvallers met verlies deinzen. Toen trok men over Landen naar Borchtwaremme, waar een besluit werd opgevat, dat den ongelukkigen krijg nog meer moest schandvlekken.

Dit besluit was het beproeven eener laatste poging, om, door het innemen van Luik, eenen pas over de Maas meester te worden. Zóó droeg men de zaak naderhand voor; zóó was het voorwendsel, waarmede men de Luikenaars, zoowel die met het leger optrokken, als die binnen de stad zamenspanden, poogde te blinddoeken. Maar het eigentlijke plan was, hier de winterkwartieren, welke de soldaten luide vorderden, op te slaan, en zich voor elke nieuwe gelegenheid van oorlog tegen de vervolging des hertogs te verschansen. Erger nog! Aan de muitende ruiters was beloofd, dat men hen, zoodra zij den prins binnen de stad hadden gevestigd, met de plundering van kerken en van paleis zou betalen en dan naar huis laten vertrekken. Haat en persoonlijke veete verdeelden den prins en den bisschop. Dat de laatste de onzijdigheid geschonden en opentlijk partij voor alva gekozen had, kon dienen, om den aanslag met eenen schijn van regtmatigheid te vergoêlijken, zoo niet, in de staatkunde vooral, de woorden van goethe's Antonio golden:

Wer es sey,
Der Unrecht hat? ist eine weite Frage,
Die wohl zuvörderst noch auf sich beruht.

Hetgeen de handelwijze des prinsen veroordeelt, is, dat

(1) De aanval op Thienen geschiedde op aandrang der Franschen, en hun invloed liet zich vernemen in het legergerucht, dat men, indien de verovering plaats had, vrouwen en kinderen zou ombrengen.

[p. 338]

zijn karakter zich hier had verzaakt en de harmonie van zijn leven verbroken was. Den man, die uit het land week, na voor het laatst de orde te hebben hersteld, die er later wederkeerde, om over de omwenteling de orde te doen zegevieren, dien man zien wij ongaarne zijne toevlugt nemen tot bedreigingen van brand en verwoesting. De brieven, aan den bisschop en het kapittel geschreven, zijn raauwe weêrklanken van de innerlijke ontstemdheid zijner ziel. Hetgeen de handelwijze des prinsen veroordeelt, is die toon van een' partijganger, en niet van een' vorst. Het is die gelegenheid, welke hij zijne vijanden aan de hand gaf, om op den strijd van hetgeen hij deed, en hetgeen hij in openbaren geschrifte beloofde, aan te dringen; het is de afkeuring van lodewijk van nassau en hoogstraten⁽¹⁾ op het genomen besluit; het is eindelijk de ongelukkige uitkomst, die een gevolg van schuld en van misslagen was.

(1) Gewoonlijk wordt opgegeven, dat hoogstraten in het gevecht bij Heylissem, op den twintigsten October, zwaar gekwetst en weinige dagen later aan zijne wonden overleden was. Zie hooft, Dl. I, p. 198; strada, Dl. I, L. VII, p. 198, bentivoglio, P. I, L. V; campana, l.l., p. 41 vsa. Een ander berigt geeft bor, p. 457, die hem eerst op den elfden December laat overlijden, aan eene andere oorzaak. Zoo hij bij Heylissem gekwetst is, gelijk ook mendoça uit het verhaal der gevangenen meldt, is die kwetsuur ligt geweest, want later, in het leger voor Luik, vinden wij hem in volle werkzaamheid. Over dien dood van hoogstraten is veel gezwetst en, om te voorkomen, dat oude ongerijmdheden op nieuw worden opgewarmd, is het misschien goed te doen blijken dat wij ze kennen en er tegen gewapend zijn. De oudste schrijvers geven wat tijd en plaats betreft, op zeer onbepaalde wijze het sterven van hoogstraten op. Lateren hebben goedgevonden voor zijn katholijk uiteinde in te staan, en wij hebben er niets tegen; wij zijn er zelfs van overtuigd. Maar langzamerhand is eene overlevering verbreid geworden, volgens welke hoogstraten in zekeren zin hetzelfde, hoewel iets stichtelijker, aan den prins van oranje zou hebben toegevoegd, wat de stervende lannes aan napoleon zeide: Mon Dieu, Sire, laissez moi du moins mourir en paix. De prins namelijk zou alles gedaan hebben om hoogstraten in het vervullen der laatste pligten zijner kerk te belemmeren, omdat de Duitschers het kwalijk zouden nemen. De graaf zou echter gezegd hebben, dat hij in elk geval zijne ziel wenschte te redden. Zoo verhaalt, ten minste met zekere bescheidenheid, carnero, die goede berigten had. Een ander Spaansch schrijver, antonio trillo, gaf echter in 1592 het volgende verhaal: ‘el conde de Hostrat, queriendo morir como Catolico, trato de confessarse, y teniendo aviso dello el Principe fue volando a su alosciamiento a estorvarselo, diziendole que no estava tan malo que huviesse menester hazerlo, y que tras esto con su confession escandalizaria todo el exercito, y dirian que les predicavan uno y hazian otro: Pero respondiole el Conde que el avia de morir como Catholico trayendole al Principe a la memoria lo que su amistad le costava, diziendole que por un amigo bastava aver perdida la vida, pero que el alma siendo de Dios, que la redimio, no se podia perder. Y dexandole con estas palabras tan confuso quanto el lo andava por su mala vida, le despidio. Y aviendole traydo un sacerdoste, se confesso, y desde a poco rato murio, aviendo mandado a sus criados y gentes que se retirassen a servir a Dios, y al Rey, y no siguiessen al de Oranges: el qual por estas cosas hizo poco sentimiento de su muerte, aunque en la vida avian sido muy estrechos amigos.’ - Hetgeen wij in den tekst omtrent hoogstraten mededeelen, steunt op de berigten van bourlette, die eerst te Awans bij het leger kwam, en toen het een en ander uit 's graven eigen' mond vernam. Een staaltje van zijne gezindheid is het volgende: Aymon van schwarzenberg was, namens den bisschop van Luik, drossaard van Stokhem, toen de prins over de Maas kwam. Die sterkte werd opgeëischt door hoogstraten, vergezeld van lumey, die een bloedverwant van den drossaard was. Schwarzenberg antwoordde, dat hij de plaats aan niemand zou overgeven, zelfs niet aan den prins van oranje, zonder bevel van den hoogeerwaarden prins, zijnen meester. ‘Hadt ge anders geantwoord,’ zeide hoogstraten, ‘het ware slecht gehandeld.’ En er werd geen verdere aanval gedaan, daar ook de Luiksche edelen zich tegen het aanranden van de aanhoorigheden des bisschops verklaarden. Men beoordeele hiernaar, wat er zij van de ‘atroces minae,’ volgens fisen, l.l., p. 366, aan den slotvoogd gedaan. Minder zeker ben ik omtrent lodewijk van nassau, die naderhand de geliefde krijgsmakker der Fransche Hugenooten was. Maar mendoça schrijft hem in dezen oorlog eene bijna schroomvallige voorzigtigheid toe. Bij den eersten gewapenden eisch van den doortogt door Luik, verhalen de Luiksche schrijvers (chapeauville, p. 444, etc.), dat een weigerend antwoord gezonden werd in eenen brief, door bisschop, kapittel en raad der stad onderteekend. Op het zien van die eendragt, zou lodewijk van nassau, als om den verderen aanval af te raden, tot zijnen broeder hebben gezegd: ‘Ziedaar het zwaarste mortier, waaruit zij ons zullen beschieten.’ - Ik moet echter aanmerken, dat ik den bedoelden brief niet gezien heb, en dat, zelfs in de registers van den raad, de notulen der meest belangrijke dagen van het beleg ontbreken. De naauwkeurigheid der Luiksche geschiedschrijvers is lofwaardig, maar de wijze, waarop zij de zaken voorstellen, hoogstverdacht.

[p. 339]

Gedurende den ganschen veldtogt, had de prins niet verzuimd de gemeenschap met de Luikenaars aan te kweeken. Tweemaal had hij gepoogd de heeren van waroux en heers in zijn belang te winnen. Vergeefs! Zij hadden zelfs den tot hen afgezonden' granioul willen vatten. Later had de

[p. 340]

prins eenen hevigen brief aan den bisschop gezonden, die met waardigheid was beantwoord. Sedert ging het gaan en komen naar het leger onafgebroken zijnen gang. Erard spierinck⁽¹⁾, een moedig man, luitenant van louvirvaux en, na diens gevangenneming, zijn opvolger, verliet het leger voor Thienen, ging naar Luik als afgezant des prinsen en werd aangehouden. Voor schepenen geroepen, kwam hij opentlijk uit niet alleen voor de zaak, die hij diende, en den rang, dien hij bekleedde; maar hij onderzocht zelfs, of er geen kruid voor den prins te Luik was aangekomen, en eischte, dat men hem dat, op vertoon zijner geloofsbrieven, zou laten volgen. Het schijnt, dat zoo veel stoutmoedigheid zijne regters met verbaasdheid sloeg. Met eene scherpe vermaning, om niet tegen den wil zijns meesters, den prinsbisschop, de wapenen te voeren, liet men hem vertrekken. Maar zeker was hij in een ander doel geslaagd, dit namelijk, om den toestand der stad en de gezindheid der burgers te ondertasten. In het leger teruggekomen, ried hij eene krachtige en snelle verrassing aan: ‘Binnen vier en twintig uren moet de stad de onze zijn,’ zeide hij, ‘of wij krijgen haar niet.’ Maar de radeloosheid had hoofd en armen verlamd. Door eene snelle, onverwachte wending, had willem voor het oogenblik eenige uren op den hem vervolgenden vijand gewonnen. Van Waremme was de marsch op Awans, slechts een paar uren van Luik gelegen, gerigt.

(1) Is deze dezelfde spierinck, die eenige jaren later in Friesland den heldendood stierf? Nabij Harlingen ter zee door de Spaanschen besprongen, week hij, na hardnekkige tegenweer, naar het onderste gedeelte van zijn schip, wierp al het geld, dat hij met zich voerde, in het water, en bood toen, met smeeken om den dood, zijnen hals den vijanden; wrange genade, die hem vergund werd. Na de overwinning gaven zijne vijanden eene proeve van meer dan Spaansche wreedheid; men vischte de lijken der gesneuvelden op, deed hun de koppen afhouwen en die door hunne gevangene makkers inzouten. Toen werden die gevangenen zelven naar Groningen gevoerd en gedwongen, ieder het hoofd huns krijgsmakkers als zegeteeken aan robles te vertoonen, na welken afgrijsselijken triomf zij meest allen deerlijk werden omgebragt. Zie carolus, de Rebus gestis Billaei, p. 15 sqq.

[p. 341]

Hier nieuwe aarzeling⁽¹⁾. ‘De prins,’ getuigt bourlette, welke zich daar ter plaatse bij hem vervoegde, ‘was verslagen en netelig. Meest zweeg hij; slechts borst hij ontevreden in de woorden los: “Ik ben de rivier overgekomen, maar geene enkele stad heeft mij hare poorten geopend; thans mogen zij loon naar werken ontvangen!”’⁽²⁾ Van daar ging bode op bode naar Luik, om voor zijn leger proviand en vrijen doortogt te vragen, met vleijen, met smeeken, met dreigen. Alles vergeefs! De bisschop maakte van het oponthoud gebruik, om alva van 's prinsen nadering te verwittigen. Schielijk ligtte deze zijn garnizoen uit Thienen en zond het binnen Luik. Zelf naderde hij even langzaam, even behoedzaam, maar even zeker zijnen vijand. Zoo sukkelde het Greuzenleger voort tusschen Awans, Bierset, Lon-

(1) Onbegrijpelijk is de werkeloosheid en traagheid in het leger des prinsen. Op den 27^sten October had de vruchtelooze aanval op Thienen plaats (zie chapeauville, l.l., p. 445), en het leger trok van daar op Landen en Waremme terug. Nog op den laatsten October bevond zich daar het leger. Bouille plaatst den eersten aanval op de voorsteden van Luik, op den 28^sten October, l.l., p. 244; de andere geschiedschrijvers teregt op den tweeden November. Volgens chapeauville, was de prins met de ruiters toen te Loncin en Bierset. Intusschen, reeds van den eersten November af, had hij nadere eischen aan de stad Luik gedaan. In den brief van den derden November schreef de prins: ‘J'ais receu hier soir tard vre lettre au contenu de laquelle ay voullu prevenir hier et avanthier vous envoyant mes gens.’ Het is echter mogelijk, dat er reeds op den acht en twintigsten eene verkenning naar Luik hebbe plaats gehad. Althans nuefforge, gevraagd, of het besluit tegen Luik niet daags vóór Allerheiligen te Waremme genomen ware, antwoordde, dat hij het niet wist, maar dat hij drie dagen te voren te Seraing was geweest.

(2) Op de vragen, aan bourlette gedaan, wat hij al te Awans met den prins had onderhandeld, verklaarde hij bij herhaling, dat de prins allertreurigst en ter nedergeslagen was, en men bijna geen woord uit hem kon krijgen: ‘Il était alors perplexe et mal disposé. Seulement il dit: Je suis passé la rivière à pays bas, mais il n'y at quelcque ville qui m'at esté overt; pourquoy à eulx le deu.’ Men moet echter de steden niet zoo zeer van die teleurstelling beschuldigen, als de heer groen van prinsterer in zijnen loffelijken ijver heeft gedaan, Archives, T. III, p. 291. De maatregelen, door alva genomen tegen allen onderstand, waren vreeselijk. En echter, nog te Waremme bekwam de prins eenen toevoer van laken, om zijne soldaten te kleeden. Het waren Antwerpsche kooplieden, die hem dat zonden.

[p. 342]

cin, alle vlekken, op korten afstand van elkander en van de hoofdstad gelegen, tot op den dag na Allerheiligen. Eindelijk verscheen het tot het beleg, in het gezigt der stad, en als had het toeval zelf met het noodlot, dat willem medesleepte, zijn spel willen spelen, toen men zijn heir, tot geweld en plundering gehitst, om de voorsteden zag, herinnerde men zich, dat het bijna op den dag af honderd jaren geleden was, dat karel van bourgondië de stad met bloed en brand had vervuld. Droevige overeenkomst tusschen den bezadigdsten staatsman en den dolzinnigsten krijger!

‘Geld! geld voor de ruiters!’ wilde men van Luik hebben, verklaarde hoogstraten aan bourlette, en daarvoor moest eene oude, onder de onschendbaarheid des rijks geplaatste, stad het gevaar van moord en vernieling doorstaan! Dat gevaar echter vereenigde ditmaal de gemoederen. De nood des vaderlands bragt sommige burgers, die der partij van oranje waren toegedaan, tot inkeer. De bisschop maakte van die omstandigheid gebruik, om allen het voorbeeld van kloeke pligtsbetrachting te geven. De onderscheidene brieven des prinsen beantwoordde hij met fiere waardigheid. Met de voorzigtigste beradenheid stelde hij op het waarnemen der wachten orde, en verwijderde alles, wat tot onrust en alarm aanleiding kon geven. Herhaaldelijk vermaande hij zijne burgers tot den moedigsten tegenstand, omdat de strijd thans niet alleen haardsteden en bezittingen, vrouwen en kinderen gold, maar het behoud der oude godsdienst, welke in het eeuwige leven de glorie der martelkroon beloofde aan wie voor hare zaak sneuvelden. Zoo werd hij dag en nacht in volle, blinkende wapenrusting gezien, de bolwerken rondrijdende, om allen door zijne tegenwoordigheid te bezielen. Eens bevond hij zich met zijn gevolg op eene gevaarlijke plek; plotseling borst uit het leger der aanvallers eene hagelbui van kogels op hem los. Te weten: de procureur johan d'oley had zijnen post verlaten, was op de wallen geklommen en had driemaal zijn' mantel om het hoofd gezwaaid,

[p. 343]

ten einde het sein te geven, waar voor der vijanden kogels een voordeelige oogst bereid lag. Maar deze en andere aanslagen mislukten. Want even als overal, waar alles op de snede van het zwaard staat, ontbrak het binnen Luik niet aan kwade burgers, die het hoofd onbeschaamder dan ooit opstaken. d'Oley was een der ergste; nog te Waremme had hij het leger des prinsen bezocht en van daar brieven medegebragt, die hij niet eerst aan zijne regering; aan welke zij luidden, maar aan vele andere burgers had laten zien, om hunne vooringenomenheid te winnen. Te midden der algemeene onrust, riep hij: ‘Vive les Gueux!’ over de straten, en schold de Papisten met bedreigingen van aanstaande wraak. Een ander, wijnand de briamont, bragt kondschap in het leger, waar de stad het zwakst, en welke gemoederen het wankelst waren. In de stad zelve werden door de verraders schimpschriften en spotprenten tegen de geestelijkheid verspreid. Op een dier prenten hing een bisschop aan de galg, en boven stond: de Bisschop van Luik! Burgers van dien stempel ontmaskerden slechts hunne eigene snoodheid, wanneer zij aan het volk geloofelijk maakten, dat de prins, zoo hij binnen Luik kwam, den bisschop in de poort der hoofdkerk, de overige geestelijken en aanzienlijken in hunne deuren zou doen opknoopen, en vrouwen en kinderen, binnen de kerken gejaagd, in de vlammen van het gebouw, waar zij hunne toevlugt namen, verteren. Willem, het is waar, was verbitterd, was heviger dan ooit; maar willem was menschelijk. Welk een getij van nood zijne zinnen van hunne ankers mogt slaan, tot zulk een uiterste van verbolgenheid konden zij niet wegdrijven.

Nood is een ondragelijk meester, die steeds tot daden zweept, maar, onder het doen zelf, de uitvoering door nieuwe bevelen voorkomt. Toen het eenmaal zoo verre gekomen was, ried erard spierinck eenen krachtigen storm van de zijde van St. Walburg aan. Evenwel, schoon de vlam hier en daar uit de voorsteden opging, het beleg werd noch met

[p. 344]

kracht, noch volgens een geregeld plan, doorgezet. ‘Alles geschiedde,’ zegt een Luiksch schrijver, ‘slechts om vertooning te maken en zoo mogelijk vrees in te boezemen. Want oranje wist, dat zulke eene stad, wanneer zij de verdediging voortzette, zoo als zij die had begonnen, niet dan door een langdurig en moeitevol beleg kon worden gedwongen. Maar een langer verwijl gedoogde de ongenade des winters, gedoogde alva niet, die den belegeraars op den hals lag.’ Na drie dagen aanvechtens, trokken de troepen des prinsen af, en lieten, om het te veiliger te doen, stroopoppen in de plaats der uitgezette posten achter. Maar de spijt verklapte zich zelve. Naar mate de brand zich verder over den omtrek uitbreidde, wees hij aan, hoeverre de vijand op den aftogt vorderde. - Vergeefs, dat de Luikenaars, delvaux, spierinck, lumey en diens beide luitenants, rossigny en fallois van Herstal, de vernieling van kasteelen en kloosters trachtten te verhinderen! De Fransche onstuimigheid had over willem van oranje gezegevierd; hoe zoude zij voor zwakkere hoofden buigen? De kloosters van St. Gilles, Valbenoit, St. Laurens, werden eene prooi der vlammen. Op dit gezigt stoven de verbitterde stedelingen buiten de poorten. Wat van achterblijvers en gekwetsten het leger niet snel genoeg had kunnen volgen, werd onmeêdoogend afgemaakt, of, volgens Luiksch kort regt, in de steenkolengroeven geworpen; slechts weinigen werden gevangen genomen, om tot zoenoffer der geschondene staatsordening, tot zegeteeken des bisschops, tot schrikbeeld voor alle omwentelingzuchtigen te dienen. Voor de buitengewone gelegenheid werd eene buitengewoon hooge galg opgerigt, en onderscheidene strafoefeningen volgden elkander nog in den loop van November op. Adam de thier was onder die veroordeelden de meest bekende. Wat wij vroeger meldden van het opzet, den prins van oranje, in geval van overwinning, door heethoofden of kwaadwilligen toegedicht, bleek, volgens de Luiksche geschiedschrijvers, uit de bekentenis dier

[p. 345]

veroordeelden; maar voor zoo verre ons de processtukken ter hand kwamen, kunnen wij verzekeren, van eene dergelijke bekentenis geen spoor te hebben aangetroffen. Dezelfde schrijvers verhalen van tien gevangenen, die gelijkelijk in den strop hun leven eindigden, en van welke de elfde het zijne kocht, door de beul der overigen te worden. Zulke uitsporigheden zijn alleen mogelijk, waar het graauw meester is, of een enkel tiran met het regt speelt. Hier was de bisschop meester; maar de bisschop was geen geweldenaar. Dat Protestanten bij eenen geestelijken vorst weinig verschooning zouden vinden, was allezins te verwachten, en twee predikanten, die het leger hadden gevolgd, cornelis de laserne en karel le bran⁽¹⁾, behoorden tot de eerste, maar zeker meest onschuldige, slagtoffers van de zegepraal der oude orde. Hun dood lokte eenen toeschouwer de woorden uit den mond: ‘Wat men er aan had, aldus tegen onschuldigen te woeden?’ Een edelman, uit het geslacht van marbais, doodde den onvoorzigtigen berisper op de plaats. Op dit sein raakte alles in opschudding; het volk schreeuwde: ‘Verraad!’ zwaarden werden getrokken, en wee dengenen, die toen het ongeluk hadden de gunst der menigte te missen! Zulke uitbarstingen van woede zijn de gewone kreten, waarmede het graauw, in tijden van onrust, den overwinnaar welkom heet, en zoo deze een tiran is, weet hij ze aan te wenden, om eenen schrikkelijken slag te slaan. Ditmaal gelukte het den burgemeester, het volk te stillen, en groesbeek was geen terrorist. De behaalde zege kon hem te rijke stof opleveren,

(1) Over beide vergelijke men het Martelaarsboek, Fol. 448. Te regt gist te water, Verb. der Edelen, Dl. II, blz. 498, dat de edelman, daar genoemd ‘mijnheer lesvedal,’ zij geweest christoffel van leefdael. Deze had de laserne uitgenoodigd, om het leger des prinsen als prediker te volgen; doch laserne had het leger te Waremme verlaten, omdat, volgens zijne bekentenis, de buitensporigheden, die hij zag plegen, hem tegen de borst waren. De bran, die vroeger te Bergen in Henegouwen advokaat was geweest, en sedert meermalen als hervormd leeraar de dienst had waargenomen, was insgelijks in het gevolg van leefdael, en had dezen als hofmeester (maître d'hôtel) te Aken gediend.

[p. 346]

om de hevigste hoofden onder zijne tegenstanders in een net van schuld en vonnis te vangen. Terwijl allen, die vrees konden voeden voor hunne veiligheid, terwijl de vrouwen der ballingen naar alle oorden vlugtten, liet de bisschop het regtsgeding der aangeklaagden vervolgen met die kalme, wettigheid, welke strenger is dan wreedheid. Twee jaren lang duurde de wraakneming bij herhaling voort, zonder een spoor van drift, maar ook zonder een spoor van genade.

Keeren wij tot het aftrekkende leger van willem terug! De weg ging door Namen en Henegouwen, en de Franschen voleindigden, zoo als zij begonnen hadden, met kerkroof, plundering en brand. Des ondanks spoedde men zich met snelle marschen voort, want de troepen des hertogs volgden van nabij, het nachtkwartier steeds opslaande, van waar de anderen 's ochtends vertrokken waren. Alva's voorhoede trad de achterhoede des prinsen op de hielen. Eens, op den 12^den November, bij Quesnoy le Comte, werd deze het gejaagd zijn moede, en sloeg de vervolgers met groot verlies terug. Het was de schitterendste daad van den veldtogt, en bij het verlaten des lands eene vermaning, wat deze dapperen zouden vermogen, wanneer zij te eeniger tijd, onder gelukkiger gesternte, terugkeerden. Maar zoo alva's schrijven geene grootspraak is, werd die enkele zege op eene geduchte wijze bij Kamerijk gewroken. Het was weder de legerafdeeling van hierges, die zich hier onderscheidde; van hierges, die zich in dezen ganschen veldtogt met roem zou hebben overladen, hadde hij eene andere zaak dan die der vijanden zijns vaderlands gediend.

De brief, dien wij bedoelen, door den hertog van alva aan den raad van state gezonden, en door bor medegedeeld (Dl. I, p. 256), levert de uitwendige geschiedenis van dezen aftogt; natuurlijk in het nadeel der overwonnenen is de grootspraak des overwinnaars. Maar een brief van graaf johan van nassau, die steeds het leger had vergezeld, en daarmede in Frankrijk terugkwam, getuigt genoeg voor de

[p. 347]

innerlijke ellenden, waaraan het ter prooi was⁽¹⁾. De wil der Franschen, door de omstandigheden, die elken anderen weg afsneden, ondersteund, had gezegevierd. Oranje voerde zijn leger naar Picardië, ten einde het te vereenigen met de benden, welke condé tegen den koning had gewapend. De Franschen boden zelfs een voorschot van penningen aan, om de nieuwe werving te gemakkelijker te doen glijden. Zij konden het te ligter; want condé beloofde de ruiters ruim, zelfs met het dubbel van hetgeen de prins bood, te betalen⁽²⁾. Er heerschte echter weêrzin tegen de voortzetting van eenen krijgstogt, die, in stede van roem en buit, schande en armoede had opgeleverd. Vergeefs, dat willem, in eene uitvoerige rede, den Duitschers de nieuwe dienst trachtte aan te prijzen, zoowel door hunne baatzucht met de hoop op spoedige betaling te vleijen, als door den gewigtigen invloed hun voor oogen te stellen, dien de overwinning der Hugenooten op het lot van alle Hervormden zou hebben. Sommigen eischten dezelfde soldij, die condé gaf; de meesten, den krijg moede, schreeuwden naar huis. Driftig borst de prins los: zij mogten hem dan den weg wijzen, om behouden in Duitschland te komen; hij wist er geen. Toch was die weg niet moeijelijk te vinden, en de koning van Frankrijk, of liever, de albestier, catharina de medicis, wees dien aan. Na zijne ontevredenheid betuigd te hebben over de gewapende verschijning des prinsen op zijn grondgebied, verklaarde karel IX zich bereid, de Duitsche troepen te voldoen, mits zij naar huis trokken. De prins daarentegen verschanste zich voor het oogenblik achter eene verklaring van godsdienstijver. Toen werd van

(1) Men zie den brief bij groen van prinsterer, Archives, T. III, p. 303 suiv.

(2) Condé betaalde daarom niet beter. Bij gelegenheid der eerste wervingen des prinsen in Frankrijk, schreef polweiller (3 Junij 1568) aan alva: Es ist von dem Hauffen niemandes lustig dem printzen von Aurange zuetienen, denn sie sagen offentlich er werde sie mit der Betzalung anfieren (anführen) wie der von Condé.

[p. 348]

's koningswege de maarschalk van schomberg naar 's prinsen leger gezonden. Hij was persoonlijk met de meeste Duitsche oversten bekend, en onthaalde hen op het gelukkig wederzien met landsmansgulheid. Hunne gezindheid wankelde spoedig; zelfs de ijverige hattstatt verliet met zijne ruiters de zijde der Geuzen om zich ten dienst der stad Straatsburg te stellen; sommigen lieten zich door schomberg belezen, om in het leger des konings van Frankrijk over te gaan; anderen drongen te hardnekkiger op hunne betaling en hun ontslag aan.

Op graaf joost van schouwenburg, die telkens in de geschiedenis onzes vrijheidsoorlogs voorkomt, maar nimmer om iets goeds te doen, rustte sinds lang de verdenking des overigen legers. Thans steeg de achterdocht tegen hem in die mate, dat frederik van rollshausen, de maarschalk en boezemvriend van den edelen landgraaf willem van hessen, hem ten aanzien des legers eenen slag in het aangezigt gaf. Zoo groot was de verdeeldheid onder de hoofden; geene mindere wanorde heerschte er in de lagere rangen. Het regt der visschen, volgens hesiodus, het omgekeerde van den droom van pharao, vond hier zijne vervulling. Wat versch, sterk en welgevleescht was, verslond het afgematte, zwakke, magere. Men ontstal elkander paarden, geweer, voeder, en bevestigde zich des noods in zijn' eigendom door den moord van zijnen naaste; wie als ruiter in het veld gekomen was, sleepte als voetknecht den tros achterna. Was het wonder, dat zij, die met een ander doel den togt waren begonnen, dan om ten leste de heerschzucht der Fransche edelen te dienen, walgden van zulk een' oorlog? De Luiksche heeren staken dan ook de hoofden bij elkander, om naar elders heen te komen. Als zoodanige vinden wij den schout (maieur) van Limburg⁽¹⁾, jonker wouter van oplewe, de bethon, achilles

(1) Deze is de ‘maire de Limbourg’, van wien malberg in zijnen brief aan solloguren bij groen v. pr., Arch. T. III, p. 270 spreekt. Er is dus niet, zoo als de uitgever vermoedde, aan Limburg aan de Lahn, maar aan Limburg op de grenzen van Luikerland te denken. Hij heette reinier ratloe en was met zijn' zoon alexander een der ijverigste aanhangers des prinsen, voor wien hij reeds vroeger wervingen deed. Vader en zoon werden sedert door alva met ballingschap en verbeurte van goederen gestraft, maar later daarvoor door den prins vergoed in de ambten, welke de familie ratloe sedert in Culemburg heeft bekleed.

[p. 349]

van davre, heer van Rossigny en fallois van Herstal, lumey's beide onderbevelhebbers, opgegeven. Bourlette trachtte hun besluit op te schorten, door hun te herinneren, dat zij beloofd hadden, den prins ten einde toe te volgen. Van Awans af was hij weder aan de zijde van dezen en in zijn vertrouwen geweest. Vooral ook had hij zich den raadsman van den eenigzins zwakken de bethon getoond. Bethon was stokdoof, en hetgeen men hem te vragen, te raden of te zeggen had, moest schriftelijk worden overgebragt. Vandaar levert bourlette's zakboekje, dat sedert zijnen vijanden in handen viel, onderscheidene aardige trekken op, die ons zoowel zijne gezindheid, als die dergenen, met welke hij te doen had, leeren kennen⁽¹⁾. Voor eenen vermoeijenden veldtogt echter, zoo als in Frankrijk viel vooruit te zien, was hij niet berekend. Hij nam dus deel in de beraadslagingen der overigen, die, het bondgenootschap der Franschen wars, het oog geslagen hadden op Sedan, om zich daar te vestigen.

Deze stad, leenroerig aan de kerk van Rheims, had in die dagen tot heer en vorst hendrik robert den II^den, uit het geslacht der graven van der mark. Vooral op aanraden zijner echtgenoote, françoise de bourbon-montpensier, had hij de Hervormde godsdienst, sedert het jaar 1558, omhelsd. Hij had een godsdienst-edict afgekondigd, waarbij hij, in zijnen staat, zoowel Hervormden als Katholijken vrijheid vergunde van godsdienstoefening, en hij handhaafde dat edict, ondanks de ongenade des konings van Frankrijk, die hem zijne erfelijke eereposten en, later, den titel van lieven getrouwen neef onttrok, zoowel als ondanks de propaganda der Hugenooten, die hem met geweld in hunne aan-

(1) Een uittreksel daaruit deel ik in Bijlage E mede.

[p. 350]

slagen wilden slepen⁽¹⁾. Daar scheen den Luikenaars eene veilige toevlugt geopend; eene kleine som zou tot onderling onderhoud worden bijeengebragt; dáár zou men de kans des oorlogs afwachten, of liever elk op zijne wijze de zaak des prinsen dienen. Want de mannen, die wij noemden, bleven aan die zaak ten einde toe getrouw. Fallois bezweek kort daarna in Frankrijk, waarschijnlijk door vergif. Rossigny streed en stierf bij het beleg van Haarlem, aan de zijde van de dappere ripperda en lancelot van brederode; en voor zijne regters, op een oogenblik, dat het zijn belang was, zoo veel mogelijk zijne trouw aan den prins te verkleinen, verklaarde bourlette, dat hij naar Sedan had willen gaan, om diens belangen op het meest bevorderlijk te zijn, dewijl hij aldaar, beter dan in het leger, door zijne verstandhouding met Aken, Keulen en de Nederlandsche steden, in staat was te vernemen wat er in het geheim besloten en gedaan werd, en den prins daarvan berigt te geven.

Maar bourlette had het geluk niet, Sedan te bereiken. Met eenige anderen, onder welke de jonge lumey, de bethon en bourlette's knecht, barthel de frères, verliet hij het leger. Omstreeks Porchien echter vielen zij in handen der vijanden. Bethon en de frères ontkwamen, de laatste met achterlating van den reiszak, waarin zich de papieren zijns meesters bevonden. Bourlette zelf, een ander Luikenaar, die den prins ijverig had gediend, filips de la nuefforge, zoon van den schout (maïeur) van Aywaille, en de jonge lumey, werden gevankelijk naar Mézières gevoerd. De laatste werd echter spoedig, op aandrang van zijnen bloedverwant, den prins van Sedan, ontslagen; de beide anderen bleven in hechtenis en naauw bewaakt, zonder dat echter alle toegang tot hen verboden was. Zelfs werd er een plan beraamd, om bourlette uit de gevangenis te verlossen, en

(1) Zie over den toestand van Sedan en de handelingen van hendrik robert de la marck, peyran, Histoire de l'ancienne principauté et de la ville de Sedan, T. I, p. 153, 154.

[p. 351]

de broeder zijns schoonzoons, anth. de somme, zond hem herhaaldelijk brieven, met beloften van geld tot omkooping zijner wachters. Maar die hoop verdween in rook, en de gevangenis te Mézières werd voor bourlette dubbel noodlottig, door de onstandvastigheid van zijnen lotgenoot. Al de verongelukte plannen, al de verdwenen verwachtingen, al de hoop, die voor den grijzen beminnaar der vrijheid nog in de toekomst mogt schemeren, waren het onderwerp zijner gesprekken in de gevangenis geweest, maar werden bewijzen tegen hem voor de regtbank. Laat mij liever zeggen: Bourlette's dood was besloten, was regtvaardig zelfs, zoodra hij voor zijne vijanden teregtstond; maar de getuigenis van hem, die het middelpunt van alle geheime onderhandelingen was geweest, sleepte tallooze anderen in de vervolging mede. Door den bisschop opgeëischt, werden bourlette en nuefforge van Mézières naar het kasteel van Bouillon gevoerd. Van Luik werd eene lange lijst van aanklagten en vragen, die men te onderzoeken had, aan den provoost gezonden, en last gegeven, de regtspleging ten strengste door te zetten. Driemaal werd nuefforge, zesmaal werd bourlette, en van tijd tot tijd op de pijnbank, verhoord. Maar hoogstverschillend was de houding der beide beschuldigden. Nuefforge, een jong man van aanzien, broeder van het gild der goudsmeden, had vroeger, als gezworene van dat gild, vuriglijk de zaak der hervorming voorgestaan. Vervolgens toen de prins met zijn leger de Maas naderde, had hij zich, met twee paarden uitgerust, in diens dienst begeven; met al den jeugdigen ijver voor eene goede zaak, had hij zelfs een huis, hetwelk hij te Aywaille bezat, te gelde gemaakt. Te Mézières gevangen, had hij zich nog met de hoop op verlossing gevleid, en de kleinoodiën, die hem overschoten, tot zijn rantsoen trachten bijeen te zamelen. Maar met het ondergaan van alle hoop op bevrijding, ging ook zijn moed te zink. Bij zijn eerste verhoor behielp hij zich met de gewone uitvlugt, dat anderen hem tot dienst nemen bij den prins

[p. 352]

hadden verleid. Alles wat hij gezien had niet alleen, maar ook wat hij had hooren zeggen, wat bourlette hem in de gevangenis van Mézières had medegedeeld, en de belofte van bevrijding, hun gedaan, alles vertelde hij. Had hij vroeger onder zijne makkers, naar aanleiding van zijnen voornaam, en zeker meest om zijne geestdrift voor de nieuwe leer, den bijnaam melanchton gedragen, thans bij het verschiet des doods dubbel zwak, verklaarde hij Katholijk te zijn en Katholijk te sterven; hij erkende in zijn geloof te hebben gewankeld; maar gaf als reden op, dat hij zoo vaak in gezelschappen en kroegen het voor en tegen had hooren bespreken. Geheel anders was het met bourlette. Zijn eerste verhoor leverde niets op, dan hetgeen grootendeels uit de verklaringen van nuefforge bekend was, slechts eene nieuwe scherpe wraking van het onregt, hem vroeger te Luik aangedaan. Bij zijn tweede verhoor trachtte hij zelfs den zwakken nuefforge op het punt van diens geloof te verontschuldigen. Gevraagd, waarom hij zich met dergelijke aanslagen, als hij bekende, had ingelaten, daar immers het toestaan van den pas door Luik aanleiding moest geven tot vijandschap tusschen die stad en Zijne Katholijke Majesteit, verklaarde hij, dat de prins met geen ander doel in de Nederlanden met zijn leger was gekomen, dan om het land te bevrijden, het kettergeregt te doen ophouden en alle tirannij den kop in te slaan. Men vergeleek zijne verklaringen met die zijns medebeschuldigden, en toen beiden tegenover elkander stonden, wierp bourlette hem met smadelijken trots voor de voeten, dat hij hem vóór hunne gevangenschap naauwelijks had gekend, en dat nuefforge eenvoudig ruiter was geweest en nooit in eenige beraadslaging toegelaten. Maar met hoe meer fierheid hij zijn lot trotseerde, des te digter pakten zich tegen hem de verzwarende omstandigheden opeen. Zijn schoonzoon, johan de somme, was insgelijks in hechtenis geraakt; reeds bij zijn derde verhoor had men bourlette naar de verstandhouding van de somme met den prins gevraagd,

[p. 353]

maar hij gaf ten antwoord, dat hij niets wist. Bij de laatste ondervragingen, die hij op de pijnbank doorstond, legde men hem de bekentenis van de somme zelven voor. De verstandhouding viel niet meer te loochenen; maar dat zijn schoonzoon ten gevalle van oranje beloofd had, de vestingwerken van het kasteel in brand te steken, op welke bekentenis men aandrong, bleef hij tot het laatst toe ontkennen. De gehate raadsheer hessels was, zoo het schijnt, van alva's wege bij dit laatste onderzoek tegenwoordig. Is het, volgens een' ouden schrijver, het vermaak der goden de worsteling eens kloeken mans met het ongeluk te zien, dan hebben zij, in die dagen van scherpe vervolging, volop die weelde genoten. Ook bourlette's pijnbank leverde dat schouwspel. Zijn zakboekje werd ter tafel gebragt, en naar den inhoud der, meest korte, regels onderzoek gedaan. Zij waren zoovele herinneringen van de nederlaag der goede zaak, van bedrogene hoop, van doorgestane ellende. Één dier regels inzonderheid kon ik niet lezen, zonder dat mij, bij de gedachte aan de folterbank, eene huivering door de leden voer. Op de tweede of derde bladzijde stond het vers:

o Passi graviora, dabit Deus his quoque finem!

Daar gold die regel een paard en eenen wagen, over welker verlies bourlette zijnen vriend bethon had gepoogd te troosten; hier stelde die regel den man zelven, te midden van onlijdelijke pijnen, in het aangezigt des doods op de proef. Als hadden hem die woorden versterkt, zoo forsch bleef zijn geest. Men vroeg hem, of en waarom hij aan de wacht zijner gevangenis gezegd had, dat hij, wanneer hij sterven moest, het geloof van Augsburg opentlijk zou belijden, en hij antwoordde, dat hij het zou doen, omdat hij de overtuiging had, dat de nieuwe en Gereformeerde godsdienst beter was dan de oude. Men besloot het verhoor met de vraag, of hij iets te zijner ontlasting had bij te brengen. ‘Wat,’ antwoordde bourlette, ‘zou ik kunnen bijbrengen?

[p. 354]

Wat men over mij moge besluiten, het zij Gode bevolen, en zoo ik den dood verdiend heb, dan bidde ik, dat men het kort met mij make!’⁽¹⁾

Over beiden, bourlette en nuefforge, volgde wat te wachten was: het vonnis des doods. In het begin van Julij 1569, werd de oude bourlette, als verrader van zijnen vorst, vaderland en koning, opgehangen, zijn lijk gevierendeeld en op staken gesteld, zijn hoofd aan de galg vastgenageld. Dit was het einde van den vader. - En van den schoonzoon? Het Antwerpsch Kronijkjen van eenen tijdgenoot verhaalt op het jaar 1569 het volgende: ‘Den 11^den Novembris, syn t' Antwerpen van Brussel 2 wagens ingecomen en sommige Peerdevolck met 2 gevangenen, waer van den eenen was geweest contrôleur van het casteel van Antwerpen, een ryck man. - Den 12^den deser is t'Antwerpen van den steen gevoert voor 't nieu Casteel derselver stadt den contrôleur ende wirt aldaer onthooft ende daer naer gevierendeelt, en de vier quartieren werden aen een half galgen gehangen, maer 't anderdaechs werden sy affgedaen en aldaer begraven, en het hooft wirt boven St. Joris poort op een sperre gestelt ende stont daer lanck, omdat hem opgelegt wirt eenighe heymelicke alliantie en verraderye gedaen te hebben in 't leveren van 't Casteel voorschreven in handen van den Princen van Orangien, op hetwelk hy antwoorde openbaerlik en de doot op stierff, dat hy daer of onnoozel was.’ Wat het laatste punt betreft, de vinnigheid zijner regters, heeft waarschijnlijk de beschuldigingen ten zijnen laste overdreven en opgesierd; en daardoor juist voor hem, zoowel als voor bourlette, eene ontkenning mogelijk gemaakt; want wat er van die beweerde onnoozelheid zij, moge men uit het voorgaande verhaal opmaken, daar het niet moeijelijk is, in den

(1) Quelle décharge scaroye je faire? telle peult estre la conclusion que l'on prendra contre moy, que je diray: à la warde de Dieu et si j'aye merité quelque chose, je prie que l'on me le fache cort.

[p. 355]

door den Kronijkschrijver niet genoemden contrôleur, bourlette's schoonzoon, johan de somme, te herkennen⁽¹⁾.

Evenmin als de naam van de somme in de Antwerpsche Kronijk, vindt men dien van bourlette of nuefforge bij de Luiksche geschiedschrijvers gespeld. Was het, omdat zij elders dan te Luik waren teregtgesteld, of waren beider betrekkingen te aanzienlijk, en trad dus hier eene overweging tusschen beide, welke voor Jezuïtische geschiedschrijvers eenig gewigt had?⁽²⁾ Foullon verhaalt (l.l., p. 290), dat de zamenzwering ten voordeele des prinsen te Luik het allereerst aan den dag kwam door een merkwaardig toeval. Eene vleeschpastei, zoo het heette, werd door een' der bewoners der buitenwijken aan zijnen vriend in de stad ten geschenke gezonden. Een der wachten aan de poort vroeg den brenger om een stuk, en op de wedervraag: of hij gek ware? rukte hij de pastei den anderen uit de handen, zette er het mes in, doch vond - geen vleesch, maar eenen brief. Foullon draagt dit verhaal voor, op gezag eener oude vertelling. Bouille (l.l., p. 447) voegt er bij, dat een schrijver de namen der zaamgezworenen mededeelt, maar dat hij ze verzwijgen zal, omdat het aanwrijven van eene dergelijke kladde aan hunne nakomelingen de bron van tweedragt en onrust zou kunnen worden. Zoo wij ons gevoelen zullen zeggen, dan is die vleeschpastei door niemand anders gebakken, dan door wie het allereerst die fabel bedacht. Alles wat ik in de processtukken als bewijzen zag aangevoerd, grondde zich op de bekentenissen der aangeklaagden zelven, en nergens deed men rijkere ontdekkingen, om het gansche beloop der zaak op het spoor te komen, dan bij het regtsgeding van bourlette. Hij was de hoofdleider van den aanslag geweest;

(1) Zijn vonnis, later onder de papieren van den Bloedraad te Brussel teruggevonden, deel ik als Bijlage F mede.

(2) Fisen en foullon waren beiden Jezuïten. Chapeauville was Carmeliter, en later zelfs inquisiteur. Bouille behoorde tot de Carmes déchaussés (O.L.V. broeders).

[p. 356]

zijn val sleepte de veroordeeling van de isier, d'oley, maret, marneffe en anderen na zich.

Wij hebben bourlette's naam aan het hoofd van dit opstel geplaatst, eenigermate om dezelfde reden. Onze geschiedschrijvers hebben den togt van den prins over de Maas onvolledig medegedeeld, en zich meest tot het verhaal van geleverde schermutselingen en aangevochtene steden bepaald⁽¹⁾. Bourlette's regtsgeding kan tot aanvulling dienen van hetgeen aan hunne berigten, ten minste voor een gedeelte van den veldtogt, ontbreekt. Om hem als getrouw berigtgever te doen kennen, is de voorstelling van zijn karakter en zijne lotgevallen niet noodeloos. Maar de belangrijkheid van zijnen persoon is betrekkelijk, en ontleent hare waarde van de zaak en den persoon, welken hij ten dienst stond. Wat de zaak betreft, men heeft vaak de aanmerking van wagenaar (Vaderl. Hist., Dl. VI. bl. 341) nagepraat, dat lumey, om zijne afkomst van eene Hollandsche moeder (wassenaer) zich te eerder in de Hollandsche zaken zou gestoken hebben; men heeft daarbij vergeten, hoeverre de deelneming in de Hollandsche zaken zich buiten de grenzen der Spaansche Nederlanden had uitgestrekt. Zoo eene, dan levert de Luiksche geschiedenis hiervan de proeven. Want indien men al aan de afkomst van lumey en hopman daam gedenkt, nog een' anderen van haren vond ik onder de prinsgezinde Luikenaars vermeld; en rossigny, barchon, spierinck, en - om namen, die wij tot dusverre onder de aanhangers des prinsen verzwegen, te noemen, - sonhet en d'ardenne⁽²⁾ treden later nogmaals in onze geschiedenis op.

(1) Schoon zelfs ook hier ingenomenheid ten voordeele van den prins, de pen des schrijvers eenigermate bestuurd heeft, heb ik echter nergens getrouwer, geregelder en onzijdiger verslag gevonden van den togt over de Maas, dan hetgeen voorkomt in het leven van prins willem I (Leyden, 1732), Dl. II. p. 93-130, (door de beaufort).

(2) Ardenne wordt door hooft, Dl. I, p. 296, onder de Waalsche hoplieden vermeld, die bij het beleg van Haarlem tegenwoordig waren. Bij den togt over de Maas, had jean d'ardennes tot het gevolg van lumey behoord, en was bij Mézières met den jongen lumey gevangen geraakt, doch weder ontslagen. D'ardenne diende vervolgens ten jare 1570 onder de Watergeuzen in Friesland. - Bij de onzekere spelling der eigennamen, waarvan de vergelijking onzer oude schrijvers talrijke voorbeelden oplevert, is alle stellige uitspraak onmogelijk. Anders zou ik in den bij hooft, t.a.p., genoemden sohey den Luikenaar sonhet herkennen, die vroeger stadsklerk te Luik, sedert, als geheimschrijver van bethon, het leger van den prins volgde.

[p. 357]

In het tijdstip dat wij beschouwden week, voor de glorie van alva, de zaak der vrijheid in eene duistere schaduw terug. Die schaduw breidde zich over haar hoofd, breidde zich over willem van oranje uit. Wij hebben geene afhankelijkheid genoeg, om alles in den stichter van ons vorstelijk stamhuis te bewonderen. Wij stelden hem voor, zoo als wij hem vonden: door misrekening bedrogen, door het ongeluk vervolgd, door zijn noodlot medegesleept, ongeduldig, neêrslagtig, wrevelig. En toch is op het jaar 1568 het jaar 1572 gevolgd. Wat verbond beide tijdpunten? Het genie van den man zijner eeuw; het genie, dat geen nevel van ongeluk of zwakheid zoo kon omhullen, of het koesterde den goeden moed in het hart zijner aanhangers; of het ontvonkte in kloeke, krachtige mannen, zoo als bourlette, het geloof aan eene eindelijke zegepraal, op het oogenblik, dat een ontijdige marteldood het aanschouwen voorkwam.

[p. 358]

Bijlage A.
Rekwest van Bourlette.

(Zie bladz. 296.)

A l'Empereur.

Remonstrent trèshumblement Damoiselle Barbe des Plancques, vefve et Andrieu Bourhlet, filz légittime de feu Jehan Bourhlet: Comme ainsy il soit que selon droit, les notoires priviléges et la joyeuse entrée du pays de Brabant et d'Oultremeuze à a personne n'est loysible ne parmis aulcuns subjectz de Brabant, espéciallement séculiers et officiers tenans leur fix domicille aud. Brabant ou pays d'Oultremeuze, pour quelque cause que ce soit, mener prisonnier et transporter hors leur bancq et lieu de leur résidence et led. pays de Brabant, sur grosses paines aux contraventeurs imposées: ce néantmoins depuis deux ou trois ans ença se sont avanchez les eschoutet et eschevins de feu le Cardinal de Liége en la ville de Maestricht avecq grand nombre des gens et adhérens, bien jusques à quatre vingt ou cent, armez et embastonnez, par assistance et du sceu et consentement des bourgmaistres et jurez de lad. ville, et en leur présence, de tirer de nuyet hors icelle ville et d'aller incontinent après en la seignourie de Borcharen, gisant en vr̅e pays de Faulquemont. et tenu en fief de vr̅e Ma^té comme duc de Brabant, Et ont illecq desrompu la maison, ou led. feu Jehan avoit deux ans et davantaige tenu son domicille, et violentement et par force invadé icelle et illecq dérobé et spolié plusieurs biens meubles et comptans dud. Jehan, de sa femme et de sond. filz, et prins ses registres, lettres, document et secretz et personnellement apprehendé led. feu Jehan Et après ont mené prisonnier ledit Jehan hors led. pays de

[p. 359]

Brabant et d'Oultremeuze jusques en la ville de Liège, là ou ilz l'ont livré prisonnier ès mains dud. Cardinal de Liège et de son officier; comme se fust esté temps de dissention et guerre publicque entre vr̅e Ma^té et voz pays contre led S^r Cardinal et les pays de Liége, là ou led. Jehan contre tout droict et voye de justice sans procès ou estre ouy en justice, ne en ses deffences, a esté décapité et mis à mort, au dessus et non obstant que led. feu Jehan avecque sa femme et famille estoit en la saulvegarde et protection de vr̅e Ma^té, pour ce que parcydevant par commandement de vr̅ed. Ma^té led. Jehan a aydé diriger vr̅e droict de vred. ville de Tricht contre l'entreprinse des inhabitans de lad^e. ville: Car faisant lad. appréhension crièrent tous ensemble contre led. Jehan, disans telles ou semblables parolles en effect: Ghy verrader van der kercken, en dénotant par ce ceulx que sont pour la conservation de vr̅e droict, disant en oultre aud. Jehan: doresenavant ne donnerez plus conseil contre nous; Comme aussi est la commune fame que led. Jehan pour lad. direction a esté prins et appréhendé. Car trois ans devant lad. appréhension et décolation lesd. Jehan et Andrieu son filz estoient par lesd. de Tricht à cause de vr̅e jurisdiction bien partialement et contre tout droict et équité chassez et bannys hors ladicte ville, dont lesd. eschoutet et éschevins et leur complices et adhérens avecq lesd. burgmaistres et jurez et aultres de la ville de Tricht les entretenans et soustenans et led. faict et aggréable, ont commis vim publicam, violé la haulteur, seignourie et souveraineté de vr̅e Ma^té et enfrainct lad^e. saulvegarde contre les priviléges du. pays de Brabant et d'Oultremeuse et de lad. joyeuse antrée; Et aussi attempté contre le notoire droict du pays et par ce incourru les paines y comminées et declarées; Et ont lesd. supplians par les mesmes forces, spoliations et décapitation faictes en la personne et biens dud Jehan énormement injurié et perpetuelle et irréparable honte, confusion et scandale faict et inféré et pardessus ce ont lesd. de Tricht sem-

[p. 360]

blablement menassé lesd. supplians, comme ilz entendent, de les aussi faire le semblable, de sorte que lesd. supplians ne se osent plus trouver aud, lieu ne illecq frequenter, ne demourer à leur perpetuelle et totalle destruction et plus seroit, se leur sur ce n'estoit pourveu de remède à ce convenable; Suppliant pour ce treshumblement, qu'il plaise à vr̅e Ma^té d'ordornner a vr̅e procureur général en Brabant de procéder contre lesd. eschoutet et éschevins, bourgmaistres, jurez et aultres de lad. ville de Maestricht avecq leur consors, adhérens et complices, aiantz faict lad. appréhension et pronuncée lesd. bannissemens, ou y faict et donne ayde, secours, faveur et assistence et tous aultres, qui s'en sont meslez et ingérez de lad. appréhension, emprisonnement, transportation, mort et bannissement susd., ou les ont eu pour aggréables, par appréhension et détentions de leurs personnes et de leurs biens, quy se trouveront en ces pays de Brabant et d'Oultremeuse, tant pour la conservation et réparation de vr̅e droict, haulteur et souveraineté, que aussi au prouffit desd. supplians, pour à ceulx recouvrer leurd. biens spoliez et aultres choses, qui leur sont ostez, spoliez et détenuz et pour estre desd biens réparé et mis en leur premier estat et leurs domicilles et au surplus desd. bannissemens, despens, dommaiges et interestz par lesd. Jehan et supplians, à cause de ce souffert et soutenuz et de lad. scandaleuse et injurieuse mort dud. Jehan et des aultres forces, violences, injures par ce et aultrement leur inférez, estre amendé et réparé et en estre faict honnourable et prouffitable réparation. Sy ferez bien.

Déliberation du conseil tenu en la chambre des finances le 30^e jour de Juillet l'an XV^c XXXVIII.

- Touchant la Supplication de la vefve et filz de Jehan Bourlet n'est icelle en la sorte, quelle est demandée, point fondée ne aussy couduisable; Et n'en pourroit venir que tout mal; mais à cause que l'appréhension dud. Jehan Bour-

[p. 361]

let, et ce qui en est ensuy est violence injurieuse et intollérable, tant à l'empereur pour le tort à la Ma^té, comme duc de Brabant et dupays d'Oultremeuse, comme aussy pour l'interest irréparable et inestimable inféré à lad^e vefve et filz, il seroit bien requis, que si l'on pouvoit trouver et appréhender aux payz de pardechà appartenans à l'empereur Henry Dollaert et aucuns des principaulx, qui personnellement ont faict lad. appréhension dud. Jehan, que l'on les debvroit mener à Vilvoerde, pour en faire une bonne, exemplaire justice Et aussy si l'on peult ausd. payz de pardechà trouver aucuns biens meubles ou immeubles appartenans aud. Henry ou ausd. principaulx coulpables, lesd. vefve et filz peuvent procéder sur iceulx, pour en tant moins de leurs dommaiges et interest aucunement estre recompensez.

Bijlage B.
Instructie van B. de Berty aan den bisschop van Luik.

(Zie bladz. 304.)

Mémoire de ce que Baptiste de Berty, Secretaire du Roy, aura à dire à Monsgr de Liège de la part de Madame la Ducesse de Parme etc et Monsgr. le Duc d'Alve.

Premierement, aprés avoir presenté les lres de crédence de leurs Alteze et Ex^ce aud Sr. Evesque led. Berty luy fera leurs recommandations.

En après luy reduyrra en mémoire tant d'advis, que pendant les troubles passez en ces pays son Alteze a eu et luy communiqué des desseingz, que l'on avoit sur le pays de Liège.

Que l'on entend que ces desseingz ne cessent encorres et ausy qu'il y a advertence de quelque mouvement du costé d'Allemagne et France.

[p. 362]

Luy représentera, combien facilement se pourroit esmouvoir en son pays de Liège trouble avec inconvénient de trèsgrand danger et conséquence, tant en son endroict, que pour les pays de sa Ma^té d'autant que aud. pays de Liège il y at beaucoup de gentilzhommes, vassaulx dud. S^r. Evesque s'estans joinctz à ceulx de pardeça et ayans soubysigné la confédération, nonobstant qu'ils n'ayent raison ny occasion de s'en mesler comme n'ayans grande partie d'eulx biens pardeça et que lon est fort bien adverty qu'il y a plussieurs principaulx des siens, lesquelz (ors que l'on ne scache que ouvertement ilz ayent soubzsigné) ont toutesfois eu grand part aux troubles, émotions et rebellions passées, comme ayans servi et servans encorres d'advis, conseil et réfuge à aultres leurs parens et amis estans de la confédération et qu'il a facilement, peu cognoistre, quel a esté le nombre de telz par le peu de gentilzhommes, qui l'ont assisté à l'emprinse contre la ville de Hasselt, laquelle n'est encorres du tout asseurée, selon que s'est veu depuis peu de jours ença, qu'il a falli qu'il y ait envoyé de ses gens et que aussy en la ville de Maeseyck les choses icy sont pas encorres en repos.

Quant à Liège, Huy et St. Tron, passé longtemps le peuple a esté fort enclins et addonné à nouvellité endroict la religion, et est l'on adverti que au moindre chef led. peuple eust découvert cestuy son humeur et faict le mesme que s'est faict pardeça.

Que sond. peuple, mesmes en lad. cité de Liège n'a encorres de rien changé cestuy humeur, ains qu'il y est entretenu par espritz irréquietz et que jusques orres il se soit contenu en office, avoir esté plus par les bons debvoirz des gens d'église, bons bourgeois et gens de bien, estans d'autorité et credit parmy eulx, que antrement.

Que la présence du Sr de Lumey en la cité de Liège et par là aud. pays n'est sans souspeçon et danger, estant ung des principaulx confédérez, considére les insolences qu'il a commis en lad^e cité notoirement, en contemnement de l'autorité

[p. 363]

dud. évesque, faisant menaces et actes pour attirer le peuple à soy et l'esmouvoir, mesmes que se scait que quelque temps passé il s'est employé pour enroller gens et qu'il a faict passer monstre à ses villaiges.

Dira enoultre, que led. évesque peult se souvenir, comme passé longtemps son Alteze luy a faict représenter le dangier des fortz de son pays, lequel ne cessant encores et pour estre de l'importance dont il est, leurs Altèze et Excellence ne peuvent délaisser de encorres luy en reitérer remonstrance pour estre adverties, que le Sr. del Vaul, cap^ne de Buillon n'a seulement soubzsigné, ains aussy instigué plussieurs de le faire pareillement et entre aultres le Sr. de Ochein⁽¹⁾.

Et combien que l'on ne sçache, que le Sr. de Monfrin, Cap^ne. de Huy ait soubzsigné, que toutefois l'on est bien adverti qu'il a donné advis et conseil en plussieurs assemblées, ou se sont trouvé ses parens et amis, comme les Srs. de Betau, deu Rograve, del Vaul, Burlel (?) et plussieurs aultres.

Que l'on est bien adverti, que la dame d'Onstein, femme présentement dud. Sgr. de Betau a assisté et introduict le prédicant en Maestricht et que néantmoings elle se tient avec sond. mary à Liège.

Que led. Sr. évesque ne ignore pas les mauvais offices que la dame de Voghelsanck a faict en Hasselt par loger et entretenir le prédicant, assister, favoriser et secourir les rebelles de lad. ville, tant devant que après la réduction d'icelle et qu'elle ne cesse de continuer encorres ces mesmes offices envers ceulx, qui se monstrent de la nouvelle religion, et de recueillir les fugitifz et aultres leurs pareilz.

Et si d'adventure led. Sr. Evesque venoit à dire, que led. Sr. de Betau et quelques aultres se fussent declairez de la confession d'Auguste et qu'ilz eussent prins terme pour vendrc

(1) Vroeger stond er: comme icelluy mesme a declairé à mond. Seigneur le Duc en excuse de son innocence. De heer van Ochein (Oixhain) is jan van arckenteel, zoo als een der twee Rograve: engelbert van salm, gezegd rougraaf.

[p. 364]

leurs biens et se retirer, se pourra respondre là dessus, que led. terme est pièca passé et quand bien il ne le fust, qu'ilz ne doibvent entretant dogmatiser et exercer leur religion, comm'ilz font à scandale et séduction d'aultres, laquelle leur religion l'on est adverty estre Calvinisticque, combien que pour se couvrir se disent estre de lad^e confession, pour s'ayder des mandemens de l'empire.

Que ces choses estans ainsi, il les veuille bien considérer et peser, comme il convient, mesmes le danger auquel il et sond. pays sont constituez et la faulcte d'exécution qu'il y a allencontre icelluy, si les ennemis du repos publicq tant du costé d'Allemagne que France s'entendans parensemble se déterminassent de faire emprinses, comme l'on est adverty quilz desseignent et pourjectent, y joinct le grand nombre des réfugiez du pays de pardeçà en celluy de Liège et veulle aussy perpendre les maulx, qui pourront conséquemment provenir à ces pays de pardeçà, si quelque feu s'allume aux siens et le requérir partant, que de bonne heure il y veulle pourveoir et remédier et aller fort avisément en ces affaires et porter et faire porter par ses officiers trèsgrand soing, que nulles assemblées ny conventicules se puissent tenir en sond. pays, et avoir singulier esgard sur ces fortz, comme chose si importante et dont si grand dangier pourroit succéder par mesgarde, pressant sur ce poinct autant que possible sera, et retiendra led. Berty bien par le menu ce que sur ce que dessus led. évesque se laissera entendre, pour en faire rapport à son retour. Faict à Bruxelles soubz le nom de son altèze icy mis, le... jour de Septembre 1567.

[p. 365]

Bijlage C.
Verzoek van Prins Willem I aan de stad Luik, om vrijen doortogt.

(Zie bladz. 329.)

I. Le Prince d'Oranges, Compte de Nassow, Seigneur Baron de Breda, Diest, etc.

Messieurs. Me confiant, qu'estez assez informez des urgentes causes, qui m'ont constraint de prendre à la main la présente deffense contre l'horrible et non jamais ouye cruaulté et tirannye puis naguaires exercée par le duc d'Alva et ses adhérens contre les poeures Chrestiens et autres inhabitans de pays-bas, ne m'extenderay à vous en faire icy aucune spécification, et come à cest effect il a pleu au Seigneur Dieu me donner présentement le moien par ceste armée, avec laquele, soubz la conduyte de sa divine Ma^té, j'espère de déliverer de ses exécrables oppressions non seulement ledit pays-bas, ains aussy garantir et préserver de semblable tirannie tous autres pays circumvoisins, sur lesquels ledit duc d'Alva prétend d'extendre avec le temps sa raige et fureur et les mettre aux miesmes servitudes et inquisition, come il a fait ledict pays bas, ainsy que puis naguaires il a jà démonstré, en occupant et se saisissant des terres et Signeuries de l'empire, vous en ay partant bien voullu sur ce faire ce mot pour vous pryer, que me veulliez donner libre passage avecq ceste mesme armée par v̂re ville de Liège, come suys informé, que ne pourroys avoir meilleur passage, que par icelle, ou laentour, et m'assister de vivres et autres choeses nécessaires, en les paieant à raisonable pris, ce que seray prest de deservir en temps et lieu vers vous. Et espérant, que pour la singulière affection, qu'avez à l'entretenement des priviléges de l'empire et de v̂re propre bien et salut, mes-

[p. 366]

mes pour ne tomber ci après entre les mains de si barbares et cruels tirans, ne me voldriés refuser ceste mienne juste demande et par là empescher ung si grand bien, que le Sr. Dieu présente maintenant pour la déliverance de tous oppressez, me deporteray icy vous faire plus longues lettres, vous pryant itérativement, que, les raisons susdites considerées, me veuilliés accomoder en cecy et sur ce déclarer et mander vr̂e bonne volunté et résolution le plustoest, quil serat possible, du moins endedens vingt - quattre heures pour point perdre le temps et occasion, que Dieu présente maintenant, et à tant prieray Dieu à vous, Messieurs, octroyer en tout heur sa tres beningne grace. Escript en la maison forte de Wytthem chez mon camp, le quattriesme jour d'Octobre 1568.

Messieurs, en faisant ce que dessus vous ay requiz, tiendray la main et donneray tel orde vers mon exercite, quil n'adviendra nulle folle ou pillage en vr̂e pays. Guillê de nassau.

A Messieurs les Burgemestrez, Jurez, Conseil et généralité des trengte- deux mestiers de la bonne ville de Liège.

II. A Mongr. le Prince d'Oranges, Comte de Nassau etc.

Monsieur! Aieans par la trompette de v̂re Excellence, porteur d'iceste, reçeu ce-jourdhuy entre les huyt et nueff heures de matin lettres de v̂re Exc^ce daultées de quattréme de ce mois, n'avons volu faillir de incontinent en faire overture et déclaration. Dont selon l'advis et délibération sur ce priese advertissons v̂re Exc^ce, que les demandes y contenues ne concernent seulement le fait particulier des Burgemestres, Jurez, Conseil et trengtedeux bons mestiers de ceste cité, mais ossy la Grace de N.S. R^me et Ill^me Sr. et Prince

[p. 367]

Monsgr. de Liège, Messieurs de Son Vén^le Chapitre, Messieurs de la noblesse, les bonnes villes, plat pays et généralement de tous les trois estatz de cestuy pays de Liège et Conté de Looz, parquoy ne povons sur le contenu desdites lettres de vr̂e Exc^ce donner autre responce, espérant que vr̂e haute Excellence, attendu l'équité d'icelle, ne le prendrat de male part. Et sur-ce, faisant fin par noz bien affectueuses récommandations à la bonne grace de vr̂e Excellence, pryons le Createur luy ottroyer la sienne. De Liège, ce cincquième d'Octobre 1568. Les Burgemestrez, Jurez et Conseil de la cité de Liège.

Bijlage D.
Legerorde van Alva voor den veldtogt in Brabant in het najaar van 1568.

(Zie bladz. 331.)

Der Durchleuchtige Hochgeboren Fürst unnd Herr, Herr Ferdinand Alvares von Toledo, Hertzog zu Alba, margraff zu Coria, Kün. M. zu Hispanien unsers gnedigsten Herrn Gubernator general unnd obrister veldhaubtman in diesen Niderlanden, unser gnediger Fürst und Herr, verordnen und gebietten hiemit allen und jeden Kriegsleuthen zu Rosz und zu fuesz, was Nation dieselbige seien, und was sonst für Personen diesem Lager volgen, nachvolgende Articul stracks und ordenlich zu underhalten bisz uff S.F.G. weiter wolgefallen.

Erstlich: das niemandes von Ir. K.M. kriegsvolckhs, er sei zu Rosz oder zu Fuesz, noch auch diejenigen so von S.F.G. hoffgesindt sein, Gott und seine liebe mutter noch die Hailigen nicht lastern sollen bey schwerer straff, die

[p. 368]

ainem jeden nach erkhantnus seines Obristen unnachleszlich widerfarn solle.

Item: das werenden dieses Zugs kein kriegsman, es sei von Reutter oder Knechten, was nation der auch seie, sich von dem lager one seiner f. Gn. selbst schrifftliche Schein, oder vorgehende Ires obristen erlaubnus, nicht begeben noch absondern solle, bey leibstraff.

Item: in den Kirchen und Clostern soll niemandts, wer der auch seie, an altaren, Bildtnussen, Hailigthumbe und andern monstrantsen oder khirchenzier, sonderlich aber an die behaltnus des Hailigen sacraments, khain handt anlegen noch sich freventlicher weise understehen demselbigen ainichen Schaden, gewalt, schmach oder schimpff zu zufuegen, sonder vilmehr dieselbigen in Ehren halten, beschirmen und dabeneben den Pfarherrn und andern gaistlichen, von mhan und frauenpersonen kain uberlast, gewalt, ober belaidigung anthuen sollen, bey leibstraff.

Item: da villeicht ainer oder mehr in diesem der Kün. M. veldslager und dienst, er seie Kriegsman, oder sonst jemannd von S.F.G. Hoffgesinde, were, die ainiche Zwiehtracht, absag oder andere dergleichen Ansprache oder forderung zu dem andern hette, es treffe an schmach, injurien oder andere sachen, so ist zu verhuetung khunfftigen unraths der sich hierdurch zutragen mochte, S.F.G. maynung und wollen, solche strittigkaiten und Irrungen, die sich also zwischen Jemands, was standes der auch ist, bieszher erhalten, so lang und vil dieser zug weren wurden und ainen monat lang darnach, hiemit und in Krafft disz uffgehebt und hindangesetzt haben, also und dergestalt das der Jenig so über und wider diesen S.F.G. gebottnen fridtstandt handlen, fur ainen verrether gehalten, und darzu das leben verfehlt haben solle.

Item: da ainer oder mehr durch das Kriegsvolckh oder andere, so diesem Küniglich veldleger und S.F.G. hoff folgen, erfaren, das under diesem Hör gegen S.F.G. selbst

[p. 369]

Person oder andern, so gegenwertiglich in Ir Kün. M. Kriegsdienste sein, ainiche verrehterey anrichten wolte, so ordnen und setzen S.F.G. das der oder dieselbigen, die dessen in erfarung komen, solches alszbald Iren obristen, er seye aber Reutter oder Knecht, oder andern seine Bevelchsleuthe zu erkennen geben, das alles S.F.G. volgendts haben zuverstendigen, bey vermeidung, das der Jenig so solches also fursezlich verschwigen und wie gedacht nicht uffenbarn würde, allermassen wie der thether selbst gestrafft solle werden.

Item: das niemandts understehen mit den vheinden ainiche sprach oder gemainschafft zu halten, es seie heimblich oder offentlich, ausserhalb erlaubnus seines obristen, bey leibstraff, die auch demjenigen, so jemandts wüste wer solche practicken fuerte und denselbigen nicht angeben würde, gleichsfals wie dem thehter widerfaren solle.

Item: ordnen und bevehlen S.F.G. das sich ainst jeder in seinem Losement, dahin er beschaiden, fridlich und still verhalten und sich ains und die ander nation, wie die in diesem Künigl. Veldleger gegenwertig sain, so fridlich und ainig gegen ainander erzaigen und beweisen, damit under Inen kein miszverstandt, unruhe, oder ergernisz erfolge; dan da ainer oder mehr solchen Haderen und uffruren deszgleichen auch die Jenigen so über den andern losz schieszen und gleichwol nicht beschedigen betretten, so sollen sie nicht destoweniger durch die spiesz gejagt werden.

Item: ordnen und bevelhen weiter S.F.G. allen Obristen, Haubtleuthen, Fendrichen, Bevelchs- und gemainen Kriegsleuthen, was nation und Herkommens die sein, inn fall da sich ainicher zancks oder gefecht in Iren Leger zwischen iren Kriegsleuthen, wer die auch von Irer oder anderer nation sein, erheben, das sy mit sonderm müglichen vleis und ernst darob und daran sein sollen, die strittigen zu schaiden und zuvertragen, und in alweg die sachen dahin richten sollen, das die frembden nation wie billich gehandthabt und in solchem

[p. 370]

bevelch gehalten werden, das inen khain schadt zugefügt, sonder bisz in ir lager verholffen werden, damit diejenigen nationen, so sich also guetwilliglich in Ir K.M. dienst begeben, gegen den vheinden sich schuldiger gebur nach erzaigen und fridlich neben ainander leben mogen.

Item: an die Profiande und victualen, die zu Behuf des veldlegers zu Kauff zugefuert wurden, soll niemandts handt anschlagen, noch die Jenigen, so dieselbigen also dem leger zufueren, ob sie gleich die Profiant zu bezallen anbieten, mit nichten vergwaltigen oder in andere weg belaidigen, bei leibsstraff; sonder alle Profiandt, in gemein und insonderhait, sollen uff freyen marckt und Profiandtplatz, der jeder zeit durch den veldmarschalckh ernant wurden, gebracht und alda durch der Kün. M. obristen profiandtcommissarien, oder andere seine hierzu verordneten, gescheztst werden, inmassen dan S.F.G. sovil die Profiandt belangt, ain besondere ordnung verfassen haben lassen.

Item: ist S.F.G. endtliche maynung und gebietten anstat der Kün. Magt., das niemandts, er seie Zu Ross oder Fuesz, so in diesen Zug in Ir. Kün. M. Kriegsdienst oder S.F.G. hoff ist, sich understehe one erlaubnus seines obrissten sich von seinem Regiment oder dienst, so für sein Person noch andere mit Ime, heimblicher weise abzustellen, bey verlust leibs, lebens, und alles desjenigen so bey ime befunden wurdet, und wie wol durch S.F.G. diesem Ir Kun. M. hör ain ordenlich veldtmarschalckh, Provosz und Capitan der Justicien mit sambt iren underprovoste und steckenknechte fürgesezt, die uff unordnung des Kriegsvolckhs, beraubung und vergwaltigung der armen leutte, bevorab der Jenige, die dem veldleger proviandt und andere nottürftig sachen zubringen, Ir acht und uffmercken haben, sonderlich verhuetten sollen, das das Kriegsvolckh nicht uff frembder Herrn Landschafften, so Ir Kün. M. guete freundt und aynungs verwanten sein, lauffen, bei leibstraff und verlust Ires genommen Raubs, So ist es doch an dem, das gedachter verordenter

[p. 371]

veldtmarschalckh oder seine zugeeignete Bevelhaber nicht an allen ortten des Legers noch ausserhalb desselbigen gegenwertig und allem ubel vorsein khünden; darumben ordnen und bevelhen S.F.G. allen obristen, Haubtleuthen und andern, so über Reuter und Knechten ainichen bevelch haben, in gemain und insonderheit, das sy solche obangezogne unordnungen und unzimbliche vergewaltigungen Ires besten vleiszes und vermögens verhindern und abstellen, und da ain Kriegsman befunden, so ainich viehe oder andere essensspeisz uff freundts- und aynungs-verwandten Lande wechgenomen und ins leger gebracht, one erlaubnus seines obrissten, dem solte solcher raub widerumben abgenomen und weiter nach seinen verdienst gestrafft werden.

Item: niemands von dem Kriegsvolckh soll ausserhalb seinem quartier in kainen offenen Gang oder sudelkuchen, da andere frembde nationen losieren, nicht essen noch spilen bey leibstraff, sondern ain jeglicher mus die Gartkuchen und spille in seinen aignen quartier besuchen und handtieren zu verhuetung zanckhs, haders und anders unraths, so gemainiglich diszfals entstehen:

Ueber das ordnen und bevelhen S.F.G. das alle die Haab, so durch das Kriegsvolckhs in schlachten, scharmützlen oder bestürmung ainicher stat und schlosser erobert und gewonnen wurden, dem jenigen, so es also nach altem Kriegsgebrauch erobert, frey zustehen und pleiben solle, jedoch das alle Gefangene personen, was condition oder standt die sein, S.F.G. vorbehalten umb darmit zu handlen, wie sich Irer Kün. Mt. nottürfft nach gebüren wurden, und sovil das geschutt, pulver und andere munition von Korn und proviandt, so hin und wider in den eroberten Heusern und sonderbaren Kornkasten befunden werden, belangt, das alles sollen den Jenigen, so S.F.G. hier zu verordnen werden, uberliffert und volgends zu des Jenigen, dem es also zugehörig, nutz and frommen angewendt werden - Und uff den fall, da Ir Kün. Maj. Kriegsvolckh ainiche Profiandt oder viehe

[p. 372]

von den vheinden ins velde eroberten, mahnen und wollen S.F.G. das solch abgenomen viehe ausser dem Leger nicht getrieben noch verkauft, sonder gemelt Kriegsvolckh solle gehalten und schuldig sein, dasselbige im Leger zu nottürfft desselbigen in gebürlichen Preisz zuverkauffen, bey verlust angerürter eroberter Peuth und straff des Verbrechens.

Deszgleichen ordnen und setzen S.F.G., im fall sich zutragen, das ainiche Flecken, Stat oder vestungen den rebellen zustendig erobert und preisz gemacht, soll sich niemandts understehen ainen andern Kriegsman sein eroberte Peuth abzunemen bey leibstraff.

Item: bevelhen und gebietten S.F.G. das kein Kriegsman, so jetziger Zeit in ir Kün. M. dienst und veldleger ist, kheyn sonderbar weib, oder beyschlaffe, ausserhalb seins rechten Eheweibs mit sich fuere, und das sonst von allen gemeinen oder sonderbaren weibern, so bey diesem Hör sein, bey jeglichem vendlin nicht mehr dan sechs gemaine weiber geduldet, bey uffgesetzte straff das von den uberigen, da sy betrehten, mit ruetten ausz den leger gestrichen und darzu alle Ir Haab und Plunder verwirckhet haben sollen, und daentgegen da sich befinde das ainicher Kriegs- oder Bevelschsman in diesem Zuge ainich weib fur sein Beyschlaffen mit sich fuert und unterhalten, derselbig solle aus dem Leger geschafft, und nachmals untüglich sein weiter in Kriegshandeln zu dienen, und darzu die straff desselbigen zu S.F.G. gefallen und erkantnus stehen, inmassen dan S.F.G. allen Haubt und Bevelchsleuthen ufferlegt haben wollen, in diesem Fall bey iren underhabenden Kriegsleuthen vleissige uffsehen zuhaben, bey vermeidnus S.F.G. ungnad und entsetzung des bevelchs.

Item: mandiern S.F.G., das alle die weiber, so diesem Leger wie obgedacht volgen, allwegen mit dem Trosz irer nation fortziehen, und sich hinder demselbigen nicht finden lassen, bey straff das sy preisz gemacht werden sollen.

Item, das sich niemandts aus dem Kriegsvolckh under

[p. 373]

den Trosz begeben, ausserhalb die Kranckhen, die mit erlaubnus Ires Obristen oder Haubtmans uff vorgehende erweisung Irer obligenden Kranckhait bey dem Trosz verpleiben mogen, bey straff das derjenig so sich gesundt bey dem Trosz finden wurde, drey mal gebunden in die Hoch gezogen und widerumben herab geschnelt solle worden.

Item: ausserhalb der Comissairs, Korieren, oder anderer dergleichen Personen, soll sich niemandts understehen für daz Leger herausz zulauffen oder sein vendlin zuverlassen noch sich underwinden ainiche Losamenter und fuetterungen einzunemen.

Item: S.F.G. gebietten auch das ain jeder Kriegsmann bey seinen vendlin pleibe und die ordnung underhalte, wie all andre Regimenter, one das Jemandts geurlaubt sein Solle vor oder nach zu ziehen, bey straff die zu des verbrechers Obristen erkentnus stehen solle.

Item: ist S.F.G. maynung und gebietten, das alle diejenigen, so in irer Kün. M. besoldung, noch under ainichen Regiment, nicht sein noch auch bey S.F.G. Junckern und Hoffgesinde khein wissentlichen Dienst nicht hetten, was Nationen die auch sein, innerhalb dreyer tagen nach verkhündigung disz sich ausser diesem veldleger begeben, bey leibsstraff.

Deszgleichen gebietten und ordnen S.F.G., das die jenigen, so keine Kriegsleuth noch also geschaffen sein, under ainich regiment zusellen, sich bey dem Trosz enthalten, und den Trosz können volgen, bey straff dreimal in die Hoch zu ziehen und preisz zu machen.

Item: kain Kriegsman soll an aines andern Pferde, so in dem Trosz gehen, sy seien geladen oder ungeladen oder auch an die Jenigen, so in dem Leger ledig umher lauffen, kain Handt anlegen, es seie dan sach das die so es also gefangen demjenigen so es Zustendig sey stundt widerumben uberliffere bey leibsstraff.

Item: das sich niemandts understehe, er sei in oder aus-

[p. 374]

serhalb dem Leger sich aines haimblichen Zuganges in Ir Kün. M. veldleger, sonderlich in S.F.G. noch anderer von derselben hoffgesindt zelten zugebrauchen weder eben der gemaine Pforte gedachtes Legers und Zelten, bey leibstraff.

Item: alles Kriegsvolckhs, es seie zu Rosz oder Fuesz so in diesem Zug Ir. Kün. M. dienen, von was standts, herkhomens und wesens die seien, sollen ain jeglicher zuwissen, die jenigen so Rustungen an haben uff derselbigen ain rothen binden tragen, die jenigen aber so plosz und one Harnisch sein, sollen uff iren Klaider ain rothes Kreutz angenäht und also ain jedez sein Post Veldtzaichen offenbarlich und dergestalt tragen, das dasselbig nicht bedeckt noch verborgen werde; dan da ainer oder mehr anderer gestalt dan wie jetztgedacht befunden, solle er als vheindt geacht und gestrafft werden.

Item: wan durch S.F.G. verordnung ainich Kriegsvolckh, es were zu Rosz oder Fuesz, in Besatzungen von Stetten, Schlosser und Flecken geschickt und das sich zutragen wurde, das gemelt Kriegsvolckh in Iren besatzungen durch die vheindt belegert und daruber ainen oder mehr sturm überstuende, so wollen doch S.F.G. derwegen in gemelt Kriegsvolckh ainiches vortheil, geltshalb, weiter wider sich Ir gewondliche Besoldung erraicht, mit nichten geholten noch verbunden sein. Unnd Im fall da Ir Kün. M. widerwertige rebellen ainiche Stette und Schlosser inen hetten, und sich doch volgends vermittelst ainicher vergleichung in Ir Kün. M. und S.F.G. gehorsam und handen ergeben würden, alszdann soll und mag niemandts von dem Kriegsvolckh, zins gemain oder insonderhait, sich mit gewalt in gemelte stat und vestungen begeben, alda nicht plundern, noch ainich viehe wegcknemen, deszgleichen auch die Häuser oder ander gepau mit brand oder sonst nider zureissen, sonder S.F.G. ausztrücklichen bevelch, bey leibsstraff.

Und dieweil groszlich von nothen, das alle winde- und wasser- mühlen, wo die auch uff wasser oder Lande erfunden

[p. 375]

in wesen erhalten werden, so ordnen S.F.G. mit allen ernst gebiettende, das niemands, er seie zu Rosz oder Fuesz noch sonst jemandts ander wer der auch seie, sich freventlich understehe ainiche mühlen nider zu werffen, zuverbrennen noch in andere weg zuverderben, es geschehe dan mit S.F.G. austrücklichen bevelch.

Item: so Gott der almechtig gnad gebt, das S.F.G. durch ain veldtschlacht oder ainichen anderen angriff der vheinde, deszgleichen auch in Belegerungen und besturmung ainicher Stat und Heusern so von den vheinden besetzt weren, den Sig erhalten, und solche vestungen einbekomen, So ordnen und bevelhen S.F.G. das kain Kriegsman noch andere Person so diesem Hör volgen, sich understehen ichts preisz zumachen, zu plunderen oder zu beuthen, sonder das ain jeglicher in seinen ordnung und bey sein Post verpleiben und seines obristen verordung verhalten solle, bisz und so lang das veldt oder die Stat oder vestung die also erobert gantz und gar behalten, eingenomen und versichert, bey leibsstraff die den verbrecher widerfarn soll.

Weiter bevelhen S.F.G. das niemandts von dem Kriegsvolckh, er seie zu Rosz oder fuesz, fursetzlicher weise in diesem leger ainen larmen noch ander geschrey bey tag oder nacht anrichte, es were die sach das solches die notturfft durch scheinbare gegenwertigkhait der vheinde erfordert wurde, und wen also ain allarms entstanden, solle anstundt ain jeglicher sich in sein Leger zu sein Fanoprist verfuegen, und sich der enden, dahin er verordnet, stellen; dan da ainer oder ander in solchem thuen in sainen Losament nicht verpleibe, ausserhalb wissentlich leibskranckheit oder anderen offenbarer nothwendiger ursachen und erlaubnus, der solle an seinem leib gestrafft werden.

Item: kain Kriegsman, er seie zu Rosz oder Fuesz, soll an der musterung sich nicht under zwaien Fanen mustern noch einschreiben noch under aines andern namen durchgehen, sonder ain jeder soll sich und sain selbst namen mustern und allain

[p. 376]

ainmal under seinen Fanen einschreiben lassen, bey leibsstraff, da auch ainich Hoffgesindt Ire dienern durch die musterung gehen lassen wurden, demselbigen solle der Hoff ewigklich verbotten sein.

Item kain Haubtman oder Fandrich soll niemandts von ainen anderen Regiment under seinen Fanen one erlaubnus seines obristen oder dessen Leutenant nicht annemen, bey straff die dem verbrechen diszfals wiederfaren, und da es ain Fendrich, seines vendlins entsetzt und aus dem gewiesen und gebannen werden solle, dieweil hiedurch zum offtermalen grosse unordnungen und zwitracht sich zutragen thuen.

Item kain Kriegsman noch andere Personen, was condition die seien, sollen den jenigen Platz, so ihnen durch den Obristen Furier oder seine Zugeordnete zugeaignett und eingegeben, nicht verandern noch aines andern Losament einnemen, bey straff, die zu S.F.G. erkantnus stehen solle. Und ob sich zutragen würde, das der Obrist veldtmarschalkh oder jemands von den Provosten oder Steckenknechten, ainiche übelthetter angrieffen und sich die miszhandler gegen Inen zu wehr stellen würden, so gebietten S.F.G. allen Kriegsleuthen, in gemain und insonderhait, deszgleichen auch derselben Hoffgesindt, von was qualität und standts, also zur selber Zeit gegenwertig sein möchten, das sy zu handhabung der Justicien in diesem Fall alle gebürliche hilff und beistandt thuen wollen, bey vermeidung das der Jenige, so also hinwider handlen nicht weniger als der ubelthetter selbst fur straffbar gehalten und gestrafft werden solle.

Item: niemandts soll sich understehen sich mit dem gelt, so ain anderer in offnen oder sondern spill fur ime gewonnen, hinweckh zu machen, es soll auch keiner, er seie Kriegsman oder nicht, anderst weder mit bare gelt spilen. Dan was ainer dem andern uff borg, es were wenig oder vil, abgewinnen, wollen und bevelhen S.F.G. das der Jenig der also verloren, nicht gehalten noch icht schuldig sein solle;

[p. 377]

deszgleichen gebietten und bevelhen S.F.G. mit sondern ernst, das niemandts im Spill, es seie Reutter oder Knecht, sein Rustung und Pferdt verseze, aber da sy etwas anders zu Pfandt setzen wollen, mag Ime das Spil gestattet werden.

Dieses alles als oberzelt S.F.G. bevelch nach soll offentlich ausgerueffen und ain jeder Khundt und zu wissen gethon werden, sich bei vermeidung uffgesetzter Straff darnach haben, zuverrichten und vor schaden zu hueten.

Geschehn im veldtleger zu Niderharen am 17 Tag Septembris 1568.

Bijlage E.
Het zakboekje van Bourlette.

(Zie bladz. 349.)

- - Interrogé, pourquoy il confessant avoit escript en sa tablette, que luy at été monstrée les mots: Si le Duck d'Alve le scavoit nos desniers seroyent confiskez et nos amys destruicts, dict que c'estoit pour cause, que Johan de Somme, ung jour ci-devant estant à Aix, leur avoit promis de ne les laisser en dangier pour 4000 à 5000 florins et scavoit le dict Johan dès alors, qu'il confessant estoit munitionnaire de Prince d'Orainges, ce que depuis ledict de Somme at encor mandé à ce confessant par Barthel de Frères, lorsqu'ils estoient en la maison de Bernard de Haccort aux bruyères, auquel temps ledict Barthel luy avoit aporté 8 angelots, venant dudict Somme.

Interr. pourquoy il avoit escript à deuxieme feuillet que s'il estoit à Sedain, il feroit plus de service à prince d'Orainges, estant illecq, qu'il ne feroit suyvant le camp, dict, qu'il es-

[p. 378]

toit pour ce il euisse en plus de moyen de service à Aix, Coloigne et autres villes de Pays-bas, pour entendre d'illecq les menées et le secret et après advertir ledict prince de ce qu'il entendroit, pour le service d'iceluy prince.

Interrogé, pourquoy il avoit escript en sa tablette:

o Passi graviora, dabit Deus his quoque finem,

sed non statim, répond, qu'il l'avoit escript pour conforter le Sr. de Betho, qui lors (estant en France) avoit perdu ses chevaulx et charrette et pour ce estoit fort triste et aussy ledict Sr. de Betho n'oyoit guaires.

A comenchement de 4^me feuillet estoient escript ces motz: Wy willen morghen wech! déclaire ledict confessant, que c'estoit aussy pour advertir ledict Betho de leur intencion de leur departement et, quant à l'eawe⁽¹⁾, mentioné en dict follet, dict que c'estoit l'eawe emprès ou alenthour de chestea⁽²⁾ de Porchinne; dict que, quant ilz aroient passé ceste eawe, ilz seroient hors de tout dangier et que puys ilz poroient fuier divers⁽³⁾ amys, en oultre que le prince ne se volloit plus mesler de riens, et cela disoit il, pour ce qu'il avoit petit orde à camp et que on suspectionoit mal contre ledict Schauwenburch, maréschal de dict camp.

A même feuille estoit ossy escrit: Si vous allez pour prendre congié ne serez le bienvenu. Il vaudroit mieulx temporiser, le Prince serat tant contristé. - Là ou vous estez je vous suyvera, tant qu'il me serat possible. - Si Madame et les femmes d'Aix scavoient, que nous portons sy bien, elles se disposeroient pour aller à Sedain; ce seroit le meilleur auprès de Monsr. de Risoir, s'il nous volloit sustenir, en payant nos despens. - Nous y serions bien longhement, si l'on n'en scavoit riens. Aussy si c'est Pays de Lorraine, il est neutre. -Nous avons promis à prince

(1) L'eau.

(2) Château.

(3) Fuir vers.

[p. 379]

le suyvre. - On dit, que le Prince de Condé at defaict quattre milles hommes. - Je le fay pour vous donner coraige, mais les affaires sont en bonne apparance et mectons nous en la main de Dieu, nous obtiendrons. - Les poeuvres dames sont en grande perplexité, Dieu les confortera. - De suyvre sains argent, je ne scaroye faire ce voyage. - Le tout quoy il confessant dict avoir escript à Sr. de Betho, estant en Franche un peu devant leur departement. - -

Bijlage F.
Vonnis van Johan de Somme.

(Zie bladz. 355.)

Veu par le drossart du roy nre Sgr., ordonné an Duché de Brabant par copie auctenticque soubzsigné: Prats, l'acte et advis rendu et déterminé au conseil du Roy lez son Excellence allencontre de Jehan de Somme, naguères contrerolleur d'Anvers⁽¹⁾, prisonnier: contenant que par le besoigné des commissaires à l'endroict dud. prisonnier se treuve led. prisonnier chargé d'avoir tenu plusieurs et diverses communications et machinations avecq Andrieu Bourlet, son beaupère, tant en la ville d'Aix qu'en la maison de Bernart de Harcairt aux bruyères lez la ville de Liège et: lequel sond. beaupère (nonobstant qu'il estoit pensionaire de sa M^té) il savoit avoir emprins la charge et estre commis par le Prince d'Oranges pour ammotionaire de son camp des rebelles pour invahir les pays de sa Ma^té.: Et laquelle charge sond. beaupère lors avoit présenté et icelluy de Somme

(1) De commissie van de somme als zoodanig dagteekende van 8 October 1567. Vroeger was hij ammunitiemeester te Charlemont geweest.

[p. 380]

accepté, tant aud. Aix avant la venue dud. Prince d'Oranges, que depuis ausd. bruyères, estant led. camp passé la rivière du Meuze, et promis de furnir la somme de cincq ou six mille florins pour l'advancement desd. amonitions et que, estant led. Prince d'Oranges parvenu sy avant de se monstrer devant la ville d'Anvers, il monstreroit le plus foible lieu de lad^e citadelle, ou cincquante de front pourroient facillement entrer, et que à l'instance dud. Prince d'Oranges il auroit accepté la charge de sond. beaupère et mectre le feu ès amonitions de lad^e citadelle d'Anvers: envoyé et presté diverses sommes d'argent à sond. beaupere, après s'avoir estre mis au service dud. Prince d'Oranges, rebel à sa Ma^té, et donné charge à son frère Anthoine de Somme de délivrer led. Bourlet des prisons de Mazières, ou il estoit mis à ransson de deux cens escuz: Veu les confessions dud. de Somme, tant celles devant torture que depuis ratifiées, ensemble ce q'ua esté besoigné à Bouillon avecq led. Bourlet prisonnier et le tout considéré, at led. Drossart, ensuyvant l'expresse ordonnance de son Ex^ce datée de V de Juillet XV^e Soixante nuef, en conformité dud. advis et par vertu d'icelles, condempné led. Jehan de Somme par cestes d'estre exécuté par l'espée et comme trahistre son corps mis en quatre quartiers et tous et quelzconques ses biens confisquez au prouffict de sa Ma^té et que, pour estre le faict tant exécrable et pour estre l'exécution plus exemplaire, que icelle sera faicte sur ung hourt en la plaine devant la porte de lad^e citadelle et sa teste mise sur ung glaive et attachée à la porte dud. Anvers, proche à lade citadelle, et les quatre quartiers sur chascun des boulvertz cle lad^te citadelle, ou en telz aultres lieux que l'on trouvera le plus convenable. Ainsi pronuncié en la ville d'Anvers par led. Drosfard le XII^e jour de Novembre 1569. Signé J. de Greve.

(Overgedrukt uit de Gids, Jaargang 1844. (II^de Dl.)