Schrijven of schieten. Interviews

[p. 20]

René Gysen

(*) Geboren te Antwerpen, op 8 maart 1927. Hogere middelbare studies, wetenschappelijke afdeling, aan het kon. atheneum van die stad (1938-1944). Daarna twee maanden als leerjongen op een fabriek (1944), een half jaar bureeljongen bij het Amerikaanse leger (1944-1945), tenslotte ambtenaar bij de stedelijke administratie (sinds 1945).

Longtuberculose eind 1945, een jaar later gecompliceerd door een etterpleuris. Verblijf in ziekenhuizen en sanatoria van oktober 1946 tot augustus 1949 en van oktober 1957 tot april 1959. Gehuwd in 1955, een dochtertje in 1968.

Redacteur van Gard Sivik van 1956 tot 1964, redacteur van Komma van 1964 tot heden. Medewerking aan Vooruit, literair criticus van De Nieuwe Gazet sinds 1965.

Reizen naar Verenigde Staten (1965), Portugal (1966), Sovjet-Unie (1967) en Tunesië (1968).

Publikaties:

Met andere woorden (poëzie-bloemlezing in samenwerking met Hans Sleutelaar, 1960),

Een mond zonder alibi (verhalen, 1960),

De slecht befaamde Markies de Sade (monografie, 1961),

The French way (roman in het Engels, 1963, onder ps. John Lamoureux),

Pierre Klossowski (plaket, 1964, privé-uitgave),

Processie All Stars (proza, 1964),

Grillige Kathleen (proza, 1966).

Mede-vertaler met Gust Gils en Freddy de Vree van ‘Juliet’ van Markies de Sade (1965). Toneelbewerking van ‘Witte Nachten’ van F.M. Dostojewski (1968).

[p. 21]

A In een interview hebt u eens gezegd: ‘Ik geloof dat ik de laatste tijd een grotere sociale belangstelling krijg, overigens moet ik toegeven dat ik in de kranten eerst naar de wieleruitslagen ga kijken, tenzij er echt wat bijzonders aan de hand is!’ Ik zou dat, tussen haakjes, ook over mezelf kunnen zeggen, met als enig verschil dat ik naar de voetbaluitslagen kijk. Ik wilde u vragen: heeft de literatuur in deze evolutie een rol gespeeld?

G De literatuur heeft daarin geen rol gespeeld, ik bedoel die van anderen, maar wel het schrijven. Op zeker ogenblik stel je vast dat je veranderd bent en anders schrijven moet. Die twee zaken vallen samen. En meer begrijp je er zelf niet van.

A U zegt toch van uw werk dat het van A tot Z geëngageerd is. Kunt u precies duidelijk maken wat dat ‘engagement’ voor u inhoudt?

G Engagement betekent voor mij niet wat men er gewoonlijk onder verstaat: het zich inzetten voor ideeën, overtuigingen, partijen, de medemensen. Wel voel ik me geëngageerd door wat ik schrijf en kan ik niets anders uitdrukken dan wat me echt beweegt, beschrijven wat me werkelijk interesseert, al schrijvend zoekend naar het heil, tastend naar de grond, die ik zelf niet ken. Maar deze houding leidde er uiteindelijk toe dat ik me meer voor het sociale en politieke ging interesseren. Echter niet in de eerste plaats op het domein van het openbare leven, maar als realiteit voor personen die ik concreet om me heen zie. En die interesse leg ik me niet uit plichtsgevoel op. Ik vind het belangrijk dat ik niet humaner wil zijn dan wat zich werkelijk in mijn gemoed afspeelt.

A ‘Als realiteit voor personen die ik concreet om me heen zie’, zegt u. In uw werk treft me echter voortdurend een element van vervreemding. Wat u zelf zegt in uw ‘geloofsbrief’: ‘...een zekere vervreemding het banaliseren van de realiteit voorkomt: je lokt je spoken.’ Betekent dit dat u het concrete wil afzwakken of is het, wat ik vermoed, precies andersom?

G In die geloofsbrief heb ik twee tegengestelde strevingen uiteengezet waarvan ik hoop dat ze elkaar niet alleen in evenwicht houden, maar ook tot zelfontwikkeling aansporen. Het gaat hier enerzijds om het verlangen, met grote nuchterheid, en ook wel nederigheid, de objectieve werkelijkheid, tot in het

[p. 22]

banale en alledaagse, te kennen, te beleven en te doorgronden. Maar anderzijds weet ik maar al te goed dat dit niet kan gebeuren zonder die werkelijkheid te veranderen. Alleen al door iets te begrijpen wordt het anders in je ogen, is het dus anders. Het wordt uiteindelijk de menselijke geest (wat ik mijn spoken noemde) die je uitbeeldt in plaats van de objectieve werkelijkheid die oorspronkelijk je interesse opwekte. Deze wordt daardoor dus anders, nieuw, vreemd. Dat is wellicht die vervreemding die u trof. Iets wat me, tussen haakjes, verheugt.

A Ik heb die vraag gesteld omdat ik meende dat ze ergens raakt aan een passage in het eerste verhaal uit uw bundel ‘Processie All Stars’, een passage die me intrigeert en die denk ik rechtstreeks in verband staat met de problemen waarover ik het wil hebben. U vertelt daarin een ‘anecdote’ die zo begint: ‘Een fiets die op haar kop staat...’ en besluit dan: ‘Zoiets kan me doen schreien. En dan spreekt men van kernproefnemingen, is dat het juiste woord?, en van marsen op Brussel, muren te Berlijn. En ik schaam me, ik schaam me de ogen uit mijn kop.’

G De zin die u citeert heb ik zo'n acht jaar geleden neergeschreven. Het is of een vreemde tot me spreekt. Maar ik wil uw vraag niet ontvluchten. Ik herinner het me nu, het steunt op een echte ervaring. Ik luisterde naar het geluid van een kaart tussen de spaken van een rijwiel. Kinderen steken zo'n kaart op het wiel van hun fiets. En ze hebben gelijk: zoiets is poëzie. Maar door een gebrek aan concentratie - of gebeurde de verwisseling alleen later bij het herinneren? - dacht ik dat het geluid dat van een heel zoetlopende motor was. Ik stel me dat voor in een stille, lege ruimte. Het wonder is dat fiets en auto één zijn geworden. Er is ook de reminiscentie aan het mooie kinderspelletje. Ik voel dat in zulke ervaringen het schoonste ligt van wat menselijk bereikbaar is. Wanneer ik daartegenover aan de schande van onze gewelddadige, ikzuchtige wereld denk (bijvoorbeeld kernproeven, mars op Brussel, muur te Berlijn), dan schaam ik me omdat ik tenslotte geen engel ben, en ook tot die wereld behoor.

A ‘Ook tot die wereld behoor’ - impliceert dat: en ik machteloos ben, de literatuur machteloos is?

G Echte literatuur is niet mondain. De schrijver is in die verhou-

[p. 23]

dingen de hofnar die hoogstens de machtigen der aarde kan vermaken. Maar op een heel ander plan heeft de literatuur macht over de geest. Niet waar het om wereldse, politieke, sociale actie gaat, daar is de invloed toevallig, fragmentair, onrechtstreeks. Maar waar literatuur, met andere geestesstromingen, het wereldbeeld en het mensbeeld mee verandert. Want dit gewijzigd beeld zal uiteindelijk de daden inspireren.

A Een eerste vraag op dit antwoord: mannen van het woord hebben inderdaad het wereld- en mensbeeld helpen veranderen, maar ook incidenteel revoluties veroorzaakt (in zijn ‘De arrogantie van de macht’ noemt W. Fulbright er enkele: Rousseau, Mazzini, Marx). Ziet u de invloed van de literatuur op de geest nu toe- of afnemen?

G Ik kan niet vergelijken met vroeger. Als ik de wansmakelijke literatuur er bij mag rekenen, dan valt een bepaalde invloed niet te loochenen. Onze wereld staat in vele opzichten vijandig tegenover de geest. Op andere wijze dan vroeger, maar méér? Dat weet ik niet. Wel geloof ik dat het gevaar vroeger meer uitging van het ronduit beestige, driftige, primitieve, nu van het onechte, nagemaakte, middelmatige, hypocriete, dat overigens heel snel omslaat in het dierlijk geweld dat van alle eeuwen is.

A Een tweede vraag, die het probleem omkeert: Vietnam, grote sociale conflicten, studentenrevolte, honger - een woordenboek vol schandalen in onze toch wel uiterst bewogen tijd. Denkt u dat deze problemen invloed uitoefenen op de ontwikkeling van de literatuur?

G Ik denk het en hoop het. Het enige voorbehoud dat ik hier moet maken is dat schrijvers - en niet alleen schrijvers - die kwesties voor eigen glorie gaan exploiteren onder voorwendsel van een bewogenheid die opportuun en opportunistisch is. Dit gebeurt daarom niet altijd cynisch. Maar ik sta uiterst wantrouwig tegenover een bewust humanisme. We zijn allemaal zulke afschuwelijke hypocrieten. Het minste wat we kunnen doen is ons humanisme met enige ironie en ongeloof tegenover onszelf kruiden. En maar heel bescheiden hopen dat we anderzijds toch ook eerlijk en oprecht begaan zijn met deze wereld. De mens zit vol tegenstrijdigheden. De meeste schrijvers zullen

[p. 24]

wel dubbele bedoelingen hebben: kleinzielige (carrière, succes, etc.) en edelmoedige.

A Dat zal wel. En niet alleen dat. U hebt het zelf ook ergens gezegd: ‘Schrijvers die zich bewust inzetten voor sociale doeleinden werpen niet noodzakelijk de beste vruchten af. De integrale mens is daarvoor een te paradoxaal wezen en zijn bewuste strevingen kunnen in strijd zijn met irrationele drijfveren...’ Speelt die paradox ook op een ander plan? De meest progressieve literatuur (ik denk hier eigenlijk vooral aan de nouveau roman) haakt, of vergis ik me?, in op de ontmenselijkingstendens die het duidelijkste kenmerk is van een zich in totalitaire richting ontwikkelende maatschappij.

G Een literaire stroming kan al evenmin enkelvoudig worden begrepen als een schrijver. Persoonlijk herken ik de ontmenselijkingstendens gemakkelijker in zogezegde geëngageerde literatuur, bijvoorbeeld in het sociaal realisme achter het IJzeren Gordijn. Maar ik spreek de nouveau roman niet vrij. Het zou per boek moeten nagegaan worden. De welvaart en het comfort verminderen het verantwoordelijkheidsgevoel en de realiteitszin. Daarvan zijn sporen te vinden in de progressieve literatuur.

A U houdt niet van sociaal-realisme, of van programmatische literatuur. Ik trouwens evenmin. De belangen van de literatuur hebben voor u prioriteit. Dreigt daardoor niet het gevaar dat literatuur een ivoren toren wordt?

G De afzondering waarin literatuur verkeert valt niet te verhelpen. Zij is het gevolg van onbegrip, gebrek aan interesse, onmacht van het publiek. Maar literatuur is daarom nog niet irreëel. Indien ze in geen enkel opzicht nog reëel met mens en wereld te maken zou hebben, dan zou het natuurlijk onbelangrijke literatuur worden. Het wetenschappelijk onderzoek is ook maar toegankelijk voor zeer weinigen, maar grijpt daarom niet minder in het leven der mensen in. Niet alleen door de toepassingen, maar ook door de veranderde opvattingen die er nodig zijn om het voort te kunnen zetten. Een schrijver moet er zich niet om bekommeren of velen hem kunnen lezen, wel of wat hij schrijft zin heeft. Beter één goede lezer van één werkelijk idee, dan miljoenen lezers voor gemeenplaatsen.

[p. 25]

A Ik ben het volkomen met u eens dat een schrijver zich geen zorgen mag maken over het aantal lezers dat hij kan bereiken - maar het is een feit dat hij de enige kunstenaar is die als materiaal een creatie van de mens zelf gebruikt: het woord, dat de mens vrij hielp maken en dat zijn belangrijkste communicatiemiddel is. Brengt dat niet mee dat, wil hij het woord niet van zijn bestemming verwijderen, hij verplicht is, niet van concessies te doen aan de smaak van het publiek, wel zich open te stellen, het woord als communicatiemiddel beter hanteerbaar te maken, de mens dus uit zijn existentiële eenzaamheid te helen? Deze vraag kan misschien als besluit dienst doen?

G Het woord als communicatiemiddel is niet alleen hanteerbaar. Voor zover het hanteerbaar is, een technisch middel dus, biedt het weinig kans creatief te zijn. Het is als een fenomeen dat ons uit de handen dreigt te lopen, waarmee we strijden, waarop we een voorlopige, steeds herroepbare waarheid veroveren, dat ons verwondert, ons onvoorzien overvalt, en zich even plots overgeeft aan onze eigenzinnige wil, dat het ons de gelegenheid biedt iets te communiceren dat belangrijk is. Dat wil niet zeggen dat een zeker meesterschap over de woorden geen positieve gevolgen heeft. Maar dit meesterschap mag geen technische dwang zijn waardoor men zijn vooropgezette wil oplegt, maar een beheersing van de materie met tegenwoordigheid van geest.

A Is er iets dat u, in verband met de probleemstelling waar we van uitgegaan zijn, nog bepaald wou zeggen?

G Ik heb het gevoel te veel besliste uitspraken te hebben gedaan, alsof ik het allemaal zo zeker wist. Maar eigenlijk heb ik een lied gezongen: daarmee oordeel je niet, maar schep je iets dat Joost weet wat communiceert.