Geen daden maar woorden. Interviews

[p. 167]

Mark Grammens

Na Leuven, een jaar bedrijfsleven en wat stage, in 1956 beroepsjournalist, tot 1961 met verblijfplaats te Londen, daarna Brussel; 1962 politiek redacteur ‘De Linie’, 1964 bij het verdwijnen van ‘De Linie’ oprichter en directeur-hoofdredacteur van ‘De Nieuwe’.

A Hoe verklaart u het dat Vlaanderen slechts één opinieweekblad heeft, en dan nog een klein, wat toch bijzonder weinig is in vergelijking met bijvoorbeeld Nederland, ook als men er rekening mee houdt dat er nu eenmaal meer Nederlanders zijn dan Vlamingen.

G Juist in het verschil in bevolkingsaantal zit de verklaring. Vele dingen worden slechts mogelijk bij een zekere minimumoplage. Het is totaal verkeerd te denken dat omdat er bijna 6 miljoen Vlamingen zijn tegen ongeveer 13 miljoen Nederlanders de Vlamingen toch ook ongeveer half zo veel bladen als de Nederlanders in stand moeten kunnen houden. De louter proportionele verhouding geeft een totaal vals beeld van de situatie. Als de bevolking niet groot genoeg is om een minimum-oplage te garanderen dan kan er niets gebeuren. Dat is toch duidelijk ook de reden waarom Wallonië - er zijn minder Walen dan Vlamingen - helemaal geen eigen pers heeft. Ik ken op die regel slechts een uitzondering, en dat is Duitstalig Zwitserland, maar daar kan de pers zich staande houden door haar internationale uitstraling. Zij hebben een verspreiding over de gehele wereld. De ‘Neue Zürcher Zeitung’ wordt overal ter wereld gelezen, maar dat kan van geen enkele Vlaamse of Nederlandse krant gezegd worden. Deze door

[p. 168]

de taal geschapen mogelijkheden hebben wij dus evenmin. Ik weet dat de ‘New Statesman’ een oplage bereikt van 70.000 exemplaren, waarvan de helft naar het buitenland gaat. De ‘New Statesman’ zou gewoon niet zijn, niet kunnen zijn, wat hij nu is als hij in het buitenland geen lezers had. Bovendien zitten in het buitenland haast uitsluitend abonnenten, wat eveneens heel interessant is voor de economie van het tijdschrift. En door deze grote diffusie zijn de tijdschriften ook niet gebonden aan de lokale ontwikkelingen. Hun scope kan zich verruimen, want de lezers in het buitenland hebben niet in de eerste plaats belangstelling voor de concrete feiten of zelfs niet voor de strekking van het tijdschrift, maar uitsluitend voor de kwaliteit van wat gebracht wordt. Die mogelijkheden zitten er dus bij ons duidelijk niet in. Ook speelt hier in Vlaanderen een rol dat er zeer veel buitenlandse bladen worden gelezen. Ik denk - het is maar een indruk hoor, ik heb geen cijfers om het te bewijzen - dat ‘Le Monde’ beter verkoopt in Brussel dan in Londen. Dat heeft tot gevolg dat men in een land met een beperkt taalgebied zeer gemakkelijk de ideeën uit het buitenland opneemt. Dat is een bijzonder groot voordeel. Datzelfde verschijnsel doet zich bijvoorbeeld ook voor op het gebied van het theater: onze groepen zijn te zwak om vele stukken behoorlijk te kunnen brengen, maar vreemde gezelschappen treden hier regelmatig op en ondervangen dat bezwaar.

A Niettegenstaande dat zeer intens contact met wat er overal buiten onze grenzen gebeurt, reageert men hier nauwelijks.

G Het kennis nemen van feiten en ideeën is natuurlijk een louter receptieve bezigheid, geen creatieve. Receptie leidt niet noodzakelijk tot creativiteit, zoals wel duidelijk door Brussel geïllustreerd wordt. De receptieve cultuur in Brussel is enorm, maar daar volgt geen engagement uit.

A Er zit, geloof ik, een nog moeilijkere kant aan de perssituatie hier. 81% van de Vlaamse pers wordt door 2 groepen gecontroleerd. Sommigen betwisten die cijfers, beweren dat het minder dan 50% is, en dat die hoge cijfers betrekking hebben op samenwerking op het gebied van publiciteit, die niet redactioneel doorwerkt. Zelfs dan is het cijfer nog bijzonder hoog. In Duitsland werd bepaald dat een persconcentratie nooit boven de, naar ik meen 24%, mag uitgroeien.

[p. 169]

G De situatie is nog slechter dan deze cijfers doen vermoeden. De feitelijke monopolievorming van de pers hier mag je rustig op 100% stellen. Louter technisch gezien kan men gelijk hebben als men beweert dat de ‘Standaard’ en ‘Laatste Nieuws’ groepen nog onder de 50% blijven, maar dat belet niet dat de samenwerking tussen de bladen enorm groot is. Het is in Vlaanderen voor een journalist onmogelijk om van de ene krant naar de andere over te stappen. Wie moeilijkheden krijgt met zijn redactie en afgedankt wordt verdwijnt onherroepelijk uit de journalistiek. En dat is een griezelige situatie. Dergelijke afspraken staan uiteraard niet op papier, maar ze functioneren bijzonder degelijk als ongeschreven wetten. En in deze feitelijke trustvorming spelen ook de socialistische kranten ‘Volksgazet’ en ‘Vooruit’ mee.

In Vlaanderen is de invloed van de redacties in het beleid van de dagbladpers veel geringer dan in andere landen. En dat heeft niets te maken met de structuren in ons persbedrijf, die zijn precies als overal elders. In Engeland - ik noem Engeland omdat ik er lang gewoond heb en met de situatie ginds vertrouwd ben - heeft een journalist de kans om op zijn stuk te blijven staan, daar kan de beroepseer nog meespelen, maar dat is hier totaal onmogelijk. Wie behoorlijk werk wil leveren moet de directie van de krant voor een alternatief kunnen plaatsen, want anders is hij machteloos. En de journalist hier kan dat niet. Hij kan niets anders dan zijn talent verkopen en zijn bek houden. Dat is ook de reden waarom men hier in Vlaanderen geen respect heeft voor de journalist. De journalisten zelf kunnen geen zelfrespect opbrengen. Toen enkele journalisten van de ‘Standaard’ groep om inspraak vroegen in het beleid van hun krant werden ze gewoon ontslagen en wel geteld één van hen is in de journalistiek kunnen blijven. Hij is in dienst genomen door ‘De Rode Vaan’, het communistische weekblad. Er heerst hier in de pers een volkomen 19e eeuwse arbeidsverhouding: wie een actie tracht te organiseren gaat er gewoon uit. Men zou zelfs kunnen zeggen dat de situatie nog slechter is dan toen, want in de pers is men nog niet eens aan het stadium van de vrije vakvereniging toe. Een van de grote oorzaken van deze situatie is, dat de meeste journalisten in feite niets meer verlangen dan een hoog inkomen. Verschillende redacties betalen hier de laatste jaren zeer goede salarissen. Maar wie in Vlaanderen vrij

[p. 170]

wil blijven moet bereid zijn zijn inkomen relatief laag te houden. Wie hier betaald wordt voor wat hij waard is, is meteen zijn vrijheid kwijt. Men moet altijd het gevoel hebben dat men, als de vrijheid bedreigd wordt, zonder bezwaar naar iets anders kan overstappen. Dat kan niet meer als men 50.000 fr. per maand verdient. In de strijd tegen het machtsbezit is talent alleen niet voldoende. De bereidheid een persoonlijk offer te brengen moet er noodzakelijk bijkomen. Onze pers is geen pers van redacties maar van huichelaars. Zelfs onze sportjournalisten houden bewust en zonder dat ze er toe gedwongen worden allerlei informatie over wat er ook op dat gebied aan smeerlapperij gebeurt achter. Als ze de waarheid over vele sportidolen en wat er achter steekt zouden vertellen zouden de lezers hen gewoon niet geloven. Zij weten dat de lezer geen vertrouwen meer heeft in de beroepseer van de journalist. Geen respect bij de lezer, geen respect bij de directie van de kranten. Bij buitenlandse kranten kan het verlies van een redacteur een ernstig verlies zijn. Maar hier?

A Bij een dergelijke perssituatie kan men nog onmogelijk van behoorlijke informatie spreken, en als die ontbreekt wordt ook het behoorlijk functioneren van de democratie onmogelijk.

G Dat is volledig juist. De enige troost is dat hier veel buitenlandse kranten worden gelezen.

A Maar slechts door een relatief kleine groep.

G Inderdaad. Het is ontstellend als je eens nagaat wat zelfs onze universiteitsstudenten lezen - vooral die van Leuven, in Gent is de situatie iets beter. De sportbladen en 't Pallieterke en verder nog nauwelijks iets. Het niveau van wat zij lezen ligt lager dan bij de doorsnee bediende.

A Rinus Ferdinandusse verwijt de Vlaamse pers, inclusief De Nieuwe, vooral een gebrek aan nieuwsgierigheid.

G Ik weet dat, ik heb daar met Ferdinandusse over gecorrespondeerd. Hij heeft gelijk, maar hij betrekt niet er alle factoren bij. Herinner u bijvoorbeeld even het nummer dat wij brachten bij het bezoek van Moboetoe aan België. Daar werd toch bijzonder scherpe commentaar in gebracht, met informatie die nergens anders te vinden was, zoals het aantal bij relletjes vermoorde studenten, en het bevatte bovendien polemiek, we vertellen er in waarom de Belgische pers niet over Kongo mag praten. En wat volgde daar-

[p. 171]

op? Volkomen stilte. Men kan hier aanklagen wat men wil, er wordt niets concreet mee bereikt. En daar houdt Ferdinandusse geen rekening mee. Als in Nederland een oud-soldaat iets vertelt over wat er vroeger in Indonesië gebeurde werpt heel de pers, inclusief televisie zich daarop. En hier? Aanklagen heeft geen effect. Wij hebben ooit eens een stuk gepubliceerd over de kinderarbeid in een met name genoemde Belgische fabriek. Een ongehoord schandalige situatie. Resultaat: totale stilte. Wij hebben de directie van die fabriek gratis een aantal nummers gezonden, wij hebben ze uitgedaagd omdat we wisten dat wat we publiceerden niet kon aangevochten worden. Geen reactie. Als je het management aanvalt, en de vakbonden die mede schuldig zijn, en de rest van de pers is gebonden, welk effect kan men dan bereiken? Het verschil tussen wat wij doen en wat in Nederland gedaan wordt zit enkel in het bereikte effect.

Door het uitblijven van effect wordt het ook steeds moeilijker goede informatie te brengen. Omdat wat gepubliceerd wordt niets uithaalt gaan je eigen lezers je informatie wantrouwen. Door veel informatie te brengen loopt men dus de kans zijn lezers te verliezen. Want het publiek identificeert zich altijd met z'n blad, en als dat blad in het isolement wordt gedrongen vindt de lezer dat niet prettig en gaat op zoek naar argumenten om zich los te maken. Wij zouden er bij winnen als er hier een concurrerend blad zou opduiken, want nu verliezen wij lezers door ons isolement.

A Is er kans dat er concurrentie komt?

G Ik zie het niet. Het is onmogelijk om, buiten de bestaande groepen om, nog met iets nieuws op de markt te komen. Het noodzakelijke beginkapitaal is te groot, en men kan onmogelijk winstcijfers garanderen. De reclame wordt bovendien naar de grote groepen afgevoerd. Als ik toen ik vijf jaar geleden met ‘De Nieuwe’ startte, zoveel had geweten over perseconomie als nu dan had ik er nooit mee durven beginnen...

A Bestaat er nog een mogelijkheid op verbetering van de perssituatie in Vlaanderen?

G ...... Geef me 1000 abonnementen bij. Dan kan ik Rinus Ferdinandusse gelijk geven, meer informatie brengen, zoveel sensatie maken dat het establishment ons niet meer kan doodzwijgen. Dat is geen boutade. Geef me de mogelijkheid één man full-time in

[p. 172]

dienst te nemen die zijn dag in en om de Wetstraat doorbrengt. Er zijn in België niet veel geheimen, weet je. Alleen horen de journalisten tot de kleine groep ingewijden. Kijk het eens na: geen enkele Belgische krant heeft een vaste redacteur voor sociale zaken. Alleen ‘De Rode Vaan’ heeft een sociale rubriek. Een staking hier wordt gewoonlijk in 4 regels afgedaan, en dan ziet men nog de kans in die 4 regels te vertellen dat er veel werkwilligen zijn. Maar men stuurt er nooit een reporter heen. Geef ons de middelen iemand in dienst te nemen die dat doet, die kan nagaan wat er in de bedrijven gebeurt: wat er in een bedrijf met 2000 arbeiders gebeurt is heel wat belangrijker dan wat er verteld wordt in de gemeenteraad van een dorp van 200 mensen.

A Hebt u ooit last gehad van censuur?

G We zijn er nooit in geslaagd ze uit te lokken. Ze kijken wel uit om op die manier de aandacht op ons te vestigen.

A De situatie lijkt me uitzichtloos. Kan de romancier of de dichter er iets aan verhelpen?

G Die vraag moet iedere schrijver voor zichzelf beantwoorden. Er kan onmogelijk een algemeen geldend antwoord op gegeven worden. Het schrijverschap kan een schrijver bewust maken van zijn behoefte aan engagement - en dan zal hij op uw vraag kunnen antwoorden vanuit dat engagement, maar niet vanuit zijn schrijverschap.

A Vele van de grote romanciers van de vorige eeuw hebben de lezers inzicht kunnen bezorgen in de maatschappelijke structuren, en hebben zo aan de sociale ontvoogding kunnen bijdragen. Hoort dat nu nog tot de mogelijkheden van de literatuur?

G Heel moeilijk te beantwoorden. Men moet eerst de plaats die de roman in de culturele situatie van vandaag inneemt kunnen bepalen. In onze tijd, met radio en tv, krijgt de literatuur noodgedwongen sociologisch gezien een andere plaats. Ik bedoel daarmee niet direct minder belangrijk, maar anders. Het probleem wordt wellicht duidelijker als men niet meer praat over literatuur maar wel over creatieve arbeid. Dat de roman als massaproduct veel aan belangrijkheid heeft ingeboet lijkt me evident. Maar de man die tv-spelen schrijft kan maatschappelijk gezien een bijzonder belangrijke rol gaan vervullen. Ook de creatieve arbeid moet evolueren naar de wegwerpcultuur. Journalistiek en het schrijven voor radio

[p. 173]

en tv zijn vormen van wegwerpkunst. Dat is een element van onze moderne beschaving, en we kunnen niet anders dan er rekening mee houden. We hebben er echter nog niet mee leren leven. De mensen die nu werken aan de verandering van de maatschappij hebben het medium tv nog niet geïntegreerd in hun denken. De nieuwe generatie is opgevoed met tv, en dat zal een enorm verschil uitmaken.

A Als u spreekt van wegwerpkunst mag ik dan ook denken aan weggeefkranten?

G De evolutie is onvermijdelijk. Als één krant ermee begint, waar ook ter wereld, volgen alle anderen. Weet u, ik heb zelf al wel eens met de idee gespeeld van ‘De Nieuwe’ een weggeefkrant te maken. Het zou kunnen. De reclameman heeft geen belangstelling voor de inhoud of de strekking van een tijdschrift. Hij kijkt enkel naar het publiek dat bereikt kan worden... Op lange termijn geloof ik echter wel dat het een slechte belegging is. Want als er een economische terugslag komt - ik weet niet wanneer hij zal komen, maar hij is onvermijdelijk, dat staat voor mij vast - dan is de reclame het eerste slachtoffer. Alles wat afhangt van reclame leeft op lemen voeten. Als men moet snoeien in het budget is de reclame het eerste slachtoffer - en dan zeker de dagbladreclame, die slechts als aanvulling op de tv-reclame, ook hier onvermijdelijk, wordt beschouwd. Bovendien doet de toenemende monopolievorming het belang van de reclame afnemen. Eens zal de hele zaak barsten...

A Nu speelt de reclame nog een geweldige rol. Ondermijnt ze ons vertrouwen niet in het woord?

G Beslist. De woorden existeren steeds minder.

A Vandaar dat er achter het Ijzeren Gordijn nog wel meer belangstelling bestaat voor literatuur?

G Er spelen nog andere factoren mee, die niets met het regime te maken hebben, zoals de grotere leestraditie die ginds bestaat, en het feit dat de keuze minder groot is, maar ik geloof wel dat die van minder belang zijn.

A Wordt bovendien alles wat aan deze kant van het IJzeren Gordijn door Links gepresteerd wordt niet onmiddellijk door het kapitalistische stelsel geabsorbeerd?

G Links zal Rechts altijd verrijken. Het talent zit hoofdzakelijk

[p. 174]

links, en dat talent verbetert de maatschappij. Maar het alternatief is absurd: wil men vermijden dat men door rechts misbruikt wordt dan moet men zich buiten de maatschappij plaatsen en volledig passief blijven. De formule is: marginaal in de maatschappij staan, maar niet in de organen.

A Ook een auteur met revolutionaire ideeën moet gebruik maken van grote, dikwijls rechtse uitgeverijen, om gepubliceerd te worden.

G Onvermijdelijk, en ik vind dat niet eens zo erg. Maar wat ik wel erg pijnlijk vind is dat vele zogezegd linkse auteurs zonder bezwaar in rechtse tijdschriften publiceren, ik bedoel auteurs die niet het excuus hebben dat zij dit voor den brode moeten doen.

A J.J. Oversteegen verweet dat o.m. aan Mulisch.

G En terecht. Mulisch levert goed werk. Door het talent waarmee hij informatie brengt bereikt hij meer effect dan anderen. Door zijn reputatie spreekt hij mensen aan die anders niet zouden beroerd worden. Hij bereikt een groter publiek dan het linkse publiek, omdat zijn kwaliteit velen boeit. Maar als Mulisch ook meewerkt aan Avenue bijvoorbeeld dan zit hij verkeerd, want daardoor maakt hij een dergelijk blad ook voor links acceptabel. En hij heeft niet het excuus dat hij het moet doen om in leven te kunnen blijven.

A Misschien redeneert hij: door in Avenue te publiceren bereik ik juist het publiek dat overtuigd moet worden.

G Daar ben ik niet mee eens. Ik zou Mulisch kunnen volgen als hij me één enkele pagina uit Avenue kan tonen waarin aan sociale kritiek of analyse van de situatie in Nederland wordt gedaan. Hij vindt ze niet. Opzettelijk zwijgen over de binnenlandse politiek, maar wel erg progressief doen over alles wat in het buitenland gebeurt is een zeer gevaarlijke misleidingspolitiek, en men zou mogen verwachten dat Mulisch en ook Renate Rubinstein het verstand hebben om dat in te zien.

A Zouden Mulisch, Rubinstein en zovele anderen werkelijk invloed uitoefenen door wat ze publiceren?

G Het belang van het engagement wordt pas duidelijk als men het omdraait. Stel dat iemand met het talent van Mulisch een anti-Castro boek had gepubliceerd. Dat zou een pijnlijke zaak zijn geweest. Heeft Picasso mensen bekeerd? Neen. Maar zou het niet verschrikkelijk zijn geweest als Picasso met zijn talent aan

[p. 175]

de kant van Franco had gestaan? Een schrijver, een kunstenaar beïnvloedt de opinie op een manier die niet na te gaan is, maar hij kan duidelijk veel bereiken.