Beknopte beschryving nevens eene naauwkeurige afgezette kaart der Zeven Vereenigde Nederlanden

[p. 40]

§. XVI.

Friesland

Is eene Heerlykheid, en heeft dezen naam ontvangen van de Frisen (Frisii) een oud en strydbaar volk, dat in deze gewesten zich al van zeer vroege tyden af heeft neêrgeslagen.

't Noord Westelyke gedeelte dezer Provincie, 't welk naast aan de Noord-Zee ligt, heeft in gronds gesteldheid zeer veel overeenstemminge met Holland, zynde even zo voorzien van schoone weilanden, op welke niet alleen Melkkoeyen en Ossen, maar ook eene menigte van Paarden onderhouden worden, die in grootte en sterkte weinig weêrgaà hebben, en hier rondom in menigte worden opgekogt, waarom 'er dan in verscheide dorpen, als Kollum, Berlikum en anderen, jaarlyks veel Paardemarkten gehouden worden.

Aan den anderen Kant is ook de grond zo Veenagtig, als in sommige plaatsen van Holland, hoewel 'er de turf niet zo goed valt. Om deze reden zyn 'er ook veel meiren en andere kleinder stilstaande wateren, veroorzaakt door 't uitgraaven en baggeren van den turfgrond, onder welke Fljuesser, Heeger, Sloter, Koevorder, Tjeuker, Sneker en Bergumer meiren, als de voornaamste in aanmerking komen.

Voor 't overige is het Land hier overal zeer laag, en dewyl de kusten, by gebrek van duinen, met dyken omringt zyn, zo is 't by harde stormwinden uit 't Noord-Westen, aan 't gevaar van overstroominge onderworpen, zo deze dyken 't geweld der Zee baaren niet konnen wederstaan, gelyk de ondervinding leerde in 1570 op den 1 November, wanneer by zulk een doorbraak en daar op gevolgde overstroominge duizenden van menschen verdronken zyn, deze wordt daarom heden by de inwooners den Allerheiligen vloed genoemd.

Om 't overtollig water, dat 's winters door den regen en sneeuw de landen bedekt, weêr Zeewaards afteleiden, zyn ze allerwege doorsneden met zeer veele griften, die in elkanderen loopen, en waarby hier en daar eenige Molens staan, dienende om den afloop van 't water te bevorderen.

De Inboorlingen dezer Provincie zyn in inborst, kledinge enz. van andere Nederlanders wat verschillende, doch allermeest in de spraak, voornamelyk zo als zy van de land-

[p. 41]

lieden gebruikt wordt, hebbende eenige overeenstemming met de spraak der Engelschen.

De gansche Provincie wordt in drie Quartieren onderscheiden, namelyk in Oostergoo, Westergoo en Zeven woeden.

De twee eerste hebben haaren naam van derzelver gelegenheid; Ooster-en Westergoo, is zo veel gezegt als Ooster-en Wester land; want Goo of eigenlyk Gouw, is volgens 't oude Duits een Land te zeggen.

Het derde Quartier heet Zevenwolden, dewyl dit land eertyds vervuld geweest is met Wouden, by de Friesen in die streek wolden genoemd, die waarschynlyk zeven in getal geweest zyn.

Doch behalven deeze algemeene verdeelinge, is yder Quartier nog onderdeeld in verscheide zogenoemde Grietenyen, van denzelven aart als de Ambtmannyen of Drost-Ambten in de andere Provincien; en tot deze Grietenyen behoren de dorpen, die hier doorgaans niet heel groot maar ongemeen menigvuldig in aantal zyn.^(*)

In 't Quartier Oostergoo is voor eerst aantemerken Leeuwaarden, by de Friesen Liewerden uitgedrukt: een schoone, groote en volkryke Stad, liggende aan de Samenvloeijinge van verscheide wateren, waar door de af en toevoer van allerlei Koopgoederen voor dezelve zeer gemakkelyk gemaakt wordt. Zy is ook de Hoofdstad der geheele Provincie; voor zo verre daar alleen de byeenkomst van de Staaten der Provincie, en de zetel van 't Hof Provinciaal is, gelyk ook voorheen, toen deze Provincie benevens Groningerland, nog haare byzondere Stadhouders had, deze ook binnen die stad hunne Hofhouding plagten te hebben, doch des Zomers, op een Lusthuis niet verre van 't Heereveen, het Oranje-woud, genoemd.

Dokkum is de andere stad van dit Quartier, veel kleiner van begrip dan Leeuwaarden, doch zeer net bebouwd, en liggende nog veel gelegener tot den koophandel, wegens haare gemeenschap met de Zee, door 't Dokkumer-diep, 't welk in de Lauwer-Zee valt. Die stad is te meer merkwaardig, dewyl zy de geboorte plaats is van den vermaarden Wiskonstenaar Gemma Frisius.

In dit Quartier zyn elf Grietenyen, namelyk 1. Leeuwaardera-deel met 14 dorpen, onder welke meest beroemd is Zwichem, omtrent 1½ uur gaans ten zuiden van

(*) 'Er zyn eigentlyk 11 Steden en 30 Grietenyen in Friesland, van waar de Spreuk: alles op zyn elf en dertigste te verrichten oorspronglyk schynt.

[p. 42]

Leeuwaarden, wegens den geleerden Nederlandschen Geschiedschryver Viglius van Aita, die daar geboren is, en daarom van Zwichem werd bygenaamd. 2. Ferwerdera-deel, naar 't voornaamste dorp dat daar in ligt, Ferwerd genoemd, 't welk hier eens voor al dient opgemerkt te worden omtrent de benoeming van meest alle de andere. 3. Westdongera deel. 4. Oostdongera-deel. 5. Kollumerland. 6. Agt Karspelen. 7. Datumera-deel. 8. Tietjerkstera deel. 9. Smallingerland. 10 Jdaardera-deel. 11. Rauwerderhem, ook naar 't dorp Rauwerd genoemd, dat zeer vermaard geworden is door de Labbadisten, die zich onderhielden in 't Wiewerder-bosch.

II. In 't Quartier Westergoo liggen de meeste steden; namelyk:

Franeker westwaards van Leeuwaarden aan de vaart, die van gemelde stad naar Harlingen loopt. De stad is klein; zy heeft eene Akademie, gesticht in 1585, die voorheen in grooten bloey geweest is.

Harlingen ligt aan Zee, is na Leeuwaarden de grootste en aanzienlykste stad der geheele Provincie, en door den koophandel tamelyk welvaarende, ook is zy redelyk gesterkt geweest, en kan door eenen vyandlyken aanval gedreigd wordende, door 't openen der sluizen van rondom in 't water gezet worden.

Bolswert is landwaards in gelegen 1½ uur van de Zee, op eene boven 't ommeland een weing uitsteekende hoogte, waar van zy ook den naam schynt gekregen te hebben, als hol zynde in haare uitgestrektheid.

Zuid-Oostwaards van daar ziet men Sneek en Ylst digt by elkanderen liggen, mede twee kleine plaatzen; Ylst wordt by de Friesen der Ylst genoemd, en is naauwelyks meer dan een vlek.

Workum, voorheen Wolderkum geheeten, ligt by de Zee, waar door de stad by westerlyke harde winden in groot gevaar is.

Hinlopen is een oope en onbemuurde stad, aan dezelve Zee gelegen, een klein uur Zuidwaards van Workum.

Staveren was voorheen de grootste, rykste en befaamste stad van gansch Friesland. Zy ligt op den westelyksten uitstekenden hoek van dit land, die de gedaante van een Caap heeft, uitziende op West-Friesland; door 't geweld der Zee baaren is egter die stad van tyd tot tyd in zo verre afgespoeld, dat er nu niet dan een gering overblyfsel van te zien is.

In 't gezigt dezer stad; Zeewaards in, is het zogenoemde

[p. 43]

Vrouwe-Zand, vermaard door een bekend geval van zekere ryke Vrouw binnen Staveren woonagtig, waar van men 't verhaal vindt in de Cronyk van Staveren, gevoegd agter A. Westerman Chr: Zeevaart pag. 555.

Dit Quartier is ten platte lande verdeeld in Negen Grietenyen, als 1. Menaldumera-deel. 2. Franekeradeel. 3. de Bilt in de Oude en Nieuwe onderscheiden, 4. Barra-deel. 5. Bardera-deel. 6. Hennaardera-deel. 7. Wonsera deel, waar in aan de Zee ligt het dorp Makkum, vermaard inzonderheid door de kalkbranderyen van Zee-schulpen, welke onder den naam van Friesche kalk van hier afgehaald wordt. 8. Wimbritsera-deel en 9. Hemelumer-oudefert, hier in ligt het dorp Molqueren digt by Staveren, aanmerkelyk zo wegens de zonderlinge spraak der inwooners als wegens de verwarde plaatsing der huizen, welke maakt, dat een, die 'er niet zeer bekend is, over al stuit en nergens te regte kan raaken; hoewel dit laatste eertyds erger was dan nu.

III. In 't Quartier Zevenwolden, is de eenigste stad Sloten, niet verre van de Zuider-Zee liggende, klein van begrip, doch bekend wegens den menigvuldigen doortogt.

Dit Quartier vervat tien Grietenyen, namelyk: 1. Gaasterland. 2. Lemsterland, waar in ligt de Lemmer, een dorp daar door zeer bekend, dat de meesten, die uit Holland, naar Friesland reizen, met een beurtschip van Amsterdam hier belanden, en de reis dan verder landwaards voorzetten. 3. Donia-Werstal. 4. Haskerland. 5. Utingera deel. 6. Aengwerden. 7. Opsterland. 8. Schoter-land, daar in vind men 't Hereveen, een groot vlek, in 't welk zelfs in yder zevende Jaar de Provinciale Synode van Friesland gehouden wordt; digt by 't Heereveen ligt 't het Oranjewoud, een Lusthuis der Erf-Stadhouderlyke familie. 9. Stellingwerf Oostereinde. 10. Stellingwerf Westeinde, welke laatste de grootste van alle de Grietenyen is, behelzende 21 dorpen.

Behalven dit vaste Land behooren nog tot Friesland twee Eilanden, namelyk, Ameland en Schiermonniksoog, wordende 't water, dat deze Eilanden van Friesland afscheidt, het wad of ook in 't meervoudige de wadden genoemd.

Ameland staat egter niet onder 't bestuur van de Staaten der Provincie: het erkent geenen anderen Heer, dan zyn Doorl: Hoogh: aen Heere Prins van Oranje, die daarom onder zyne tytels heeft, onafhangelyk Heer van Ameland.