Beknopte beschryving nevens eene naauwkeurige afgezette kaart der Zeven Vereenigde Nederlanden

[p. 32]

§. XIV.

't Hertogdom

Gelderland.

Werd eertyds GELRE genoemd naar de stad Gelder, die 'er toen, wanneer deze Provincie nog in haar geheel en op zich zelve gerekend werd, de Hoofdstad van was; doch dit gedeelte, in welke de stad Gelder ligt, is 'er nu van afgezonderd, en wordt Opper- of over Gelderland genoemd, in onderscheiding van dit Gelderland, 't welk hier als een der VII. Provincien voorkomt, aan 't welk men dan den naam geeft van Neder-Gelderland.

Dit Gelderland zou eigentlyker wyze gesproken maar uit twee Quartieren, namelyk van Nimwegen en Arnhem, bestaan; doch 't Graafschap Zutphen, dat wel eer eene byzondere Provincie op zich zelve was, is na den Munsterschen Vrede de Geldersche Provincie ingelyfd als een derde Quartier, waarom dan ook de Staaten dezer Provincie genoemd worden Staaten, des Hertogdoms Gelderland en des Graafschaps Zutphen.

Van Lugtsgesteldheid is deze Provincie ongetwyffeld de gezondste van allen.

Ook is 'er de grond aan de meeste plaatsen, zo men eenige schraale bergstreeken in 't Quartier van Arnhem en eenige broek- of veenagtige plaatsen, in 't Quartier van Zutphen, uitzondert; zeer vrugtbaar; men vindt 'er schoone boomgaarden, weilanden en meest bouwlanden; doch de ingezetenen zouden 'er ongelyk meer vrugten van konnen trekken, zo de sterke doorwellinge van 't water, by hoge rivieren sommige landen, wat laag liggende, laat in 't voorjaar, niet zo zeer deeden ondervloejen, als men nu zedert eenige jaaren ondervonden heeft.

Behalven den Rhyn en deszelfs drie gemelde armen, en de Maas, zo heeft deze Provincie nog haare byzondere en kleindere rivieren, als de Linge die tusschen den Rhyn en de Waal vloejende, zich by Gorinchem in de Merwe ontlast De Grift, die by Hattem in den Yssel stroomt; ook den ouden Yssel, die by Doesburg; en de Berkel, die by Zutphen zich met den Yssel vermengen.

In de beschryving der steden en andere merkwaardige

[p. 33]

plaatsen van Gelderland, de Quartieren volgende komt ons

I. Eerst voor 't Quartier van Nimmegen, 't welk dus genoemd wordt naar deszelfs hoofdstad, Nimmegen, hoewel deze in een zeker opzigt als de hoofdstad der geheele Provincie mag erkend worden, dewyl zy dit voorrecht deelt met de hoofdsteden der twee andere Quartieren, om dat de Vergaderingen van de Staaten der geheele Provincie (de Landdags vergaderingen genoemd) tusschen deze drie steden t'elkens verwisseld worden.

Nimmegen, of eigentlyk Nieuw-Megen, ligt voor 't meerder deel op eenen berg, aan den slinker-oever der Waal, die voor deze stad 't allerdiepste is; voorheen was zy een vryë Rykstad, welker gewoone wapen (eenen dubbelen Arend) zy ook nog ter gedachtenis daar van voert, hebbende toen onder zich eene streek lands die daarom ook nog 't Ryk van Nimmegen genoemd wordt. Zy heeft een oud en pragtig Slot, door Keizer Karel de Groote gesticht, 't Valkenhof; zynde de verblyfplaats van den Burggraaf in der tyd. De Stad is zeer sterk, doch heeft een zeer talryke bezettinge van nooden om ze wel te verdeedigen, wegens de verre uitgestrektheid van haare buitenwerken. Ook is zy zeer aanmerkelyk, wegens de daar gesloten vrede 1678.

Tegen over de Stad lag voorheen de Schans Knodzenburg, door Prins Maurits gesticht 1585, doch nu geslegt.

Van hier naar Arnhem, is in 1608 een Kanaal gegraaven, op kosten dezer beide steden, gaande van Lent door Elst tot voorby Elden, en dus de Linge doorsnydende: (doch is thans onbruikbaar en verstopt).

Lager de Waal af treft men ter regter-zyde aan de Stad Thiel, en ter slinker-zyde Bommel, ook Zalt-Bommel genaemd, aan de Maas gelegen. Deze zyn twee kleiner steden, doch die ook stem in Staat hebben.

Tusschen Thiel en Bommel, aan 't Kanaal, dat de Waal en Maas met elkanderen vereenigt, ligt de Schans St. Andries, die in eenen zeer goeden staat is.

Doch de Schans Voorn, die omtrent een uur gaans hooger en nader by 't dorp Herwaarden lag, is (schoon zy in de meeste kaarten nog plaats vindt) t'eenemaal geslegt.

Ten platten Lande is dit Quartier verdeeld in Zes Ambtmannyen.

1. 't Ryk van Nimmegen, waarvan altoos Ambt-

[p. 34]

man is de Burggraaf in der tyd, zynde in die hoedanigheid ook altoos president, niet alleen in de Quartiers, maar ook in de Landschaps vergaderingen.

2. In 't Ambt tusschen Maas en Waal, by verkorting Maas-Waal genoemd, vind men de heerlykheid Batenburg, een vlek met een zeer oud Slot, behoorende aan 't Graaflyk huis Benthem-Steinfurt.

3. Het derde Ambt wordt de Over-Betuwe genoemd.

Hier meê was voorheen genoegsaam vereenigd, die van ouds vermaarde Schenke-Schans, liggende egter op een soort van Eiland, in den hoek daar de Waal zich van den Rhyn plag af te scheiden, welk Eiland 's Gravewaard genoemd werd. Deze Schans was 1586 gebouwd door den Gelderschen Overste Maerten Schenk, doch is nu door de verandering van 't bedde der rivier (den Rhyn) van de Betuwe afgezonderd, en deszelfs vestingwerken door 't water geheel bedorven.

Digt by Schenkeschans zyn nog eenige overblyfsels van het van ouds beroemde Tolhuis, behoorende onder 't gebied van den Koning van Pruissen, by welke plaats de Franschen 1672 over den Rhyn trokken, toen zy de Nederlanden vyandlyk overvielen.

Lager den Rhyn af is 't dorp Panderen of Pannerden, daar 't Kanaal begint, dat naar 't zelve 't Pandersche gat genoemd wordt.

4. De Neder-Betuwe, is een ambt op zich zelve, paalende aan de Over-Betuwe westwaards.

5. 't Vyfde Ambt bestaat uit twee byzondere deelen, door de Waal van elkanderen afgescheiden, naar de beide steden Thiel en Bommel, de Thielre- en Bommelre-waerd genoemd.

6. Nog kan men als een zesde Ambt aanmerken dat van Beest, doch 't welk zeer klein is, vervattende behalve Beest zelf, een vlek aan den Linge-stroom, niet meer dan een dorp, Renoy genoemd.

Aan de Staaten van dit Quartier van Nimmegen behoorde weleer 't Graafschap Kuilenburg, die 't zelve 1720 gekogt hadden voor f 800,000 -: -: van Ernst Frederik, Vorst van Saxen Hilburghausen, die 't zelve geerft had van zyne Moey, van moeders wegen, de Vorstin Louisa Anna, dogter van den Vorst George Frederik van Waldek. Doch de Staaten des Quartiers hebben dit Graafschap in 1748 geschonken aan wy-

[p. 35]

len zyn Doorl. Hoogheid Willem de IV Prins van Orange, aan wiens geslacht het zelve nog behoort.

Dit Graafschap is niet zeer groot, behelzende, behalven de Stad Kuilenburg, die dus genoemd wordt, dewyl zy wegens de laagte van haaren grond als in eenen kuil gesticht is, niet meer dan twee dorpen, en twee gehugten. Raakende aan de Stad, plag wel eer een zeer aanzienlyk Slot te staan, zynde het Hof der oude Graven, doch dit is, na dat 't door den tyd zeer vervallen was, afgebroken, zo dat 'er niets dan een hooge tooren ter gedachtenis van is overgebleven.

Niet verre van daar ligt het Graafschap Buren, zynde ook op zich zelven Souverain, en eene bezittinge van 't Vorstlyk Huis van Oranje, aan welke 't zelve gekomen is, door 't huwlyk van Prins Willem I. met Anna van Egmond, dogter van Graaf Maximiliaan. Hier heeft men, behalven 't stedeke Buuren, dat met een pragtig Kasteel pronkt, ook nog zes dorpen.

II. Het Tweede Quartier is dat van Arnhem, 't welk anders ook den naam van Veluwe draagt.

Arnhem, de Hoofdstad van dit Quartier, ligt op 't hangen van eenen berg, aan den regter oever van den Rhyn, over welke daar een Schipbrug ligt. De Stad is niet zeer groot, doch regelmaatig gesterkt: binnen dezelve heeft het Hof Provinciaal geduurig zyn verblyf.

Lager den Rhyn af heeft men Wageningen, een klein steedjen doch net behouwd, in welkers nabuurschap veel tabak geteeld wordt.

Harderwyk en Elburg, liggen beide aan de Zuiderzee. In de eerste is een hooge School gesticht in 1600.

Hattem niet verre van den Yssel liggende, is de kleinste van alle de steden op de Veluwe, egter heeft zy zo wel als de vier andere steden, stem in Staat.

Ten platten Lande, is de gansche Veluwe verdeeld, in 't Landdrost-Ambt van Veluwe en het Richter-Ambt van den Veluwe-Zoom: en de Heerlykheid 't Loo.

't Landdrost-Ambt, is weêr gesmaldeeld in de Over en Neder-Veluwe.

Hier treft men aan 't vlek Nieuwkerk, door bekende Kerkelyke zaaken zeer befaamd geworden, ook Scherpenzeel, Barneveld, Lunteren en andere groote dorpen.

Op den Veluwe-Zoom ligt het dorp Dieren, en daar by 't Lusthuis van dien zelfden naam, 't welk aan zyn Doorl. Hoogheid behoort.

[p. 36]

Ook Middachten, Rozendaal en de Doornwaerd, alle voortreslyke Lusthuizen en heerlykheden.

De Heerlykheid 't Loo, voert deezen naam naar 't Vorstelyk Lusthuis 't Loo, behoorende aan 't huis van Oranje, gelyk ook de gansche Heerlykheid zelve, onder welke gerekend worden de dorpen Appeldoorn, Beekbergen en Loenen.

III. Als een derde Quartier deezer Provincie wordt gereekend het Graafschap Zutphen, hebbende deezen naam naar de Stad Zutphen, liggende aan den Yssel, ter plaatse daar de Berkel in dezelve zich ontlast, door welke 't land aan deszelfs Zuid-Oost-zyde kan onderwater gezet worden; behalven dat de Stad zelve door bekwaame Vestingwerken redelyk versterkt is.

Doesburg ligt drie uuren gaans hoogerden Yssel op, daar zich de oude Yssel en de Nieuwe met elkanderen vereenigen.

Die Stad werd eertyds Drusus-Burgt genoemd, naar den Romeinschen veldheer Drusus, Stief-Zoon van den Keizer Augustus, die daar een Burgt of Slot gesticht had. Deeze Stad is ook tamelyk versterkt.

Nog vindt men landwaards in, de Steedjes Lochem en Deutekom, doch die van niet veel belang zyn.

Grol werd van ouds Groenlo genoemd, en was zeer sterk, zo door de natuur (liggende schier romdsom in de moerassen) als door de kunst. In den Spaanschen Oorlog is dit steedjen zeer vermaard geworden door de menigvuldige belegeringen die 't ondergaan heeft. Thans zyn deszelfs vestingen geslegt.

Deeze vyf Steden hebben stem in Staat.

't Binneland van dit Quartier is in verscheide Ambten en Heerlykheden verdeeld.

Waar van 't grootste is 't Landdrost-Ambt van Zutphen, waar in, behalven verscheide dorpen, ook de heerlykheid Bronkhorst ligt, van ouds een Graafschap in de historien vermaard.

Ook 't Schout-Ambt van Zutphen, Noordwaards daar aan stootende.

't Rigter-Ambt van Doesburg, met de daar onder behoorende dorpen.

De Bannery van Baar en Lathem, en daar in Schans Gelders-oordt.

De Heerlykheid Breêvoort, met een gesterkt stedeken van dien zelfden naam, behoort aan 't Vorstlyk Huis van Oranjen.

[p. 37]

Daar by ligt de Heerlykheid Ligtenvoorde, behoorende aan den Baron van Heide.

De Baronie van Wisch, en daar in 't stedeke Burg of ter Burg aan den Yssel.

'T Graafschap 's Herenberg is tamelyk uitgestrekt, en behelst, behalven 't steedjen 't welk een Slot heeft, waar op de Graaf (zynde geweest Jan Batlist Graaf van Hobenzollern, die van den Roomschen godsdienst was) zyn verblyf hieldt, ook eenige dorpen en verscheide Adelyke huizen.

Aan de Munstersche grenzen ziet men de Heerlykheid Anholt, behoorende aan den Rhyn-graaf van Salm, die ook Roomsch is. Doch tusschen dezen en de Staaten der Provincie is al voor lang verschil geweest, of Anholt tot Duitschland of tot Gelderland moet gerekend worden.

Een dergelyk verschil greep voor dezen plaats omtrent de Heerlykheid Borkelo, welke op de Noordlyke grenzen van 't Graafschap Zutphen ligt, tusschen gemelde Staaten en den Bisschop van Munster; doch dit is ten voordeele der Provincie beslist in 1615. Deeze Heerlykheid weleer de Graven van Stirum toekomende, is voor eenige jaaren verkogt, en behoort den Grave van Flemming in Saxen.

Hier in ligt het Steedjen Borkelo, aan de Rivier de Berkel, die aan 't zelve den naam geeft; voorheen was het met een treflyk Slot voorzien, doch 't welk nu voor een gedeelte afgebroken, een zeer treurig gelaat vertoont.