Geen daden maar woorden. Interviews

[p. 135]

Leo Geerts

Het grote feit in mijn leven is het kleine, onooglijke, Brusselse weekblad ‘De Nieuwe’. Nee, niet de universiteit, niet de liefde, niet de literatuur, niet mijn andere publikaties. Het intellect dat achter ‘De Nieuwe’ schuilgaat, dwingt mij nu al vier jaar elk woord dat ik neerschrijf te overwegen, elk woord te zien als een relationeel teken dat zowel naar literaire theorieën als naar publicitaire situaties, ideologische en politieke realiteiten en menselijke waarden verwijst. In dit land van middelmatigheid en bekrompenheid is ‘De Nieuwe’ een getuigenis voor het woord. Daarom is het belangrijk voor mijn leven en voor het leven van allen rondom mij. In ‘De Nieuwe’ is het woord vrij van alle laffe beperkingen, vrij voor de eisen van de intellectuele en morele autonomie. Die vrijheid is een dwingende taak: ze moet verdedigd worden tegen financiële en publicitaire verleidingen en tegen de verdorvenheid van haar verdedigers zelf.

Mijn publikaties in ‘Streven’, ‘Dietsche Warande en Belfort’, ‘Vlaams Marxistisch Tijdschrift’ en ‘Media’ beschouw ik dan ook als minder belangrijk dan mijn kleine bijdragen in ‘De Nieuwe’. Voorlopig is dit immers het enige blad dat een ‘niet recuperabel’ inzicht verspreidt. Zijn mager en taai bestaan bewijst dat het tot nog toe ook nog ontsnapt is aan de perversiteit van het vrijblijvend, intellectueel en moreel protest.

A Ik heb wel eens de indruk dat heel wat van de huidige ellende veroorzaakt wordt door het feit dat de taal zich niet met dezelfde snelheid ontwikkeld heeft als de techniek. De geleerden hanteren een jargon dat alleen door hen zelf begrepen kan worden, en

[p. 136]

daardoor ontsnapt hun activiteit voor een groot gedeelte aan de controle van de eventueel democratisch gekozen politici.

G Ik geloof niet dat men daar de taal verantwoordelijk voor moet stellen. Als de taal gelijkgeschakeld wordt met het gemiddeld communicatievermogen van de massamens dan schiet ze te kort, dat staat vast. Maar taal is nu eenmaal het enige middel dat wij tot onze beschikking hebben om allerlei toestanden te analyseren, en ze is er beslist toe in staat, zelfs al is de bevrijding van de fysieke materie heel wat vlugger gegaan dan de bevrijding van de menselijke materie. Eigenlijk kan de taal niet in gebreke zijn. Zelfs de atoombom is het product van ons taalvermogen, en dus moet ons taalsysteem ook duidelijk uitleg kunnen geven over de gevolgen en het gevaar van de atoombom. Iets anders is dat de gebruiker van de taal te kort kan schieten. Om allerlei redenen kan een samenleving, die de taal gemaakt heeft, aarzelen of weigeren met die taal een bepaalde situatie te interpreteren of te veranderen. De fysici en de politici kunnen best met elkaar praten als ze beiden van hetzelfde standpunt uitgaan: wat is de mens als mens met bepaalde technieken vooruit? Als die vraag verwaarloosd wordt, en men dus meer belang gaat hechten aan het ontwikkelen van ontbladeringstechnieken bijvoorbeeld, dan pas verdwijnt er een contactpunt. Maar de schuld daarvoor ligt, zoals ik reeds zei, niet bij de taal.

A Toch hoort men steeds meer praten over de onmacht van het woord.

G Het is een misleidende formulering. Het woord behoudt in alle omstandigheden zijn betekenis. Maar wij leven in een samenleving waarin niet de kennis belangrijk is, maar het nut. De operationaliteit. Een protestzanger bijvoorbeeld kan een anti-Vietnamliedje zo voortreffelijk brengen dat hij wel een muzikale ontroering wekt bij het publiek, maar dat wat hij zegt daardoor onbelangrijk wordt en niet meer overkomt. Daarom mag hier ook ongeveer alles gezegd worden. Men gaat het woord pas als gevaarlijk beschouwen als wat gezegd wordt ook nog operationeel wordt. De woorden van Cohn Bendit en Paul Goossens werkten zo en dus treedt men onmiddellijk desnoods gewelddadig tegen hen op. De operationaliteit is fundamenteel als men praat over macht en onmacht van het woord. In de Sovjet-Russische maat-

[p. 137]

schappij daarentegen blijkt men nog wel belang te hechten aan het woord dat niet operationeel is. Dat schept in elk geval een veel duidelijker situatie. Wat uiteraard niet wil zeggen dat ik enige sympathie heb voor de wijze waarop men daar dan op dat woord reageert. Maar het bewijst wel dat ginds een proces aan de gang is dat dichter bij de menselijke kennis blijft dan hier, waar alles uitsluitend op het nut afgestemd wordt.

A Als men alleen nog bevreesd is voor het woord als het operationeel werkt impliceert dat toch een devaluatie van het woord.

G Niet het woord is gedevalueerd, wel de samenleving. De samenleving hecht minder belang aan het woord, d.i. aan de kennis die objectief overdraagbaar is, dan aan de operationaliteit. Want kennis is onbruikbaar geworden. Het probleem bestaat er immers niet in iets te zeggen, maar wel om dat iets in het communicatiestelsel te krijgen, en dus operationeel te maken. Een concreet voorbeeld: wat Marcuse zei zou volstrekt onbelangrijk geweest zijn als de studenten in Duitsland en Frankrijk er niet in geslaagd waren Marcuse in de communicatiemachine te stoppen. Het gaat er dus niet om een probleem te doorzien, maar wel om dat inzicht bekendheid te geven.

A Er bestaan toch verspreidingsmogelijkheden, misschien nu nog meer dan vroeger.

G Ik las onlangs nog in een artikel van Marguerite Duras dat de Franse uitgeverijen nauwelijks 1/10e kunnen publiceren van wat ingezonden wordt.

A Vraag is of hierbij gekeken wordt naar de kwaliteit of naar de ideeën. Ook de meest revolutionaire teksten worden zonder aarzelen gepubliceerd door conservatieve uitgevers.

G Natuurlijk. Zelfs de kennis die verspreid wordt is recuperabel. De actie van Cohn-Bendit is gevaarlijk, zijn boek niet. De complexiteit van onze samenleving is nu eenmaal zo groot dat zelfs kleine veranderingen op een klein gebied niet meer mogelijk zijn omdat de complexiteit van het geheel te groot is. Toen men de moderne wiskunde in ons onderwijssysteem invoerde stond men voor een keuze: ofwel een programma opstellen voor het lager tot en met het universitair onderwijs, ofwel een beperkte toepassing in het middelbaar onderwijs. Nu is ons systeem zo ingewikkeld geworden dat enkel een beperkte toepassing mogelijk was, want een

[p. 138]

volledig programma veronderstelt zo'n globale en zo'n ingewikkelde reorganisatie dat niemand de macht heeft of de moed kan opbrengen om het te doen. En de beperkte doorvoering, de enig mogelijke dus, gaat natuurlijk ten koste van de leerlingen. Ik zie onze maatschappij dus niet als een samenzwering van 700 families, maar gewoon gegroeid tot zo'n complexiteit dat elke verandering haast doodsgevaarlijk wordt. Die complexiteit is uiteraard asociaal en dat asociale wordt bovendien gewild en bewust bevorderd.

A Het woord functioneert dus toch anders in deze maatschappij.

G In de eerste plaats wordt het woord nu meer gebruikt om de werkzaamheid, dus het succes of de populariteit, dan omwille van een nuchtere ontleding van de situatie. Denk maar eens aan de verwarring die er heerst over de situatie in Biafra. Onder invloed van economische, humanitaire en racistische motieven is elke slogan meer welkom dan een analyse van de situatie ginds. Wij beschikken over geweldige mogelijkheden om kennis op te doen, maar leven in zo'n totale verwarring dat we die kennis niet gebruiken. In de tweede plaats werden allerlei woorden gebruikt in een aangename rustgevende sfeer. Door het feit dat over iets gepraat wordt ontstaat de indruk dat er inderdaad wat aan het veranderen is, maar dat is niet het geval. Wij leven in een wereld waarin het er enkel op aankomt het te zeggen. Als het gezegd werd verandert er niets, maar iedereen is tevreden. De oorzaak daarvan is het uitgangspunt van onze technologische beschaving. En dit uitgangspunt is de utilitaire wetenschap, de wetenschap die een zeer bruikbaar instrument is om macht te veroveren. Dat is het derde fundamentele kenmerk van onze maatschappij. Onze beschaving gaat niet uit van de kennis van de mens, maar van de bruikbaarheid van de mens. En daaruit volgt minachting voor het woord, dat wil dus zeggen, voor het formuleren van inzichten. En zolang in onze maatschappij het formuleren van inzicht niet primeert op het bruikbaar maken van inzicht zitten we fout. En zullen miljoenen demonstranten niets kunnen veranderen. Daarmee wil ik helemaal niet beweren dat ik voor die demonstranten geen sympathie zou kunnen opbrengen, of dat ik demonstraties zinloos vind. Hun manifestaties zijn natuurlijk belangrijk. Ze kunnen een zeker gewicht in de schaal leggen als er door de

[p. 139]

machthebbers beslissingen overwogen moeten worden. Want om werkelijk iets te bewerken, iets te kunnen veranderen, is het woord een conditio sine qua non. Proberen analyses te maken, inzicht te verwerven, de structuren te doorzien. Zonder Marcuse stonden de studenten nergens - evenals Marcuse onbelangrijk zou geweest zijn zonder de studenten. Het woord van Marcuse was eerst en vooral noodzakelijk; de actie van de studenten oefent daardoor inderdaad een invloed uit op de politiek van de USA.

A In onze technologische en kapitalistische maatschappij functioneert het woord dus anders dan in de communistische wereld. Ook anders dan vroeger. Welk effect kan dat hebben op de literatuur hier?

G Een groot verschil met vroeger zie ik in het feit dat vroeger ongeveer iedereen die schreef ook literator was. Dat is nu manifest niet meer het geval. Nu moet men als uitgangspunt nemen dat het minste wat men van een literator kan verlangen, een inzicht is in de situatie waarin hij leeft. De hedendaagse schrijver die zich bezighoudt met het ontrafelen van psychologische conflicten kan waardevolle dingen presteren, maar niet meer zo waardevol als in de tijd toen men over het individu nog bijna niets wist. De schrijver die schrijft net alsof de 3e wereld niet bestaat staat een trapje te laag.

Er zijn in de situatie van vandaag dus twee richtingen mogelijk. Wie de eerste richting inslaat vlucht in de privé-situatie. James Joyce is het prototype van dat soort auteur. Opmerkelijk bij die auteurs is hun zoeken naar een taal die verwijst naar meer dan één bewustzijnsinhoud. Het individu is voor Joyce een conglomeraat van veelsoortige invloeden: psychologische, persoonlijke, sociologische, filosofische, religieuze, nationalistische, enz., ik denk niet dat het lijstje af is. De woorden verwijzen telkens naar drie of vier realiteiten tegelijk, en in feite beantwoorden deze schrijvers aan het belangrijkste criterium dat Brecht voor de moderne schrijver gesteld heeft. Voor Brecht is het individu de samenvatting van al zijn menselijke verhoudingen, en dat is precies wat de goede schrijvers in deze richting doen: zij schetsen de relationele situatie van het individu. Wie de tweede richting neemt engageert zich brutaal in de bestaande sociale situatie. Auteurs dus als Mulisch, Enzensberger, Sartre, Grass, Böll. Terwijl de auteurs

[p. 140]

van de eerste richting psychologische romans schrijven die geraffineerd sociologisch zijn, kiezen deze laatsten voor de vereenvoudiging en de slogan.

A De slogan kan bijzonder effectief zijn, maar is het niet bijzonder gevaarlijk de slogan in de literatuur binnen te halen? Ik bedoel: de reclame is er toch voor een belangrijk deel de schuld van dat het woord steeds minder geloofwaardig klinkt. Als nu auteurs de slogan-formule overnemen ondermijnen ze dan in feite niet het materiaal waarmee ze werken?

G Men moet met gelijke wapens strijden, anders verliest men. Er bestaat nogal wat kritiek op Stalin. Maar wat deed hij? Hij gebruikte Hitleriaanse methodes om Hitler te kunnen verslaan, hij voerde Hitler als het ware zijn land binnen om hem te kunnen bevechten. Er wordt kritiek uitgeoefend op de mensen die het in Duitsland de NPD en de CDU lastig maken. Maar wat doen ze? De APO gebruikt demagogische methodes om de demagogen te overwinnen. Dat is een kwestie van tactiek. China is de meest pacifistische natie ter wereld, maar Mao zei: alle macht komt uit de loop van een geweer. En nu is het wel bijzonder interessant te zien dat juist in China, en ook in Cuba, er schrik heerst om het middel te vereenzelvigen met het doel. Men mag nooit vergeten dat men een wapen hanteert, men moet beletten dat het wapen doel wordt. Daarmee zou de tragedie beginnen.

A Het is wel een bijzonder riskante tactiek.

G Bestaat er een andere? Komt men ergens als men redeneert: ik ben zeer humaan en zal Hitler dus maar laten betijen want ik wil niet onmenselijk tegen hem optreden...? Castro is geen fascist - maar hij gebruikt soms wel fascistische methodes. Hij moet wel wil hij kunnen weerstaan aan allerlei oligarchieën, aan de macht van het internationale kapitaal. Ik heb de werkelijk prachtige redevoering gelezen die Castro gehouden heeft voor het congres van kunstenaars, dat congres waar ook Claus en Mulisch aanwezig waren. Daaruit blijkt duidelijk dat deze man, de man van de soms dictatoriale methodes en met de soms fascistisch klinkende frasen, in staat is om een boodschap van menselijkheid vol te houden. Iets wat Hitler nooit heeft gedaan. Daar blijkt de werkelijke macht van het woord. Altijd moet het woord blijven primeren in de slogan.

[p. 141]

A In Cuba veranderde wat, er was een revolutie voor nodig. Hier is alles zo complex geworden dat het apparaat in feite vastgeroest is, zoals u in het begin van dit gesprek zei. Dus hier ook een revolutie?

G Ja, maar dan een revolutie die moet streven naar de eenvoudige menselijke waarden. Naar het scheppen van een natuurlijke omgeving van lucht, groen, water en licht. Naar het scheppen van de mogelijkheden voor normaal menselijk contact. Vooral het creëren van speelmogelijkheden voor kinderen is belangrijk. Noden dus die niet geperverteerd zijn door het elite-besef - ook al is het elite-besef door de consumptie gedemocratiseerd. Die revolutie zou een schok in twee richtingen teweegbrengen. Uiteraard één tegen de economische machten, tegen de autofabrikanten of de grote bouwondernemingen bijvoorbeeld, maar ook een schok tegen de mensen die zweren bij de produkten van die autofabrikanten en woningbouwers. En dan zal wellicht blijken dat de macht van de economische bovenlaag gemakkelijker af te breken is dan de mentaliteit van de kleine man.

A Spreken wij allemaal niet wat al te vrijblijvend over revolutie?

G Ik heb bijzonder veel waardering voor een man als Dr. Spock. Hij is een man die de moed heeft om slogans te roepen, in plaats van eindeloos te gaan zitten nuanceren zoals zovele intellectuelen doen. Ons eeuwig ‘waarom niet’ brengt ons tot collectieve misdadigheid, terwijl China's ‘waarom wel’ hen alleen maar Beattle-platen kapot laat werpen. De intellectueel heeft een ontstellend gebrek aan waardering voor het instinct, voor het primair menselijke. Ook bij zichzelf. Hij is bang om een stomme fout te maken, daarom aarzelt hij altijd iets door te drijven, en daardoor kan hij zich niet inzetten zoals het hoort. Dat is al een beetje een antwoord op je vraag, maar om terug te keren tot Dr. Spock: hij weet natuurlijk wel dat hij niet lang in een cel zal blijven. Maar wat dan nog? De minachting voor het woord impliceert minachting voor de morele moed van de mens. Wat overigens niets afdoet aan het feit dat een Russisch auteur meer moed nodig heeft om een afwijkend standpunt te debiteren. De strijd tussen woord en macht is ginds veel belangrijker dan hier in het Westen.

A Misschien ook omdat ginds het woord niet gecompromitteerd werd door het misbruik dat de reclame er van maakt?

[p. 142]

G We moeten het begrip reclame goed begrijpen: reclame is dat wat bruikbaar maakt. Rusland heeft dus ook een publiciteitsprobleem: de reclame voor de Staat. Dat is niet erg als de reclame voor de Staat samenvalt met reclame voor het welzijn van de bevolking, maar als dat niet het geval is wordt ook daar de situatie onmiddellijk getroubleerd.

A Behoort overigens een revolutie hier tot de mogelijkheden?

G Neen. Europa is zo verknecht dat het niet meer tot een revolutie in staat is. De 3e wereld moet de bevrijding brengen. Maar de 3e wereld mag geen alibi worden voor ons om eigen morele rechten niet te moeten verdedigen. Vooral in katholieke en andere traditionele milieu's gebeurt dat wel eens. Daar verdedigt men heel ijverig ‘sexuele minderheden’ en ‘arme landen’ om niet voor de eigen primaire vrijheden te moeten opkomen, want dat is veel moeilijker dan een pro-Cuba actie. Druk doen over het probleem van de overbevolking en dat uitsluitend in de 3e wereld situeren terwijl men hier ongeremd kinderen produceert is bijzonder onlogisch en hypocriet. De strijd voor een vrij sexueel leven en een verantwoord sociaal bestaan moet niet naar andere werelddelen verplaatst worden. Het is belangrijk dat die strijd ook hier uitgevochten wordt.