Engagement of escapisme?

[p. 51]

Leo Geerts

In Geen daden maar woorden werd Leo Geerts zo geïntroduceerd [de tekst kwam van hem zelf]: ‘Het grote feit in mijn leven is het kleine, onooglijke, Brusselse weekblad De Nieuwe. Nee, niet de universiteit, niet de liefde, niet de literatuur, niet mijn andere publikaties. Het intellect dat achter De Nieuwe schuilgaat dwingt mij nu al vier jaar elk woord dat ik neerschrijf te overwegen, elk woord te zien als een relationeel teken dat zowel naar literaire theorieën als naar publicitaire studies, ideologische en politieke realiteiten en menselijke waarden verwijst.’

Het is best mogelijk dat op het ogenblik dat dit boek verschijnt De Nieuwe dat, na een lange en pijnlijke doodsstrijd, niet meer doet.

De tijden veranderen. En het verdwijnen van De Nieuwe is een ramp, en als het niet verdwenen is blijft het nog rampzalig, want dan zal het toch een groot of groter gedeelte van zijn onafhankelijkheid hebben ingeboet.

Toen had Leo Geerts verder nog alleen te vermelden dat hij een actief medewerker was aan diverse publikaties, die varieerden van het Vlaams Marxistisch Tijdschrift tot Streven, een blad dat uitgegeven wordt dank zij de ‘jezuïeten’.

Hij was toen reeds, en is dat nu nog meer, een gezaghebbend, integer en intelligent recensent en criticus.

Ondertussen is hij echter ook een ‘creatief auteur’ geworden. Hij publiceerde twee romans. De eerste, Loeders, verscheen op een alternatieve wijze (op de achterzijde van gebruikt computerpapier) bij wijze van protest tegen de papierverspilling en werd nauwelijks opgemerkt. De tweede, Pagadders, verscheen in 1982 bij ‘De Bezige Bij’ en werd in Vlaanderen en Nederland druk en over het algemeen zeer gunstig besproken.

Bovendien schreef hij een aantal, ook gecreëerde, toneelspelen. Vrij België (1980) en De Bloedkermis (1982) gingen evenmin onopgemerkt voorbij.

Hij maakte en exposeerde ook collages.

Wat denkt hij nu over het interview van toen?

Ik heb het de vorige keer nogal abstract gehouden, dacht ik, en te weinig gesproken over de specifieke rol van de media in wat we toen ‘macht en onmacht van het woord’ noemden. Op dat gebied

[p. 52]

ben ik wel duidelijk van mening veranderd. Men kan het woord niet loskoppelen van het medium waarin het gebruikt wordt. Als je rekening houdt met deze nuancering sta ik nu nog wel achter mijn meningen van toen, en eerlijk gezegd verwondert me dat een beetje.

Je had het in ons gesprek van toen toch ook al voortdurend over de operationaliteit van het woord.

Ik heb toen bijvoorbeeld gezegd dat het woord van Marcuse eerst en vooral noodzakelijk was om de studenten te motiveren, maar dat de studenten Marcuse in het tv-nieuws hebben gebracht en hem daardoor belangrijk hebben helpen maken. Men kan alleen doordringen tot grote groepen van de bevolking via een massamedium als de televisie. Dat is nu eenmaal de realiteit. Sinds het einde van de jaren zestig ben ik echter niet alleen veranderd, ook de situatie waarin we leven veranderde, en de impact van de televisie. Insiders noemen praatprogramma's ‘talking heads’. In praatshows zie je voortdurend hoofdjes die dingen zeggen, en daardoor lijkt het een vertoning van sprekende poppen en krijg je een groot relativeringseffect. Die hoofden praten en praten en het resultaat is ten slotte desinformatie. Iedereen praat op de televisie, de dokter, de psychiater, de sportman, de Dallas-acteur, men praat over het oude Egypte en over de Ronde van Frankrijk. Dan kan het ook niet anders of de kijker gaat zich afvragen wat al die sprekende koppen vertegenwoordigen, welke overtuiging er achter zit. Men verdrinkt in al die ongerichte informatie. Ook Marcuse is er in verdronken. Het is typisch dat een gekende popgroep zich ‘The talking heads’ noemt - we leven in een videoclip-cultuur.

Ik geloof dat iedereen het er over eens kan zijn dat er nu overal een duidelijker sfeer van onverschilligheid, of misschien is het eerder machteloosheid, heerst dan vroeger het geval was. Zou die sfeer door het verschijnsel wat je net beschreef in de hand gewerkt zijn?

Ja, het is een van de oorzaken. Vroeger trachtte men wat men via de televisie vernam ernstig te nemen, maar nu ziet men nog nauwelijks enig verschil tussen de sprekende kop van een schrijver en die van een discjockey. De vlotte mediaboy met het lege hoofd en het modieuze toontje is belangrijker geworden dan de levende mens die iets te zeggen heeft. Het imago verdringt de mens. Er zijn mensen die iets te zeggen hebben en mensen die alleen het medium wensen te gebruiken - en tussen beiden is er geen onderscheid meer. Ik heb onlangs een reis gemaakt in de Verenigde Staten van Amerika. Daar wordt het nieuws na bijna elk item onderbroken door een reclameboodschap, zoals je weet. Het effect is

[p. 53]

dat het verschrikkelijkste nieuwsbericht en het aanprijzen van tandpasta voor de kijker gelijkgeschakeld worden.

De toenemende onverschilligheid die men vaststelt bij de massa, om dat woord nog maar eens te gebruiken, stelt men echter ook vast in de literatuur. Engagement behoort eigenlijk tot het verleden.

Het verschijnsel waar ik het over had bevordert de onverschilligheid, maar is er natuurlijk niet de enige oorzaak van. Belangrijk is ook dat we van een periode zonder angst voor economisch tekort zijn terechtgekomen in een periode van grote onzekerheid. En dat lijkt mij de grondoorzaak. Vroeger heerste er vertrouwen, er kon economisch niets mis gaan, voor elk probleem zou binnen de kortste keren een oplossing worden gevonden. Door de crisis van vandaag is echter een klimaatswijziging ontstaan. Die onzekerheid sleept al zeer lang aan. Ik ben overigens van mening dat de crisis van vandaag totaal artificieel is. Men wil wat vroeger begon te leven en te groeien terugschroeven, de mensen duidelijk maken tot waar men kan gaan. Maar goed, artificieel of niet, de weerslag is merkbaar. Wat nu specifiek de schrijvers betreft moet je er bovendien rekening mee houden dat de schrijver zich ook moet waarmaken in de media. Daar profiteert hij van, maar de media belemmeren hem ook. Ik vind Maarten 't Hart een duidelijk voorbeeld van deze situatie. Hij is een schrijver geweest, nu is hij een media-jongen. Hij doet dat schitterend, maar ten koste van zijn oorspronkelijke kwaliteit als auteur. Een nog beter voorbeeld is misschien John Irving. The world according to Garp balanceert op het scherp, is voor de helft literatuur, voor de andere helft te glad en te amusant om te overtuigen. Copywriting ontkracht de literatuur. Jef Geeraerts is een ander voorbeeld. Hij is duidelijk nog steeds een auteur, zijn thrillers hebben iets dat de confectiethriller niet heeft, maar ze zijn en blijven maakwerk. Het belang van de media plaatst de auteur voor een moeilijk dilemma. Wat moet hij doen? Zich eruit terugtrekken of er gebruik van maken? Een auteur blijven of een talking head worden? Om zich vandaag te handhaven moet hij beide zijn. Ik weet dus niet wat hij moet doen.

In elk geval, als televisie aan impact heeft ingeboet moet er opnieuw meer ruimte vrijkomen voor de literatuur.

Ik weet niet of de literatuur daar in de eerste plaats van zal profiteren, al meen ik toch wel af en toe iets vast te stellen dat hoopvol is. Ik heb de indruk dat mensen opnieuw meer belangstelling beginnen te krijgen voor fundamentelere dingen. Het lijkt er inderdaad wel eens op dat men door de overvoeding, de desinformatie van de televisie, de neiging heeft terug te keren tot de primaire

[p. 54]

literaire ervaring. Ik ken nogal wat mensen die opnieuw zijn gaan lezen. Ook bij die mensen speelt dat ‘talking heads’-verschijnsel, ze maken geen onderscheid meer tussen de ernstige man en de discjockey. Ze nemen een boek van Flaubert en het interesseert ze niet of Flaubert nu al of niet een beroemd of een moeilijk schrijver is, Flaubert is voor hen een ‘talking head’ waar ze dus open tegenover staan. Ik heb soms de indruk dat mensen nu serieuzer met elkaar praten dan vroeger, en onafhankelijker denken. Ze reageren, ze laten zich niet meer beheersen door de machten en de bestaande sociale relaties. Een kennis van me heeft zijn job laten staan, heeft een wereldreis gemaakt en is een restaurantje begonnen. Ik las een verhaal in Der Spiegel over een kankerpatiënt die elke behandeling weigerde, die liever nog slechts enkele maanden echt leefde dan jaren kunstmatig in leven gehouden te worden. Er groeit misschien verzet tegen de bestaande organisaties, maar wel met het gevolg dat de mensen terugvallen op zichzelf. De problemen worden geïndividualiseerd. Deze individualisering is wellicht gunstig voor de roman. Maar niet voor andere genres. Ik denk hier dan in de eerste plaats aan het theater. Theater is voor mij het meest centrale literaire medium. Poëzie kun je schrijven voor je lief, een roman eigenlijk ook, maar met theater spreek je tot een gemeenschap. Je kunt niet naar toneel kijken zoals je naar televisie kijkt, daarom vind ik het eigenlijk verwonderlijk dat er nog theater is. Het theater lijdt ook aan het talking-heads-syndroom, de zaal zit eigenlijk vol tv-kijkers, er is geen gemeenschap. Dat bewust of onbewust verlangen naar een gemeenschap bepaalt volgens mij eveneens het succes van gebeurtenissen als vroeger Woodstock, nu rock-festivals als Torhout/Werchter. Je hebt de indruk dat daar op die wei inderdaad een gemeenschap zit, duizenden mensen die het met elkaar eens zijn, dezelfde gevoelens beleven. In essentie is dat theater wat daar op zo'n weide gebeurt. Alleen is de gemeenschap tijdens zo'n pop- of rockgebeuren natuurlijk maar een pseudo-gemeenschap, na afloop van het concert gaat men weer uit elkaar. Het fungeert als een ersatz-belevenis voor alles wat men in het dagelijks leven mist aan menselijk contact. Ik vind het ook niet zo hoopvol dat dergelijke happenings steeds meer op het beleven van een vrijblijvende roes afgestemd zijn.

Als je nu terugkijkt op wat er gebeurde aan het eind van de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig, heb je dan de indruk dat het toen allemaal mislukt is, of werd er iets bereikt wat tot op vandaag doorwerkt?

Als ik terugkijk dan denk ik in de eerste plaats aan het uitschakelen van president Allende in Chili. Dat was voor mij het diepte-

[p. 55]

punt van alle jaren na '68, het vernietigen van een redelijke en gematigde poging om een einde te maken aan de ellende van het volk in Chili. De democratische hervormingen die deze burger-president wilde invoeren werden door Amerika kapotgemaakt. Misschien was, echt historisch bekeken, wat in Cambodja gebeurde nog veel erger, maar emotioneel sloot het einde van Allende voor mij een hoofdstuk af. Maar daarnaast zie ik ook veel positieve dingen. Ik denk bijvoorbeeld aan ‘Solidarnosc’ in Polen. Men wil daar het basissocialisme in praktijk brengen, een doorgedreven democratisering onder één partij, want de socialistische principes zelf worden niet aangevochten. Zij willen in praktijk brengen wat R. Bahro in Het alternatief beschreef. Een ander positief verschijnsel is wat men de bevrijdingstheologie noemt. In beide gevallen werkt men vanuit een ernstige theoretische fundering, verzet men zich tegen de gevestigde onderdrukkende machten, tracht men de idee van de elementaire democratische inspraak vorm te geven. Die ideeën groeien, hoeveel Romero's men ook nog zal vermoorden om ze te bevechten.

Je haalt een voorbeeld aan uit een land van het Oostblok, een uit de Derde Wereld, maar hoe zit het met Europa? In ons vorig gesprek zei je al dat de bevrijding van de Derde Wereld moest komen. Speelt Europa dan geen rol meer, zijn wij helemaal afhankelijk geworden van wat elders zal gebeuren?

Europa heeft nog een belangrijke taak. En het is de grote verdienste van de Europese Vredesbeweging dat haar acties ook protesten zijn tegen het opgeven van de Europese autonomie. Essentieel is niet het technisch debat over de kwaliteit en de hoeveelheid van de wapens die hier worden opgesteld, maar het feit dat Amerika Europa misbruikt als lanceerbasis en lokvogel. Wij laten de belangrijkste beslissing over aan Amerika, en het massaal protest tegen het plaatsen van kernkoppen is mede daardoor geïnspireerd. Ook dat is een hoopvol teken, dat protest tegen het traditionele politieke denken in Europa. Want onze politici hebben zeker op dit terrein enorm gefaald. Ik ben het volkomen eens met de Tsjechische auteur Milan Kundera die heeft gezegd dat er slecht één land een bewuste Europese diplomatie voert, Frankrijk. De aanval van Jack Lang, Frans minister van Cultuur, op de Amerikaanse culturele hegemonie was een oproep tot meer Europese creativiteit.

In het interview van toen sprak je ook zeer expliciet over het belang van het ‘scheppen van een natuurlijke omgeving van lucht, groen, water en licht’. Jij was een van de weinigen, om niet te zeggen de enige, die daar toen zoveel belang aan hechtte.

[p. 56]

De bevrediging van de echte behoeften van de mens heeft bij mij altijd centraal gestaan. De echte behoeften, die zijn simpel, dat is inderdaad lucht, water, voedsel, een leefbare omgeving. Als je op deze basisbehoeften doordenkt kom je automatisch uit bij de ecologische problematiek... In de plaats van naar deze behoeften gaat alle aandacht echter naar zaken als computers en raketten, ten koste van het essentiële. Het is een oud probleem, dat in mijn geval evenwel niets te maken heeft met acute milieuproblematiek. Ik heb trouwens mijn bezwaren tegen de aanpak van de milieumensen. Zij verabsoluteren de ecologie en houden te weinig rekening met de economische realiteit, velen vertrekken niet uit een maatschappelijke analyse. Als ze dat niet doen worden ze uiteindelijk meegesleept door het systeem, als ze alleen maar correcties willen aanbrengen betekent het dat ze het systeem eigenlijk in wezen geaccepteerd hebben. Ze moeten totaal andere doelstellingen uitwerken, net zoals het socialisme zou moeten doen, want het systeem is nu bezig zichzelf te vernietigen. Ik lijk wel in slogans te spreken.

Daar mag je geen bezwaar tegen hebben, want je hebt indertijd van dr. Spock gezegd dat hij een man was die de moed had om slogans te roepen.

In bepaalde omstandigheden zijn slogans acceptabel, maar over het algemeen sta ik er toch nogal huiverig tegenover. Je zegt die dingen wel eens. Net zoals mijn uitlating dat men met gelijke wapens moet strijden: Stalin hanteerde Hitlers wapens om hem te vernietigen. Dat was natuurlijk simplistisch! Maar ja, in de destalinisering was dat misschien terecht.

In een artikel heb je je recentelijk nogal afgezet tegen het New Journalism, en ik begrijp je bezwaren tegen dit verschijnsel niet zo best. Men wil tenslotte toch alleen, vanuit de optiek dat objectiviteit niet bestaat, de lezer met literaire middelen tot meer interesse voor het gebeuren dwingen, hem geen kans geven het nieuws onverschillig te consumeren.

Ik heb mijn reserves omdat New Journalism in de eerste plaats de oplagen van de kranten wil doen stijgen door lekkere verhalen te brengen. Door de James Bond-achtige manier van aanpakken compromitteren zij de functie van de echte journalist die moeizaam zijn informatie en documentatie bij elkaar moet zoeken. Door hun aanpak, tussen fictie en werkelijkheid in, verliest de lezer totaal de controle op wat waar en wat niet waar is. Het New Journalism werkt veel oppervlakkiger en tast een basisprincipe van goede journalistiek aan: feiten en meningen moeten gescheiden blijven. Dat maakt bijvoorbeeld de nrc tot een interessante krant:

[p. 57]

ze geeft me de feiten. Het commentaar pik ik niet, maar de feiten lees ik wel. New Journalism wil de mensen meeslepen op de wijze waarop ook Dallas de mensen meesleept. De mensen zijn kwaad op jr omwille van zijn karakter, niet omwille van de onrechtvaardige sociale omstandigheden waarvan hij een exponent is. New Journalism schrijft volgens de heersende clichés, werkt met identificatie in plaats van met maatschappelijke analyse. Het element inzicht wordt al te makkelijk opgeofferd en ondergeschikt gemaakt aan het element amusement.