Engagement of escapisme?

[p. 135]

Hans van de Waarsenburg

Zo stond het onder meer in de inleiding bij het interview in Schrijven of schieten?: ‘Geboren te Helmond. [...] Woont sinds augustus 1966 in Maastricht. Was daar voorzitter van het Viëtnam-comité en organiseerde als zodanig demonstraties etc. Gewestelijk bestuurslid psp.’

Verder een aantal titels van publikaties, van tijdschriften waaraan hij medewerkt.

Nu zijn er vijftien jaar voorbij.

Ik zie, met één oogopslag, dat de dochter die indertijd drie jaar was enorm is veranderd. Ze is er niet onaantrekkelijker op geworden.

Toen ik hem interviewde, had hij nauwelijks wat gepubliceerd. Twee dichtbundels en een wat hij micro-roman noemde, Hans brac in Brabant, het boekje trouwens dat me motiveerde om hem in mijn bundel op te nemen.

Hij had toen wel een verhalenbundel in voorbereiding, maar die is er ondertussen nog steeds niet gekomen. Hij blijkt nu nog steeds met verhalen bezig te zijn. Maar stilgezeten heeft hij beslist niet, er is een ondertussen wel indrukwekkende lijst van publikaties bij elkaar geschreven.

Ik tel dertien dichtbundels, beginnende met het indertijd reeds aangekondigde Niet dat poëzie zo belangrijk is, een voor hem toen typische titel (uit het gesprek van toen: ‘Het is veel belangrijker in een literair tijdschrift te zetten dat de kindersterfte in Z-Amerika vijf maal zo hoog is als in N-Amerika dan een of ander snert-gedicht of verhaal van onze nationale literaire paradepaarden op te nemen’) tot de verzamelbundel Van de aanvaller geen spoor - Gedichten 1973-83. Verder publiceerde hij boeken over A. den Doolaard, Jan-Willem Overeem en Theun de Vries, een interviewboek, twee kinderboeken. Hij werd journalistiek bedrijvig, schreef enkele hoorspelen, maakte enkele vertalingen, stelde een paar bloemlezingen samen.

Hij woont nog steeds in Maastricht.

We beginnen, zoals steeds, met het interview van toen. ‘Ik voel me inderdaad heel sterk bij de actualiteit betrokken. Bij alles wat er gebeurt. Ik zou er heen willen, maar dat kan natuurlijk niet, ik ben getrouwd, ik heb een baan. Dan moet ik er over schrijven.’

[p. 136]

Dat was het eerste wat je toen zei. Reageer je nog steeds zo? Wat dacht je toen je het gesprek herlas?

Ik voel me nog steeds betrokken bij wat er in de wereld gebeurt, laat ik dat voorop stellen. Ik ben nog altijd iemand die de politieke actualiteit volgt en probeer te doorgronden. Dat is een noodzakelijkheid, is mij gebleken. Politici moeten argwanend en desnoods hinderlijk gevolgd worden. Maar ik schrijf er niet meer over en ik ben ook niet meer politiek actief.

Het interview van toen heb ik slechts vluchtig herlezen. Ik herkende de jonge enthousiasteling van toen nog wel. Hij was een deel van mijn evolutie. Ik zou nu niet meer dergelijke harde, politieke uitspraken doen. Overigens kijk ik liever vooruit, dan achteruit.

Dus nieuwe, harde politieke uitspraken hoef ik in dit gesprek niet te verwachten?

Nogmaals: neen. Ik kijk ook niet met nostalgie terug naar de jaren zestig. Overigens hielden ‘de jaren zestig’ niet op op 31 december 1969. Het heeft nog wat doorgesudderd en al met al werden ‘de jaren zestig’ reeds ‘voorbereid’ in ‘de jaren vijftig’. De snelle en niet te stuiten opkomst en doorbraak van de rock and roll, toenemende welvaart en de anti-autoritaire ontwikkeling van de toenmalige jeugd vormen de belangrijkste pijlers van die voor velen vermaledijde jaren zestig.

Provo, flower-power, vormden de zachte sector van die tijd. Daar voelde ik me niet toe aangetrokken. Met dit soort bewegingen ontstonden ook voortdurend wrijvingen op lokaal niveau. In ieder geval werd ik politiek actief in de (naïeve?) hoop dat er slechts langs politieke weg structurele veranderingen konden plaatsvinden.

Uiteindelijk kanaliseerde zich dat in het lidmaatschap van de psp [de Pacifistisch Socialistische Partij], nog altijd een linkse splinter in het Nederlandse parlementaire gebeuren. Kort na het interview ben ik eruit gestapt. Het sektarisme, het geiteharensokkengedoe, het dogmatisme van een kleine minderheid irriteerden me mateloos. Ik ben toen geruime tijd partijloos gebleven.

Uiteindelijk leek me dat toch niet het ideaal voor een socialist en bewust democraat en ik ben toen lid van de PvdA geworden en ben dat nog tot op heden. In deze partij zijn we met diverse andere jongeren nog een tijdlang zeer actief geweest. En toen ik voor de Maastrichtse gemeenteraadsverkiezingen door de ledenvergadering op een verkiesbare plaats werd gezet, leek het zelfs of het begin van een politieke carrière was aangebroken. De PvdA verloor dat jaar voor de laatste maal in Maastricht...

[p. 137]

Had deze evolutie direct literaire consequenties voor jou?

Over mijn ‘vroege’ poëzie heersen nog altijd misverstanden. Ik schreef niet alléén maar zogenoemde politieke of geëngageerde poëzie. Mijn vroegste poëzie kenmerkt zich door het zoeken naar een persoonlijke stijl enerzijds en anderzijds schreef ik daarnaast gedichten die meer publiek gericht waren en waarin de opstandige geest van die tijd duidelijk herkenbaar was, de voorleesgedichten. Door anderen ook wel als ‘agit-prop’ betitelt. Nadat ik lid was geworden van het pen-Centrum voor Nederland, een afdeling van de internationale pen, werd ik al vrij snel secretaris van deze organisatie. Mijn leven veranderde danig. Het werd een leven van vergaderen, reizen en organiseren. Mijn politieke activiteiten reduceerde ik langzaam maar zeker tot nul. En via binnenlandse en buitenlandse vergaderingen ontmoette ik auteurs van diverse pluimage. Er groeiden contacten en er ontstonden vriendschappen. Ik koos kortom voor het schrijven, de literatuur, de poëzie.

In 1972 werd mijn bundel De vergrijzing gepubliceerd, die ik als een keerpunt in mijn poëzie beschouw. Hoewel ik er in 1973 de Jan Campertprijs voor gekregen heb, heb ik er geen enkel gedicht uit opgenomen in Van de aanvaller geen spoor. Gedichten 1973-83. Tien jaar later bleek dat deze bundel voor mijn gevoel toch nog te sterk aansloot bij het vroegere werk.

Heb je vanaf die tijd geen politieke of geëngageerde gedichten meer geschreven?

In het voorjaar van 1976 - de eerlijkheid gebiedt mij het te zeggen - ben ik in opdracht van ncrv's Literama voor enkele weken naar Lissabon geweest. Het was een jaar na de Anjerrevolutie. Ik heb daar een reeks Portugese reisgedichten geschreven, die later is opgenomen in mijn bundel Het sleutelbeen van Napoleon. Antifascistische gedichten die er niet om liegen. Daarna was het definitief afgelopen, althans tot op heden. Hoewel dat door sommige critici op hun beurt nadrukkelijk ontkend wordt, maar dat is hun zaak.

Je duidelijke politieke opstelling werd indertijd door veel critici niet geapprecieerd. Je kreeg nogal wat weerstand te verwerken. Zijn deze vooroordelen nu verdwenen, of toch niet?

Ik vrees van niet. In Nederland gaat zo iets heel langzaam, maar je leert er mee leven.

Wat heeft het politieke engagement dat toen literair in de mode was, want zo mag of moet je het wel stellen, ten slotte bereikt?

[p. 138]

Is dat nu wel zo? Was ‘politiek engagement’, zoals jij het noemt, werkelijk in de mode? Ik betwijfel dat ten zeerste. In Nederland waren er zo weinig politieke of geëngageerde dichters in die tijd. Het is slechts een klein randverschijnsel geweest, daar moet je je niet in vergissen.

In Duitsland, Frankrijk en de Verenigde Staten, om maar enkele landen te noemen, lag dit anders. Maar of het daar een mode was, waag ik te betwijfelen. In het begin zeer zeker niet. Maar bijna alle spontaan ontstane uitingsvormen worden al snel vervormd tot mode of trend en daarmee uiteindelijk om zeep geholpen.

Hoe verklaar jij de maatschappelijke onverschilligheid van de nieuwe generatie schrijvers?

Ik weet niet of er sprake is van een maatschappelijke onverschilligheid bij de nieuwe generatie schrijvers. Ik betwijfel dat zelfs. Ik denk juist dat een aantal van hen bijzonder goed weet wat er maatschappelijk en politiek in Nederland en de rest van de wereld aan de hand is.

Blijft natuurlijk de vraag of je dat tijdens lezingen, interviews, en in je werk moet verkondigen. Uiteindelijk zijn het schrijvers en geen politici. Ik denk overigens dat Nederlandse schrijvers, ook de nieuwe generatie, uiteindelijk niet zullen schromen hun stem te verheffen, wanneer dit nodig of noodzakelijk mocht zijn.

Volg je de ontwikkelingen binnen de Nederlandse literatuur nog?

Er gebeuren op proza-en poëziegebied in Nederland voortdurend boeiende dingen. Ik probeer het zoveel als mogelijk te volgen. In ieder geval blijf ik lezen en ik ben het niet eens met nostalgische opmerkingen dat er in Nederland alleen maar over huis- of binnenkamers wordt geschreven. Als het werkelijk allemaal zo'n grauwe ellende was als soms wordt gesuggereerd, dan zou ik geen boek meer lezen en dat doe ik toch dagelijks.

In het interview van toen sprak je, naar aanleiding van de geboorte van je tweede dochter, over je enorme angst voor de toekomst.

Mijn angst voor bepaalde ontwikkelingen is aardig uitgekomen. Ik moet er wel bij zeggen, hoe paradoxaal dit ook klinkt, dat ik er nu minder onder gebukt ga dan toen. In ieder geval geven in deze tijd honderdduizenden mensen uiting aan hun angst voor de toekomst. De angst voor een kernoorlog bindt de mensen ongeacht hun politieke overtuiging of geloof.

Ik schreef inderdaad gedichten over de gruwelen van de atoombom, over Hirosjima, Bikini, terwijl het militair-industrieel complex van de beide machtsblokken vergeleken met nu er heel wat

[p. 139]

onschuldiger uitzag, hoewel het vernietigingspotentieel toen toch ook al zeer groot was. Je vraagt je af welke kansen de politici hebben laten liggen en waarom?

Ondanks mijn pessimistische toekomstvisie heb ik een allergie ontwikkeld tegen het doemdenken, dat ik vooral bij jonge mensen constateer. Feitelijk gezien hebben ze het gelijk aan hun kant: werkloosheid, structurele werkloosheid, de dreiging van een atoomoorlog, beknotting van hun mogelijkheden door opvoeding, opleiding of het ontbreken daarvan. In onze maatschappij is zich op dit ogenblik een duidelijke scheiding der inkomens aan het voltrekken, waarmee de scheiding der geesten ook definitief wordt. Maar daartegen kun je je verzetten, vooral als jongere. En het begin daarvan is dat je je niet moet laten indoctrineren door doemdenken, oppervlakkig geklater op het tv-scherm, wezenloze computerspelletjes, racistische en fascistische intimidatie. Als je jong bent en enthousiast, word je geen lid van een hersenspoelende-klatergoud-omroep. Als je jong bent - dat enthousiasme laten we even weg - denk ik dat je toch initiatieven kunt ontplooien en ontwikkelen, want je bent niet alleen op deze wereld.

In Nederland heeft de Centrumpartij het tot één Kamerzetel gebracht. Hoe kun je dit, met respect voor de democratische principes, beletten?

Onze grondwet garandeert onze vrijheid van meningsuiting, drukpers, vergadering enzovoort. Deze grondwettelijke vrijheden kunnen misbruikt worden en een wezenlijk gevaar voor de democratie vormen.

Maar wanneer verenigingen of partijen de democratische en menselijke rechten van minderheden niet eerbiedigen, mensen discrimineren, dan hebben we een rechtsapparaat om deze organisaties of vertegenwoordigers ervan tot de orde te roepen. Met onze grondwettelijke vrijheden moet niet gemarchandeerd of gesjoemeld worden. Met het wetboek in de hand zullen racistische en fascistische organisaties te vuur en te zwaard bestreden dienen te worden.

In het gesprek van toen zei je ook dat we moesten ageren tegen de indoctrinatie waaraan we allemaal blootgesteld worden.

Niet alleen in de Oostbloklanden werden en worden mensen geindoctrineerd. Ook in de Westeuropese samenleving zorgt de consumptiemaatschappij voor een indirect politieke, zachtsluipende vorm van indoctrinatie, die vooral de jonge mensen amorf maakt. Vroeger was het: Brood & Spelen en nu: Frituur & Video.

[p. 140]

Gelijk heb je en ook daarom, en ik kom daar steeds op terug, vind ik de onverschilligheid van de auteurs voor deze ontwikkelingen spijtig. Niet dat literatuur daar natuurlijk drastisch iets aan kan veranderen, maar literatuur en auteurs kunnen helpen bewust maken en bijsturen.

Een schrijver, en dat herhaal ik dan, moet in eerste instantie schrijven. Zoals ieder mens is hij niet verplicht of kun je hem er niet toe verplichten om politieke uitspraken te doen en zeer zeker kun je niet van hem eisen om historische of actuele politieke zaken in zijn geschriften te verwerken. En dit geldt vanzelfsprekend ook omgekeerd.

Persoonlijk geloof ik niet in die onverschilligheid van de hedendaagse auteur, maar daarover hebben we het al gehad.

En laten we asjeblieft de rol van de literatuur, zeer zeker op korte termijn, niet overschatten. Het lezen van romans en gedichtenbundels kan een invloed hebben op individuele personen, nooit op massa's. Het aantal mensen dat gevoelig is voor het geschreven woord of muziek of beeldende kunst of ballet enzovoort is vergeleken met het aantal voetballiefhebbers of tv-quizfanaten een kleine minderheid.

Nederland blijfteen land van grutters. Dat zien we in het middelbare onderwijs. Leraren Nederlands lezen bij voorkeur niet meer na het behalen van hun diploma. Generaties leerlingen volgen hen in dit jammerlijke voorbeeld. Wat wil je dan?

Je bent ook kinderboeken gaan schrijven.

Bij Uitgeverij Zwijsen zijn tot op heden twee kinderboeken verschenen. Ik debuteerde in 1983 als kinderboekenschrijver met Grootvaderdag en vrij recent verscheen Een blauw Belgisch konijn, dat hopelijk in Vlaanderen én in Wallonië veel gelezen zal worden.

En vraag me nu niet waarom ik kinderboeken schrijf en of ik voor de kinderboekenschrijver een pedagogische taak weggelegd zie, want dat zie ik allemaal niet. Ik heb voor mezelf ontdekt dat ik het schrijven en bedenken ervan erg leuk vind en dat kinderen ze met plezier lezen. Daarmee ben ik tevreden. Het enige dat ik soms betreur, is dat ik er niet eerder mee ben begonnen.

Je schreef een interviewboek met Limburgse auteurs: Ik kom toch uit geen gekkenland vandaan. Je hoort wel eens beweren dat de schrijvers in Amsterdam het literaire leven beheersen en niet enkel wat uit Vlaanderen komt, maar ook alles wat uit de Nederlandse provincie komt, verwaarlozen of in elk geval met veel vooroordeel benaderen. Heb jij dat ook ervaren?

[p. 141]

Laat ik allereerst het misverstand uit de weg ruimen dat ‘Gekkenland’ interviews met Limburgse auteurs bevatte. Er waren gesprekken in opgenomen met auteurs die in deze provincie wonen of gewoond hebben.

Ook het tweede gedeelte van je vraag berust mijns inziens op een misverstand. Welke schrijvers beheersen het literaire leven? Sommige werken bij uitgeverijen, maar beheersen ze dan het literaire leven? Misschien bedoel je dat de ene schrijver meer wordt besproken dan een ander. Maar dan praat je over recensenten. Beheersen zij het literaire leven? Bepalen zij het beleid van een uitgeverij? Er zijn schrijvers die bestsellers publiceren en een tijdlang de schijnwerpers van de publiciteit op zich gericht krijgen. Beheersen zij dan het literaire leven? Ik geloof kortom niet in de zogenaamde macht van literaire kringen. Persoonlijk heb ik niet de indruk dat ik verwaarloosd word. Ik publiceer bij een uitstekende uitgeverij in Amsterdam, schroom niet om deze stad een aantal keren per jaar te bezoeken en Amsterdamse collega's komen naar Maastricht.

Het wonen in een stad als Maastricht is een keuze, evenals het wonen in Amsterdam, of waar dan ook. Je moet daar niet over jeremiëren of muizenissen in je hoofd halen!