Engagement of escapisme?

[p. 16]

Ernst van Altena

Ere wie ere toekomt. Ernst van Altena kwam op de idee voor dit boek. Hij sprak me erover in een van de talrijke Antwerpse artistieke kroegen. Het literaire leven bloeit in Vlaanderen momenteel allicht iets minder dan in Nederland, maar het aantal artistieke ontmoetingsplaatsen ligt er beslist beduidend hoger. Dat kan erop wijzen dat men niet alle hoop mag verliezen. Of dat de Vlaamse artiesten het in hun kroegen veel te druk hebben om ook daarbuiten nog iets te presteren.

Ik had Ernst van Altena om een bijdrage voor een tijdschrift gevraagd, en dat was onze eerste ontmoeting na het interview voor Geen daden maar woorden. Door zijn drukke activiteiten had ik overigens toch niet de indruk met hem alle contact te hebben verloren.

In dat boek begint zijn presentatie zo:

‘Op 11 december 1933 in Amsterdam geboren in een socialistisch arbeidersgezin. Werkte na zijn hbs-tijd in een antiquariaat, als filmproduktie-assistent, op veel kantoren en als bandleider en (dixieland)klarinettist. Werkte vervolgens een tiental jaren als reclameschrijver. Daarnaast schreef hij ook cabaretteksten en chansons en wierp hij zich op het vertalen van Franse chansons.’ Volgt dan een lange lijst activiteiten en publikaties. Daar figureren sindsdien naast een enorm aantal nieuwe vertalingen ook twee romans en twee dichtbundels bij, maar hij acht zelf zijn ontdekkend vertaalwerk belangrijker. Na 1972 verlegde hij zijn koers van het chanson- en platenwerk naar de literaire uitgeverij. Bovendien bekleedde hij ook talrijke bestuursfuncties op cultuurpolitiek gebied, voor de vakbond van schrijvers en afgeleide organen en voor de internationale auteursrechtfederatie cisac. Hij is nu bestuurslid van het Fonds voor de Letteren en van de Federatie voor Kunstenaarsverenigingen. Van 1976 tot 1983 was hij actief lid van d'66, onder meer als voorzitter en Kameradviseur van de Werkgroep Kunsten, als redacteur van het Partijprogramma en als gemeenteraadslid, maar hij verliet deze partij toen ze in 1983 naar rechts zwenkte, terwijl hij juist radicaliseerde. Hij beschouwt zichzelf nu als anarcho-liberaal.

In 1982 werd hij door de Franse regering benoemd tot Officier in de Palmes Académiques voor zijn werk in het belang van de Franse cultuur en in 1984 tot Officier in de Ordre des Arts et des

[p. 17]

Lettres voor zijn literaire vertaalwerk uit het Frans. De lijst van zijn publikaties en vertalingen is nu vrijwel onoverzichtelijk geworden, hij werkt aan een zestal projecten tegelijkertijd, meestal vertalingen, maar ook aan een originele roman, die evenwel steeds weer in de verdrukking komt door zijn drukke werkzaamheden om den brode.

In de inleiding tot de verzamelbundel Van Apollinaire tot Wedekind - Dertig jaar poëzie vertalen schrijft hij: ‘de vertaler is meer moralist dan estheet.’ Niet alleen de vertaler, dacht ik. Hij is gewoon iemand die zich altijd moraliserend opstelt, uiteraard niet in de betekenis van moraalridder of zedepreker, want dan zou je nooit erotische poëzie vertalen, maar als iemand die blijft ijveren voor de idealen waarmee hij opgroeide.

Zijn eerste reactie op het interview uit 1970?

Ik heb de indruk dat ik vroeger meer vertrouwen had in de democratie dan nu. Ik ben als sociaal-democraat opgevoed, ik was en ben nog altijd actief in de vakbeweging. Ik was gemotiveerd bedrijvig op lokaal terrein en voelde me zo bij alles betrokken dat ik uiteindelijk in de landspolitiek actief werd. Ik koesterde inderdaad de illusie dat d'66 een partij was die de kwaliteit van de democratie kon verbeteren. Ik geloofde erin, maar het ging mis. De economie klapte in elkaar. De vernieuwende partij stelde me onder die omstandigheden teleur. Ze beleed de solidariteit alleen academisch en doorstond de lakmoesproef van de realiteit niet. Ik heb gedaan wat in mijn mogelijkheden lag om te helpen haar naar links te sturen, maar dat bleek niet haalbaar, ik heb daar de consequenties uit getrokken en heb die partij verlaten.

In het interview van vroeger zei je: ‘Ik ben van huis uit een pacifist, ik haat alle vormen van geweld. In onze maatschappij is het nog mogelijk met geweldloze middelen iets te bereiken.’ De verhoopte grote veranderingen zijn er niet gekomen, zoals iedereen wellicht weet, de wensdromen werden desillusies. ‘Klaas kwam niet,’ constateerde W.F. Hermans met een flinke dosis leedvermaak. Denkt u nu nog dat het via de geëigende democratische wegen kan?

Bij alles wat ik zeg moet je er rekening mee houden dat voor mij het geloof in de democratie cruciaal staat, en dat ook mijn angst voor het teloorgaan van die democratie dus zeer groot is. Dat heeft inderdaad iets te maken met 1984 van George Orwell. Hij had gelijk. De democratie wordt bedreigd. Van alle kanten. Men waarschuwt voor de dictatuur van het proletariaat, maar de dictatuur van het kapitalisme is voor mij een veel reëler en groter gevaar. Ik heb talrijke landen van het Oostblok bezocht, en ik heb

[p. 18]

me ginds alleen onbehaaglijk gevoeld in Rusland, maar in geen ander land. Polen heb ik na het begin van de moeilijkheden niet meer teruggezien, dus daar kan ik me nu niet over uitspreken. Maar in bijvoorbeeld Hongarije had ik vast niet de indruk dat de bevolking daar ongelukkiger was dan hier, men heeft daar volkomen foute en ons opgedrongen denkbeelden over. We zijn welvarender dan zij, dat geef ik onmiddellijk toe, maar het belangrijkste is wat wij met die welvaart doen. En dat is niet zo schitterend. De democratie wordt hier eveneens bedreigd door het zwart-geldcircuit, een bedreiging die men bewust minimaliseert en ook door de burgerlijke ongehoorzaamheid zoals we ze nu meemaken. Een voorbeeld. De krakers van vroeger hadden al mijn sympathie, wat de krakers van nu doen is onredelijk, dat wijst allemaal op een zieke ontwikkeling.

Maar om terug te keren tot de vraag: ik hoop dat het allemaal nog kan met geweldloze middelen. En of dat kan hangt af van de democratie zelf. Als onze democratie gelubd wordt - het is niet zonder betekenis dat onze minister-president Lubbers heet - dan komt er natuurlijk geweld en dan is onze democratie schuldig aan dat geweld. Arrogante macht lokt noodzakelijk tegenkrachten uit. Onze machthebbers belijden de democratie vooral of uitsluitend met de mond. Men lijdt aan de ziekte van de theoretisering. Onze ministers, en ik geloof niet dat het in andere landen anders of beter is, zijn vrijwel allemaal slachtoffer van de theoretische opleidingsmaatschappij. Zij komen bovendien uit een zeer beschermd milieu. Onze welvaartsmaatschappij creëerde luie mensen, in de betekenis van weinig militante mensen. Ze confronteren zich niet met de praktijk en we zien dus mensen van dertig die denken als conservatieven. Ik ben haast geneigd om te zeggen dat langdurige studie de mens niet beter maakt, dat een eerdere confrontatie met de praktijk soms veel gezonder kan zijn. Theoretici ontwikkelen rechtse reflexen, de mensen van de praktijk linkse. Of klinkt dat te conservatief? Ik herinner me een uitzending, een tijd geleden, van de vpro-televisie, waarin een aantal feministische dames krankzinnigheden zat te vertellen en een van hen, en wat ik vertel is authentiek, zelfs bezwaren bleek te hebben tegen de ‘sexistische’ camerabewegingen! Toen kwam uit de zaal een vrouw aan het woord die de dames achter de tafel verweet te praten vanuit luxesituaties. Zij zei dat ze maar wat blij was thuis te kunnen blijven, dat ze geen koekjes meer hoefde te verpakken, zich met de opvoeding van haar kinderen kon bezighouden. Nu vraag ik u: vanwaar kwam eigenlijk het linkse geluid? Te veel mensen die het nu voor het zeggen hebben zijn niet geijkt aan de praktijk. Het verschijnsel doet zich overigens voor in alle partijen, ook bij de ppr en de cpn. We kennen alleen nog een papieren solidariteit en een

[p. 19]

papieren democratie, die niet bestand blijken tegen de werkelijkheid. En dat verschijnsel maakt me inderdaad zeer bezorgd.

Het is geen nieuw verhaal. Ik ben nu bezig met de vertaling van een boek dat in 1865 door een anonieme journalist werd gepubliceerd. Het behelst een ‘Dialoog in de Hel’, gevoerd tussen Montesquieu en Machiavelli. De eerste verdedigt de zuiverheid van de democratie, Machiavelli is uiteraard de advocaat van de duivel die deze zuiverheid in de praktijk ondergraaft. Het boek is van een verbazende actualiteit. De uitholling van onze democratie vind ik een even ernstig iets als het plaatsen van kruisraketten in Woensdrecht, waar ik uiteraard fel tegen gekant ben. Natuurlijk is ook die plaatsing weer een aanslag op de democratie: op een stuk autonoom Nederlands grondgebied worden nu wapens geplaatst waarover Nederland geen macht heeft. Het is voldoende dat in Amerika een ouwe gek met een pruik op en een bek vol valse tanden zijn ziekelijke communistenhaat niet meer de baas kan, om die dingen te gebruiken. Dat kan veel te gemakkelijk. In Nederland verzet de PvdA zich tegen die plaatsing en dat is voor mij voldoende belangrijk om als oud-d'66er op de PvdA te stemmen. Je moet kunnen werken met de macht van het grote getal om iets te bereiken, dat is een alternatief voor het geweld.

Onze democratie, ik kan het niet genoeg herhalen, wordt langs alle kanten ondergraven. Zowel bij ons als in België is de Tweede Kamer, of het Parlement, buitenspel gezet.

Je sprak van luie, niet-militante mensen. Constateer je dat ook bij auteurs? Toen ik beide interviewboeken maakte, was er duidelijk een grote belangstelling voor het wereldgebeuren. Vrijwel iedereen was er mee bezig, wat natuurlijk niet betekent dat de interesse bij iedereen even authentiek was. Maar in elk geval betekende het engagement iets essentieels voor velen. Dat is nu helemaal het geval niet meer.

Dat gebrek aan engagement is eveneens een gevolg van het feit dat die schrijvers er als het ware niet voor opgeleid werden. Ze zijn in welvaart opgegroeid, zonder contact met de praktijk, ze komen veelal, ik herhaal het, uit beschermde en wat wereldvreemde universitaire milieus. Ik kan momenteel voor de gemiddelde Nederlandse literatuur weinig waardering opbrengen. Een succesboek als ‘Een klucht regengulpen’ [Een vlucht regenwulpen] van Maarten 't Hart heb ik niet kunnen uitlezen, ik begrijp het succes van dergelijke boeken niet. In de poëzie heerst even grote ellende. Waar vindt men nu nog het engagement van bijvoorbeeld Lucebert, en die is ook wel een ‘woordkramer’ genoemd. Ik houd van mensen, van literatuur, van poëzie met kloten. Nu zijn er alleen nog treurige sonnettensmeden bedrijvig, à la Jan Kal, niet eens

[p. 20]

technisch vaardig gedaan, of estheten à la Gerrit Komrij, die louter aan salonwoordkramerij doet en wiens scheldproza geëngageerd klinkt, maar geëngageerd met wat? Met z'n eigen ego, denk ik. Overigens is het, vrees ik, in het buitenland, en met name in Frankrijk, het land dat ik het best ken, nauwelijks beter. Ook huilen met de pet op, hoewel ik graag een uitzondering maak voor de Franse cultuurpolitiek. De meest waardevolle dingen worden momenteel nog gepresteerd op het gebied van het essay, ik denk aan iemand als Henk Hofland, en aan de ontwikkeling van de politieke column. Op toneelgebied is de situatie niet beter. Men legt te veel het accent op onverantwoorde esthetiek. Twee ton spenderen aan een decor, Ubu spelen in een dure constructie van gelaste buizen, maar verder getuigt het toneel van een treurige mentaliteit: men heeft duidelijk onvoldoende vertrouwen in de kracht van het woord.

Kom ik misschien een beetje over als een ouwe zak, iemand die altijd maar zit te leuteren over hoeveel beter het vroeger allemaal was? Nou, zo voel ik me niet, zo ben ik niet, maar ik heb mijn twijfels. Hoe worden de moderne media tegenwoordig gebruikt? In de jaren toen jij me kwam interviewen sprak ik nog over mijn en andere poëzieprogramma's op televisie. Waar zijn die nu? Af en toe iets over poëzie, maar niets meer met poëzie. De nos, die niet naar kijkdichtheid hoeft te hengelen, besteedt twaalf procent van haar zendtijd aan cultuur, Veronica helemaal niets. En toch is er nog steeds interesse voor poëzie, maar de officiële structuren ontkennen het belang ervan. Het geëngageerde cabaret, nog een typisch voorbeeld, bestaat gewoon niet meer in Nederland. In je boek sprak ik nog lovend over Gerard Cox, maar die is ondertussen geëvolueerd tot een door De Telegraaf en Van der Meijden geïnterviewde modezanger. Joep van 't Hek en Robert Long zijn vrijwel de enigen die iets doen. Iemand schreef onlangs dat de kleinkunst of het cabaret geen zin meer hebben, dat ze nu vervangen zijn door de moderne journalistiek. Dat is toch complete waanzin. Iedere tijd schreeuwt om satire. Speciaal een tijd als de onze heeft satire nodig. Maar juist nu laat ze het afweten, terwijl ze er in de welvaartsperiode in overvloed was.

Toen was ze blijkbaar ook maar een luxe-verschijnsel, risicoloos, dat men dus wel kon tolereren.

Kurt Tucholsky heeft zelfmoord gepleegd uit respect voor de satire. Hij heeft moeten vaststellen dat het allemaal niets hielp. Maar de leegte op dit gebied nu is beangstigend. De jongeren ontbreken, Annie M.G. Schmidt schrijft nu modieuze musicals.

In heel dat proces speelt het moderne onderwijs een belangrijke rol, een desastreuze rol. Het zit totaal fout, uit angst vakidioten

[p. 21]

op te leiden fabriceert men nu algemene niksweters. Op het gebied van de Franse literatuur geloof ik de ‘jongste’ deskundige van het land te zijn. Ik had de nestor moeten zijn. Men klaagt steen en been over de gebrekkige taalbeheersing van de jongeren...

Ik geloof dat het allemaal aspecten zijn van iets dat onontkoombaar duidelijk wordt: we leven nu in een beeldcultuur, waarin het woord onbelangrijker of slapper wordt.

Een gevaarlijke ontwikkeling natuurlijk. Maar toch blijft het een feit dat het woord hoe dan ook onmisbaar is, en vanuit die basis moeten wij blijven knokken. Onze menselijke cultuur, onze filosofie, is op het woord gevestigd. Niet het kruisbeeld en de gekruisigde zijn belangrijk, maar de abstracte gedachte die daar achter zit. Wel is het natuurlijk zo dat de visuele media niet worden gebruikt om diepere lagen aan te boren. Dallas en dat soort dingen. Maar toch kunnen we ook vaststellen dat de radio opnieuw aan belangrijkheid wint, waarschijnlijk omdat de radio veel sneller op het nieuws kan reageren dan de televisie.

Overigens heb ik op het verwijt dat men niet meer in de macht of de belangrijkheid van het woord wil geloven eens de reactie gekregen dat wij toch allemaal een soortement nieuwe analfabeten worden nu de computertaal in opmars is.

Ook onze taal wordt inderdaad gecorrumpeerd. Het ‘newspeak’ tast eveneens onze democratie aan. Geen land heeft nog een ministerie van Oorlog, wel een van Defensie. Men gaat niet meer met pensioen, men is vervroegd uittredend. Wie werkloos is staat buiten het arbeidscircuit, of behoort tot de arbeidsreserve, dat is ook mooi. En men wordt niet meer ontslagen, men vloeit af. De computer creëert eveneens een eigen taal, en ontsnapt daardoor meer aan onze controle. Overigens verandert de computer natuurlijk nog op andere manieren onze levenswijze.

Hij geeft ons meer vrije tijd. In ons vorig gesprek kon je nog zeggen: ‘Schrijvers denken nog wel eens dat ze schrijven voor mensen die nu meer vrije tijd hebben dan vroeger. Dat is niet waar.’ Terwijl men nu spreekt over de vrije-tijdsmaatschappij.

We gaan inderdaad naar een maatschappij met veel kortere arbeidstijd, en de vrijgekomen tijd moet opgevuld worden, op een zinnig niveau. Dat lijkt me een nieuwe uitdaging voor de literatuur. Ik ben echt niet van mening dat de roman ten dode is opgeschreven, ook al is het beeld van de literatuur momenteel niet erg opwindend. Maar grote literatuur wordt gewoonlijk niet geschreven in een periode van diepe depressie. Dat was ook in de jaren

[p. 22]

dertig niet het geval. Ik ben vooral bezorgd over de weerbaarheid van onze auteurs, zoals ik al zei.

Een gevolg van die geringe weerbaarheid is ook dat men zeker in Nederland terecht kan spreken van een soort binnenkamerliteratuur. Alles speelt zich af zonder contact met de actualiteit, haast zonder sociale context. Dat is bijvoorbeeld in Amerika anders. Ton Anbeek verweet dat de Nederlandse literatuur, en toen volgde er op zijn artikel in De Gids iets als het straatlawaai waar hij om vroeg.

Die beslotenheid van de Nederlandse literatuur is ook weer een gevolg van onze wattencultuur. Onze literatuur wordt grotendeels bedreven door theoretici die nooit iets met de sociale realiteit te maken hebben gehad. Dat is in Amerika anders, maar overigens heerst er in de usa een gruwelijke cultuur. Die binnenkamerse mentaliteit is inderdaad typisch Nederlands. En geldt ook voor België. Waar is de linkse schrijversgeneratie in Vlaanderen? Claus schreef met Het verdriet van België een echt groot boek, maar verder? Waar zijn grote bekken als Johan Anthierens gebleven? Verzand zijn ze in commercieel opportunisme. Er heerst hier geen belangstelling meer voor die zaken, dat is het zorgwekkende.