Die cronycke van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant, met die cronike der biscoppen van Uutrecht (Divisiekroniek)

Keyseren.
Anno LVII.
Dat XVII capittel.

Nero was die VI keyser van Romen, ende began te regneren na ons Heren geboert int jaer van LVII, ende regneerde XIIII jaer. Hi was eerst genoemt Domicius, gelijck sijn vader; sijn moeder was gheheten¹⁶⁴ Agrippina. Ende doe Domicius, Neroes vader, gestorven was, soe nam keyser Claudius Agrippinam tot enen wive, want si een scoen wijf was, ende also wert Claudius Neroes stiefvader; ende gaf hem sijn dochter Octavia genoemt tot enen wive, ende verwandelde hem sinen name, ende hiete hem Nero. Ende hi quam an dat rijck doer hulp zijns moeders, dat hi hoer qualicken loende. Dese Nero, als Seneca scrijft, was in sijnre joecht natuerlick soe goedertieren ende gracioes, dat hi allen vorsten ende heren te boven ginck in goetheden. Mer doen hi tot hoecheit ende groter staet gecomen was, so volchde hi die voetstappen zijns oems Cayus die keyser in boverien ende wreetheden, ymmer hi ginck hem te boven in snoetheit; want hi dede zijn eygen moeder doden, ende woude die plaetse sien daer hi gelegen hadde. Hi dode oec mede V broeders, ende sinen meester Seneca. Hi dede die stadt van Romen an brande steken, om te sien hoe Troyen gebrant hadde; hi dode ende verbrande vele van den edelen Romeinen ende senatoren. In den jare ons Heren LXIX, soe began Nero die keyser in sijn XIII jaer te vervolgen alre eerst den kersten menschen, ende in sijn leste jaer liet hi doden den twe heilige apostelen Sinte Peter ende Sinte Pouwels. Als nu Nero hem aldus wreet hadde, ende liet dat regiment ende dat ghemene goet driven, ende om sijnre wreetheits willen, soe togen hem een deel landen van der gehoersamheit des Roomschen Rijcs, ende sonderlinge die van Spangen, die van Gallien, dat sijn die Walen ende die Duytschen. Die Spangers ende die Walen die hadden enen hooftman van den Romeynen gheset, ghenoemt Galba. Die coren si tot enen keyser, als Nero noch leefde. Mer hi wert haest verslagen, als na geseit sal worden. Des gelicken hadden die Duytschen oec enen cappetein¹⁶⁵ van den Romeinen hem geset, genoemt Vitellius. Die worpen si oec op voer enen keyser, mer hi wert van Vespasiaen verslagen. Ende aldus wert die ghemeen vrede der werlt gebroken ende gesplitet, die die Romeinen gehouden hadden bina LXX jaer. Doe nu Nero vele scalcheit ende boverije bedreven hadde, ende noch dagelicx bedreef, soe wert hi van den senatoers gewesen te sijn der Romeinen viant, ende hi wert gesocht. So vloet hi uuter stadt IIII milen van Romen, ende viel in een stake, ende dode also hem selven; ende wert van den wolven gegeten. Ende die Romeinen verbliden hem van sijnre doot, alsof si enen groten viant verwonnen hadden. Ende si cleden hem mit sconen clederen, ende hilden weerscap mit eten ende drincken, ende waren sere blide ende vrolic van zijnre doot. Ende Nero was out als hi starf XXXII jaer. Tot hiertoe was dat Roomsche Rijc gebleven an Julius ende Octaviaens geslachte ende bloede, ende Nero was die leste keyser van horen geslachte.

164 heheten AB.

165 cappeteien AB.

Anno LXX.

Galba was die VII keyser van Romen, regneerde VII maenden. Hi was van den ouden edelen geslachten der senatoren, ende was in Spangen een hoeftman geset van den Romeinen; ende hi hadde dicwils een raetsman ende cappeteyn geweest in groten swaren striden. Ende als hi out was LXXIII jaer, ende Nero noch levede, wert hi van den Spangers ende Walen gecoren tot enen keyser, want die landen traden van den gehoersamheit des Roomschen Rijcx om Neroes

[p. 32r]

woesten ende wreden levens willen. Ende als dese Galba hoerde dat Nero doot was, quam hi te Romen, ende wert een ghijerich ende traech mensch; ende dat verdroet den Romeren. Ende die prince Ottho bestelde datter een oploep in der stadt gesciede onder den Romeinen, ende Galba mit een jongelinc Piso genoemt¹⁶⁶ worden onthoeft, ende dat hoeft wert voer Otten gebrocht.

166 genoten AB.

Anno LXX.

Otto was die VIII keyser van Romen. In denselven jaer als Galba verslagen was, wert hi opgenomen als een keyser, ende regneerde III maenden. Nu was in Duytslant een hoeftman van der Romeinen wegen, genoemt Vitellius; ende den hadden die Duytschen genomen tot enen keyser, tegen den keyser Nero, ter wilen hi noch leefde. Doe nu Nero doet was, ende Ottho keyser, doen oerloechde hi op Vitellius om dat rijc, ende gewan III striden tegen Vitellius. Mer ten IIII mael, doe quam Vitellius mit groot volc; doe duchte Otto dat hi den strijt mochte verliesen, ende doerstac hem selven, out wesende XXXVIII jaer, ende doe creech Vitellius trijc alleen.

Vitellius was die IX keyser van Romen na Otthens doot, ende regneerde omtrent VII maenden. Dese Vitellius, als Suetonius scrijft, was van enen ouden eerlicken stamme, doch niet seer edel, ende vol boesheit van sinen jongen dagen. Ende omdat hi mitter swarter konsten ommeginck, soe was hi seer gesien bi den keyser Cayus. Ende als die doot was, creech hi vrienscap mitten keyser Claudius; daerna mitten keyser Nero, ende mits desen quam hi tot groter eren. Ende als hi an dat keyserijc quam, so en was hem geen scalcheit te clein. Hi dede den Romeinen veel verdriets, ende liet Vespasianus broeder doden. Ende daerom starf hi enen scandelicken doot, ende wert al levende gevillet ende in den Tyber geworpen, als hi out was LVII jaer. Ende dese III keyseren, Galba, Otho ende Vitellius regneerden tesamen achtereen omtrent een jaer ende VI maenden. Als nu dat keyserijc dus gesplittet wert, ende elc natie een sonderlingen keyser opworp ende voertstelde, overmits desen twist ende des groten tyrannicheits des keysers Nero, so rebelleerden oec mede die Hollanders, ende verdreven die Romeinen uut horen landen, ende worpen hoer grote fortresse ende casteel ter aerden neder genoemt Romenburch, buten die stede van Leyden, daer men noch of siet die antiquiteen ende fondamenten van tsware werck datter gestaen heeft.

Anno LXXII.

Vespasianus was die X keyser van Romen IX jaer, X maenden ende XII dagen. Hi was een sachtmoedich ende goedertieren man. Hi gaf Vitellius' zijn viants dochter enen edelen rijken man op sinen cost. Hi triumpheerde altijt glorioselic, want waer hi van Claudius of van Nero gesonnen wart, daer bewerf hi prijs, lof ende danck. Hi hadde XXXII striden, ende brocht die Brittoenen ende die Duytschen weder an dat rijc; ende hi wan mede de stat van Jerusalem mittet hele Joetsche lant, daer wel XI C M Joden verslagen werden, als die histori dat uutwijst van der destructie van Jherusalem. Ende als dat gemeen goet van Romen began te vergaen om den twist der voornoemde keiseren, doe wert Vespasiaen tegen sinen wille keiser gecoren. Ende doe werter weder rust ende vrede over alle die werlt, gelijck te voren in

[p. 32v]

Octaviaens tijden was, doe Christus geboren wert. Ende dat ghesciede, als die doctoren seggen, opdat dat Joetsche volck sonder hinder van anderen striden geplaget ende gedestrueert souden werden. Bi welcken vrede dat ghemeen goet began grotelic te verbeteren. Ende ten lesten, als hi out was LXIX jaer, starf hi al staende an dat buyckevel. Hi hadde een wijf genoemt Domicilla, daer hi twe sonen bi hadde, als Tytus ende Domicianus, ende worden alle beide keyseren, na den anderen. Sijn doechden, die veel zijn, zijn naerstelic bescreven.

Anno LXXXI.

Titus was die XI keyser van Romen, ende regneerde twe jaer, twe maenden ende XX daghen¹⁶⁷. Hi was een man van wonderlicken grooter goedertierenheit, een beminre der deuchden, ende was boven maten milt, ende en weygerde nyemant. Ende hi rekende den dach verloren te hebben als hi niet gegeven en hadde. Hi versoende hem haestelic mit sinen vianden uut gansser herten, ende ginck sinen vader te boven in doechden. Hi verdiende dat¹⁶⁸ hi geheten wert te wesen die weelde ende wellusticheit der menschen. Dese vrome, eerber keyser wort cranck an dat buyckevel ende starf daeran als hi out was XLII jaer, ende wert bi sinen vader begraven. Van zijnre doot was groten druck ende screynge onder den Romeinen. Men leset niet dat Tytus noch Vespasianus yet geboden hebben tegens die heylige kercke, mer sommige lage ende swale rechteren ende heren hebben den kersten vervolcht uut gebot van den voer keyseren.

167 dahen AB.

168 daf AB.

Anno LXXXIII.

Domicianus, Vespasianus' soen ende Tytus' broeder, was die XII keyser van Romen XV jaer. Hi was in den eersten seer goedertieren; ende hi timmerde te Romen veel dingen, als den groten tempel Pantheon in die eer van allen goden, die namaels, bi Focas' des keysers tijden, ghewijt wert in die ere van allen martelaren, ende hiet nu Maria Rotunda. Mer namaels liet hi die duechde van sinen vader ende broeder ende maecte hem gelijc Nero ende Cayus, keyseren, ende wert sere wreet, hoverdich ende quaet, ende woude gheeert ende gehouden wesen als god. Hi hadde vele striden tegen die Duytschen ende den Ruyssen, die hi doer sine hoeftluden ende cappeteynen verwan, ende brocht se weder onder dat rijck. Hi began die anderde persecutie ende vervolginge tegen den kerstenen, ende wert van allen menschen gehaet, ende van sijn selfs knechten in sijn eygen palaes verslagen ende oneerlicken begraven. Die gemeen vrede in der werlt wert weder verstoert in Domicianus' tijden, want hi die Heilige Kercke vervolchde. Ende daerom stelden hem vele nacien van volck tegen den Romeinen, als Cornelius Tacitus schrijft in der historien van den Duytschen.

Anno XCVIII.

Nerva was die XIII keyser van Romen, een jaer, IIII maenden. Hi vant dat rijc sere verwoest om der groter boesheit willen zijns voersaets, ende dede revoceren ende wederroepen alle dat zijn voersaet geboden ende gedaen hadde. Ende als hi out ende cranck was geworden, begeerde hi dat men Trayanum tot enen keyser nemen soude, die doe in Duytslant tot Coellen opten Rijn zijn leger hadde. Ende Nerva starf als hi LXXII jaer out was, ende wert mit groter eren binnen der stadt begraven.

Anno C.

Trajanus was die XIIII keyser van Romen, XIX jaer ende VI maenden. Hi was geboren uut Spangen, ende was van den keyser Nerva gesant in Duytslant om die weder te brengen an dat Roomsche Rijc, ende hadde sinen leger gemaect in der stadt van Agrippinen, die men nu Coellen hiet, om den Duytschen daeruut te bat mogen bedwinghen. Ende als Nerva doot was, wert hem aldaer die keyserlicke crone gesonnen, ende ontsculdichde hem sere den last an te nemen; want hi hemselven seer ombequaem daertoe kende. Mer ten lesten, doer groten bede der ridderscap, heeft hi dat niet al te willichlick angenomen. Hi gewan dat gansse lant van Sassen ende Denemercken, ende toech voert over die Danouwe, doer Hongerien, ende brocht se altesamen onder dat Roomsche Rijck. Ende voert toech hi in Babilonien ende Indien, ende bedwanc alle die landen an den Roomschen Rijc.

Hier is te mercken eens voer al van den Roomschen keyseren naghescreven, als oeck die voer gheweest sijn. Doe dat Roomsche Rijck began te minneren, soe mosten die keyseren dat houden mit ghewelt, want sijt mit ghewelt an hem ghebrocht hadden.

[p. 33r]

Als nu die landen hier ende daer of vielen, ende die apostelen ende andere heilige mannen predicten tegen den afgoeden, so worden si gehouden voer dieghene die dat Roomsche Rijc wouden breken ende verdilligen; ende daerom worden si angetast ende ghedoot. Sommige keyseren waren oec goedertieren ende¹⁶⁹ lieten den kerstenen in vreden, mer haer officirees ende amptluden waren den kerstenen so sere hatende, dat si se vervolchden ende doden. Ende int XI jaer zijns rijcs wert hi also informeert van bosen ende quaden menschen, dat men overal die kersten doden soude. Mer die grote ende geleerde raetsman Plinius genoemt, een goedertieren ende rechtvaerdich man, die van Trayano geset was den kersten te vangen ende te doden, dese had bermherticheit mitten kersten, ende onderwees den keyser mit brieven also, dat hi dat gebot wederriep, ende dat men nyemant doden en soude. Dese Plinius hadde een boec gescreven, dat in XX boeken gedeylt was; in denwelcken hi alle die striden die die Duytschen mitten Romeinen gehadt hadden, ineen vergadert had. Mer dese boeken sijn uut onachtsamheit verloren ende verbystert. Ende int XX jaer, als Trayanus regneert hadde ende dat Roomsche Rijc in goeden state wedergebrocht had, ende hi in Clein Asien hem houdende was, is hi seer cranc geworden, ende starf an dat buyckevel, in zijn outheit van LXXII jaren. Ende zijn gebeent wert daerna binnen Romen gebrocht, ende in een gulden kasse gheset ende begraven onder enen hogen zule van C ende XL voeten hoech. Dese Trayanus ende Julius Cesar zijn alleen onder alle die keyseren binnen der stadt van Romen begraven geweest. Oft dese Trayanus behouden is of niet, is grote twifelicheit onder den doctoren in der Heiliger Kercken, omdat Sinte Gregorius die paeus so vuerichlic voer hem gebeden heeft.

169 ee AB.

Anno C.XIX.

Adrianus was die XV keyser van Romen, XXI jaer lanc. Hi was des keysers Trajanus' suster sone, ende was uut Spangen geboren bi eenre stadt genoemt Adria; ende dairna wert hi geheten Adrianus. Mer zijn rechte naem was Helius, ende was een senatoer te Romen, ende een seer wel geleert ende welsprekende man. Hi sette vele keyserlicke rechten ende was den kersten menscen seer gonstich ende gracioes. Nochtans geboot hi sommigen te pinen ende te doden, die den goden geen sacrificij doen en wouden. Hi hadde rust ende vrede in sinen tijden, ende was geheten een vader des lants. Hi geboet oec mede, dat men den kerstenen sonder proces van rechten niet damneren noch doden en soude. Hi destrueerde die stadt van Jherusalem uuten gronde, mer namaels vertimmerde ende repareerde hi die weder, ende dede se hieten na hem Helia, ende daerna¹⁷⁰ en mosten gene Joden weder in die stadt comen, mer hi dede se bewonen van den heydenen. Ende den kersten gaf hi oerlof daerin te comen. Ende die plaetse daer ons Here gecruyst was begreep hi binnen der muren, ende dat die stadt plach te wesen, is nu altesamen gedestrueert ende vervallen. Hi timmerde tot Romen een brugge over den Tyber, ende dat grote starcke casteel dat men nu hiet Engelenburch, dede hi eerst maken ende meer andere costlicke werken. Ten lesten starf hi van dat water als hi LXXII jaer out was.

170 deerna AB.

Anno C XL.

Anthoninus die Goedertieren was die XVI keyser van Romen, XXI jaren; ende regeerde dat mit zijn twe sonen Aurelius ende Lucius. Hi hadde keyser Adrianus' dochter te wive, ende was een wel geleert ende wijs man. Hi was den kersten seer goedertieren, ende om des willen quamen vele landen weder an trijc, die te vorens ofgevallen waren; ende wert geheten een vader des lants. Hi plach te seggen: 'Ic had liever enen burger te behouden, dan M vianden te verslaen.' Ende al leest men dat sommige kerstenen onder hem gedoot zyn, dat en is bi sinen gebode ende consent niet gesciet. Dese Anthoninus quam op een tijt in den landen van Ludic totter stede van Hoy; ende als hi sach die wonderlicke gelegentheit des landes¹⁷¹ ende der steenroetsen, soe vermeerde ende wyde hi die stadt, ende opten berch bouwede hi een costlic ende utermaten starck slot, ende gaf der stadt den namen dat si soude heten Wel Gemaect; ende als Gregorius die IX seit, so en heeft men op die geen beteren noch goeden ende vaster castele gevonden, als dit was. Bi onsen tijden zijn daer gevonden silvere penningen¹⁷² mit een keysershoeft, ende op dander side een afgod, mit die superscripcie Anthoninus

171 Aldus A; lades B.

172 peningen AB.

[p. 33v]

Pius Augustus, imperator. Daerna is die stadt geheten worden Hoeye. Ten lesten starf hi als hi LXXII jaer out was.

Nota. Hier is te mercken dat alle croniken ende historien ghemeenlicken overeen comen, dat dese Anthonius in tjaer ons Heren C ende XL began te regneren. Die jaren een deel der voerscreven keiseren ende die na comen, vinde ic bi wilen seer ongelijck: soe wanneer die angeheven hebben te regeren, ende hoe lange si regeert hebben. Ende daer om als die boeken concorderen mitten keyseren, soe mach men alle ander ghetalen van den voornoemde keyseren, die men bi wilen ongelijclijck bescreven vint, verlangen ende corten, dat die gansse zomme van al den jaren hoers regiments noch hoger noch lager come, dan dat jaergetal ons Heren C ende XL. Des gelijcken moet dat jaer ghetal der paeusen, die voer den keyseren geweest sijn, niet hoger noch lager comen, dat men hem noch meer noch min toe en gheve¹⁷³, mer dat die mede concorderen mitten jaren ons Heren, dat doch seer swaer, of bina onmoghelick is. Want dat wi nu ter tijt levende scriven van oude ghescyenissen, dat moeten wy nemen uut den boeken; anders en ist ons niet mogelick om weten. Nu seggen die boeken ganss onghelijck, dattet dicwils faelgeert X, XX, XXX of bi wilen C jaer! Wie soude dat nu ter tijt recht maken? Doch hebbe ic dat jaerghetal der keyseren mit groter naersticheit ende arbeit sere concordeert, sodat die jaren des regiments der keyseren ende die jaren der geboorten ons Heren opten tegenwoerdigen dach ende jare sere overeen comen. Die gesten ende ghescyenissen der keiseren ende coningen sijn alle wege vlijtelicker ende naerstelicker bescreven, dan van anderen geestlicken prelaten, want si wonderlicke dingen mit striden ende andere dingen als steden te maken ende te destrueren gedaen hebben, dat den gheestlicheit niet en betaemt. Ende in den beginsel des kersten geloves worden die paeusen ende andere kersten menschen sere vervolcht ende gedoot, ende alsoe te spreken, veracht; waerom dat dat jaerghetal van hem seer ongelijck ghevonden wert. Want die ene scrijft dus, die ander soe. Ende daerom, of yemant vindet enige jaerghetal die ic geset hebbe van keyseren, paeusen of andere biscopen ende graven, die niet ghelijck en luden ende concorderen, dien bid ic oetmoedelicken die te willen corrigeren ende verbeteren uut broederlicker liefden ende minnen.

173 ghene AB.

Anno C LXII.

Marcus Anthoninus Verus was die XVII keyser, XIX jaer, ende was des voornoemde keisers broeder; ende was een vroem ende wel geleert man; ende en ware hi an dat rijck niet gecomen, dat rijck ware vergaen ende bedorven geweest. Hi nam doer sijn groten goeden wille tot hem twee gesellen op, dat hi dat rijck te bet mochte regeren, als Anthonius ende Severus. Andere croniken noemen se Lucius ende Aurelius, twe gebroederen.

Nota. Hier is te mercken datter¹⁷⁴ twe, oft bi wilen drie dat Roomsche Rijck anvaerden ende regeerden. Ende soe wie dat ordineert ende gecoren wert, die worde geheten in den Latine imperator¹⁷⁵, dat is in Duytsche gebieder, ende die koes ende sette voert ende nam tot hem den hi woude ende als hem noot dochte wesen. Ende die noemt men Cesar, dat is in Duytsche keiser. Daerom waren bi wijlen veel keyseren, doch bleef die gecoren was die overste an der keyserlicker name. Ende die ondersceit der woorden is nu ter tijt ofgegaen, mer die overste gebieder die gecoren is noemt men nu keiser, ende den hi tot hem neemt dien noemt men Roomsche coninc. Ende dese voerscreven ondersceyt der tweer woorden, imperator ende cesar, dat is gebieder ende keyser, dient sere totter legende der heyligen te verstaen, sonderlinge denghenen die se lesen mit verstant ende andachtnis.

Van desen keyser wert gescreven dat hi seer goet ende victorioes in striden was; mer alleen verhengde hi dat quaet dat hi opten kersten liet gescien die IIII persecucie ende vervolginge. Ende hi was soe stantvastich, dat hi noch in voerspoet noch in tegenspoet bliscap oft droefnis sijn aensicht en veranderde. Als hi te stride gaen soude, ende niet ghelts oft scats ghenoech en hadde om sijn soudenieren ende knechten te betalen, soe vercoft hi liever sijn goude ende silvere vaten ende zijns huysvrouwen cleinouden, dan hi sine steden

174 dattter AB.

175 imperacor AB.

[p. 34r]

ende landen versetten oft sine ondersaten woude scatten ende beswaren¹⁷⁶. Hi verlichte ende verminderde die tributen ende thijnsen der landen, ende was een bescermer der armer luden die in lasten ende noden waren. Ende hi dede die brieven van der scatterije ende van den thijnse verbarnen, ende maecte andere keyserlicke wetten. Die te wreet ende te hart waren, die versafte hi, dat se den gemenen volc te lichter waren. Ende mit desen maecten hi dat hem alle man gonstich was ende lief hadde, ende wie zijn beelde niet in zijn huys en hadde, die liet hem duncken dat hi een vermaledijt mensch was. O salige tijt! wanneer die oversten ende regenten der landen hoer ondersaten ende hoer welvaren lief hebben, ende hem daertoe behulpich zijn. Wat sal ic seggen of scriven van den prelaten ende heren, geestlic ende waerlic, bi onsen tijden, die oec kersten zijn? Si mogen hem wel scamen, ende sullen daerof gestraft worden van onsen Here in den dage des oerdels. Dat die heydensse keyseren so bermhertich ende goedertieren geweest zijn over horen ondersaten, om die niet te beswaren mit onbillicken scattingen, ja oec al wast hen van node, si en dedens niet; daer si nu so subtyl ende cloec zijn, doer hem ende horen raden den ondersaten, geestlic ende¹⁷⁷ waerlic, of te plucken ende te scatten haer sweet ende bloet, so mit tollen, so mit munten, oft mit andere onbehoerlicke manieren, die tegen God ende reden zijn. Ende niet en gesciet dat van vorsten ende heren, mer oec in steden, daer dieghene die van eenre burgerscap ende poorterije zijn, ende van der gemeenten der burgeren ende poorteren als overste gecoren zijn om dat gemeen goet te bewaren ende te vermeren, dat die bi wylen enige manieren ende nije vonden voert bringen, daerdoer die gemene burgeren ende poorteren beswaert worden; van denwelcken ic mi verwondere, dat sodanige opstellen ende manieren bestaen ende voertganck hebben ¹⁷⁸, etcetera.

Item, Orosius die scrijft in zijn VII boec, int IX capitel, dat dese keyser overmits die voersienicheit Gods hadde een alten groten ende lastigen strijt tegen der Barbaren nacien, dat waren Marcomanni, Quadi, Wandali, Sarmathe ende Suevi; ende waren alle Duytschen. Dese hadden den Romeinen also beseten ront omme, dat si nergens vlien en mochten; ende souden die Romeinen bina van groten dorste ende gebreck van drancke daer versmacht hebben¹⁷⁹. Soe waren onder den Romeinen op die tijt enige kersten ridders ende zoudeniren. Dese anriepen den warechtigen gecruysten God Jesum Christum, dat Hi hen in deser noot te hulpe comen wilde. Ende siet, terstont quam daer overvloedelicken regen onder den Romeinen, sonder enige molestacie ofte lasteringe; ende grote blixemen vielen an dander siden, opten Barbaren ende Duytschen ende ongelovigen. Ende mits desen worden si vervaert, ende worden jammerlic ende bi groten hopen van den Romeinen verslagen. Men vant naderhant brieven van den voernoemden keyser ghescreven, in denwelcken hi beleet ende kende, dat hi overmits der kersten ridders' ende zoudenieren bede ende anroepen des naems Christi, lavenisse van dorste ende victorie van den Duytschen hadde gehadt. Ende mits desen wert dat kersten gelove sere verbreet, ende die keyser gaf Christo die eer van der victorie, ende niet hemselven. Ende die sentencie, die hi tegen den kersten gegeven hadde, wert mede gesaftet. Ten lesten starf dese vrome keyser, out wesende LXX jaer.

176 besware AB.

177 eu AB.

178 henben AB.

179 hebhen AB.

Anno LXXXI.

Commodus Lucius Aurelius was die XVIII keyser, XIII jaer. Ende was keyser Marcus Anthonius Verus' soen voornoemt. Hi was een quaet, boes mensch, ende was sinen vader sere ongelijc in allen dingen. Ende en bedreef niet binnen alle sinen tijt dat den rijke oerberlijc was, dan dat hi met sinen vader den Duytschen verwonnen hadde, ende tot gehoersamheit des rijcx weder gebrocht. Ende als Elius Sparcianus scrijft, so wert die stadt van Romen om sine boosheit geplaecht. Want die blixem sloech in dat Capitolium, ende verbrande dat mit enen costlicken librarij van vele scone ende costlicke boucken, ende ander gebouwen van husen ende woningen daerbi staende. Hi verdreef ende liet doden vele van den wijsten ende vermaersten senatoren ende oudermans die in der stadt waren. Hi wert geacht ende gehouden als een viant des menschelicken geslachts, also sere was hi mit boverije ende scalcheit vervolt. Ende wert ten lesten in zijn XXXII jaer mit eenre dwalen geworcht in den tempel van Vesta der goddinne.

Anno C XCIIII.

[p. 34v]

Helius Pertinax was die XIX keyser, VI maenden. Hi was een man van LXX jaeren, ende wert mits groten bede van den senatoers ende Romeinen daertoe gebrocht, dat hi dat rijck an hem nam. Ende want hi dat niet gaern en dede, wert hi gheheten Partinax, dat is hartneckich. Als hi keyser was, baden hem die Romeinen, dat hi sijn wijf woude maken keyserinne, ende sijn soen Roomsche coninck, om mit hem te regeren. Doen sprack hi: 'Laet u genoegen dat ic, al ist onwillich, dat keyserijck angenoemen hebbe.' Seneca die scrijft: Wanneer alle sonden ende bose wercken den menschen begeven ende ontgaen, soe comt alleen die ghijericheit. Ende alsoe gesciedet mit desen keyser, want om sijnre ghijericheit ende karicheits willen wert hi sere gehaet, ende wert in eenen oploep binnen sijn eygen pallaes mit eenre glavien doerscoten

Nota. Een deel croniken seggen, dat na Helius' doot een keyser was, ghenoemt Julianus. Mer Hugo Floriacensis ende Eusebius en spreken daer niet of. Ende dese, alsoe hi sinen voersaet verslagen hadde, alsoe wert hem weder ghedaen; want Severus Partinax, die na keyser wert, sloech hem doot in die VII maent sijns regiments. Aldus en regneerden Helius ende Julianus niet langer tesamen dan een jaer.

Anno C XCV.

Severus was die XX keyser, XVIII jaer. Hi was geboren uut Affriken, ende was een seer geleert man, in Griexscher ende Latijnsser sprake; ende regeerde dat rijck mit groter voersichticheit. Hi was een starck, strijtber man, ende brocht vele landen weder an dat rijck. Ende ten lesten toech hi in Engelant, ende dede daer maken een langen starcken muyr, mit veel toernen, als men noch sien mach, omdat dat lant te bet verwaert soude wesen. Ende hi starf¹⁸⁰ aldaer als hi LXXV jaer out was, ende wert bi der stadt van Jorcke begraven. Hi verwecte in sijnre tijt die V persecucie tegen den kerstenen.

180 harf AB.

Anno CC XIII.

Bassianus, die oec ghenoemt wert Anthonius Caracalla, was die XXI keiser, omtrent VII jaer; ende was des voerscreven keysers soen. Hi was een quaet, loes mensche, ende een vat vol alre onduechden. Hi nam sijn stiefmoeder tot eenre huysvrouwen, ende versloech sijn eygen broeder, ende liet gheen boverije noch ondoeget after. Ende als hi was int VII jaer sijns rijcs, wert hi in Parten verslagen. Eylacen, waer is ghebleven¹⁸¹ der ouder Romeinen voersienicheit, strenghicheit, eerbaerheit, ende onsprekelicke wijsheit. Och leyder! huden des dages is dat keyserlicke rijck gecomen totter dwasen handen, want ist dat een dwaes sijn dwaesheit bekent, soe isser noch wat wijsheit in, mer acht hi hem selven wijs, soe is sijn dwaesheit volmaect; als dan en mach hi niet gheleert werden, want hi scuwet dat gheselscap der wisen, ende verstelt hem mit sijns gelijck. Ende dit is altijt geweest die manier der sotten menschen, dat als si machtich worden, soe waren si den wisen contrari, ende vervolchden die. Ende als die wisen ghedoot waren, doe mosten die dwasen van noots weghen vergaen.

181 ghebelven AB.

Anno CC XX.

Macrinus Opilius was die XXII keiser. Als hi den voernoemden keyser verslagen hadde wert hi van dat heer der gewapender opgheworpen, sonder consent der senatoren, ende regeerde dat rijck mit sinen sone Dyadumenus ghenoemt een jaer. Hi was een quaet, boes man, ende wert ten lesten mit sinen sone in enen oploep van sijn eygen ridderen die hem tot enen keyser gecoren hadden, in enen stride verslagen, doer raet ende opset zijns nacommers.

Anno CC XXI.

Marcus Aurelius Anthonius, toeghenaemt Heliogabalus, was die XXIII keyser, IIII jaer, ende was des voornoemden keysers Anthonijn Caracals bastertsoen, ende wert in sinen jongen jaren gheset tot een dienre des afgods der sonnen, ende wert doe ghenoemt Heliogabalus, dat is alsoe vele te seggen¹⁸² als een die heilige dingen ghift, als nu bi ons sijn die priesters. Daerna, doer cloecheit ende listicheit sijns moeders, waert hi van den ridderscap ende dat gansse heer, na dien als Macrinus verslagen was, opghenomen ende ghecoren tot enen keyser, ende toech mit sine moeder te Romen, ende wert van den senaten ontfangen mit groter eren. Ende al was sijn moeder, ghenoemt Semiamira, lange tijt gehouden geweest voer een oneerlick wijf, noch-

182 seggev AB.

[p. 35r]

tans wert si doer haers soens promocie totter keyserlicker majesteyt genoemt te wesen een keyserinne, ende ginck te Rome mede te rade mitten anderen senatoren, dat nije voer noch na binnen Romen gesciet is. Dese keyser leefde anders dan men van hem hopende was, want hi bedreef vele oncuysheden mitten maechden die haer begeven hadden om den goeden te dienen in reynicheit ende hadde altijt vele onscamele ende oneerbare wiven in sijn huys, ende dede vele quaets. Ten lesten wert hi in enen oploep mit sijn moeder verslagen, want hi van allen menschen gehaet was.

Anno CC XXV.

Alexander Aurelius Severus was die¹⁸³ XXIIII keyser, XIII jaer. Sijn moeder was gheheten Mameas, ende was van den geleerden man ende priester Origenes ten heiligen kersten gelove bekeert; ende ter bede van zijnre moeder en vervolchde hi den kerstenen niet. Hi hadde dat beelde van ons Here Christus ende van Abraham in sijnre slaepcamer, ende woude hem een tempel getimmert hebben. Hi was een seer duechtlick jongelinc, ende regeerde dat gemeen goet seer wel. Hi vervoerde Sinte Thomas lichaem van Indien tot int lant van Syrien in der stadt van Edissen. Hi was een seer straf ende hart man tegen sine ridderen ende zoudenieren, die der oerden oevertraden, waerom dat hi op een tijt tot Ments opten Rijn in eenre oploep verslagen wert, als hi out was XXVI jaren. Dese keyser plach dicwils te spreken dat woert dat hi van den kerstenen gehoert hadde: Doet een ander als ghi wilt dat men u dede, ende liet dit scriven ende setten an allen plaetsen ende openbaer straten.

183 ontbr. AB.

Anno CC XXXVIII.

Maximinus was die XXV keyser, drie jaer; ende wert keyser gecoren van dat ridderscap sonder consent der senatoren. Hi was een slecht ridder, van vader ende moeder uut Barbarien geboren, als van den Gothen ende Alanen. Hi was een groot, lanc man van VIII voeten, ende verwecte die VI persecucie tegen den kerstenen. Ende hi verwan die Duytschen, dat si weder onder dat Roomsche Rijc quamen. Ten lesten wert hi mit sinen soen, die oec Maximijn hiet, van sijn eygen ridders verslagen.

Anno CC XLI.

Gordianus was die XXVI keyser, VI jaer. Sijn vader hiete oec Gordiaen, ende was een man van LXXX jaeren; ende waren beyde keyseren van Romen. Hi verwan die van Persen, ende als hi weder te Romen comen woude, wert hi verradelick verslagen. Hi wert sere gepresen, in dien dat hi een costlijcke librarije van LXII M boucken bieenvergadert hadde ende geordineert.

Anno CC XLVII.

Philippus was die XXVII keyser, ende regierde dat rijc mit zijn soen, die oec Philippus hiet, VII jaer. Dese twe waren die eerste kersten keyseren, ende waren van den groten Origines bekeert totten kersten gelove. Dese twe keyseren wouden opten Heyligen Paeschdach in die kercke gaen totter missen, eer dat si ghebiecht hadden. Dat keerde die heilige paeus Fabiaen, ende woude dat si stonden onder dengenen die penitencie doen souden. Doe deden si haer biecht mit groter andacht, ende quamen doe mede ter kercken. Decius, die na hem keyser wert, bestelde dat die vader tot Romen ende die sone tot Veronen van den ridderscap verslagen worden. Si hadden hoer keyserlicke stadt bevolen ende gegeven den heiligen paeus Sixtus ende der Heiliger Kercken, dat men dat soude geven den armen. Ende om dese saken wille lyet Decius paeus¹⁸⁴ Sixtum ende Sinte Laurens doden, als haer legende inhout.

184 ontbr. AB.

Anno CC LIIII.

Decius was die XXVIII keyser, twe jaer ende III maenden. Ende als hi die twe voornoemde kerstenen keyseren verslagen hadde, wert hi alsoe lyef onder den heydenen, dat si hem tot enen keyser coren. Ende als hi keyser was, nam hi zijn soen, die oec Decius hiet, tot hem mede te regeren. Hi was een cloeck ende doersichtich man van oerlogen, mer in anderen dingen was hi een quaet fel tyran, ende hatede seer den armen luden. Hi dede die VII persecucie ende vervolging op die kerstenen, ende maecte vele martelaren. Ten leste wert hi in enen stride verslagen, ende zijn sone verdranck in der Dunouwe.

Anno CC LVII

Gallus wert die XXIX keyser, mit sijn soen Volusiaen, ende regeerde twe jaer ende IIII maenden. Hi was int eerste sijns rijcx den kerstenen seer streng ende hart, als Decius¹⁸⁵ geweest hadde. Om des willen quam een grote plage, want daer en

185 oecius (schijnbaar; d beschadigd AB).

[p. 35v]

was geen lant, stede noch huys, dat mitter pestilencie niet onsteken en was. Tegen desen twe wert een ander keyser gecoren, ghenoemt Emilianus. Ende dese streden tegen malcander, also dat si alle III in den jare ons Heren CC LIX verslagen worden.

Anno CC LIX.

Valeriaen was die XXX keyser, ende regierde dat rijc mit sijn soen Galienus ghenoemt VII jaer. Ende int beginne sijns rijcs vervolchde hi die kerstenen, ende verwecte die VIII persecucie tegen den kerstenen. Waerom dat die Romeinen ende alle die den kerstenen vervolchden, sere geplaecht worden. Ten lesten wert dese Valeriaen gevangen van den coninck van Persen, daer hi in starf.

Galienus sijn soen, die men oec Decius noemt, regeerde dat rijc na sijns vaders gevangenis VIII jaer, ende in den eersten regeerde hi wijslick dat rijc; mer namaels gaf hi hem tot wellusticheit des vleys, ende en droech gheen sorch van dat rijcs wegen, also dat dat Roomsche Rijc sere verginck ende ofnam. Hi hadde een hertoech ghenoemt Aurelius; dese sette hem tegen den keyser, ende vervolchde hem tot Meylanen toe, daer hi desen hertoech inne belach. Mer hi besteldet alsoe, dat die keyser van sijn eygen ridderscap verslagen wert.

Anno CC LXXIIII.

In desen tijden was grote onvrede in der werlt van den Duytschen, Ongherschen ende in anderen landen. Ende daer opstont een grote vergaderinge van menigerley volck, die grote scaden deden van roven ende branden, in Duytslant ende in Walslant; ende deden dat rijc grote scaden, dat wel LX jaren lanc duerde, als na geseyt sal worden.

Anno CC LXXIIII.

Claudius die anderde was die XXXI keyser, een jaer, VIII maenden. Dese keyser street mit dat voornoemde geselscappe op gheen sijt meers, ende verdreef se uuten lande. Hi street oec tegen XXX M Duytschen in Overlant, datter nauwe die helft ontginck: si worden verslaghen. Ten lesten starf hi an eenre siecten; andere seggen, dat hi verslagen wert. Quintillus sijn broeder wert daerna keyser; mer hi wert opten XVII dach daerna verslaghen.

Anno CC LXXV.

Aurelianus was die XXXII keyser, V jaer, VI maenden. Hi was mitten eersten den kersten seer goedertieren, waerom dat hem God overal victorie dede hebben van sinen vianden, ende sonderlinge over die Gothen. Mer na wert hi bedrogen van bosen menschen, ende verwecte die IX persecutie teghen den kerstenen, waerom dat hi nadien gheen victorie meer en hadde. Hi sette dat Roomsche Rijck weder op sijn oude staet, ende verbeterde ende repareerde seer der stadtmuren van Rome. Ende int leste wert hi bi Constantinopolen verslagen van sinen ridderen. Hi was die eerste onder den keyseren die een keyserlicke crone op sijn hoeft droech.

Anno CC LXXXI.

Tacitus was die XXXIII keyser, VII maenden. Hi was een wijs ende milt man. Ende om die cortheit sijns tijts en vint men¹⁸⁶ niet veel van hem bescreven, want hi wert verslaghen.

186 em AB.

Anno CC LXXXI.

Florianus, Tacitus broeder, quam an dat rijc; mer hi en regneerde niet langer dan III maent, want hi van den senatoren niet gecoren en was. Mer hi anvaerde dat rijc als erfgenamen, waerom dat hi oec verslagen wert in Tharsen.

Anno CC LXXXII.

Probus was die XXXIIII keyser, VI jaer ende IIII maenden. Hi verdreef die Barbaren ende heydenen uut Duytschen lande mit veel striden, want hi wel XL M man verslagen hadde, ende wel LXX steden weder gewonnen ende vercregen. Op die tijt waren twe Romeinen in der stadt van Agrippinen, dats nu Coellen. Dese namen an te regeren dat Roomsche Rijc, mer Probus sette hem daertegen, ende versloech se beide. Ten lesten wert hi in enen oploep verslagen.

Carus was die XXXV keyser, twe jaer. Hi nam te hulpe om mit hem dat Roomsche Rijck te regeren sijn twe sonen, als Carinus ende Numerianus. Daerna toech hi in Parthien, om die te bevechten. Ende daer wert hi van den blixem verslagen. Die sone Carinus wert van sinen swager verslagen, ende Numerianus van Dioclesiaen, die hem int rijc vervolchde om sijnre groter oncuysheits willen.

Anno CC XC.

Dioclesiaen was die XXXVI keyser, XX jaer. Hi was van slechter geboerten, mer hi was seer hoveerdich, ende verclede hem mit purperen, ende liet in sijn cleder enen scoen costlicke gesteenten setten, ende wou-

[p. 36r]

de angebeden wesen voer god. Hi dede oeck verbranden alle die boecken der Heyliger Scriften die hi crigen konde. Ende also daer vele striden in allen landen opstonden, en mocht hi dat rijck alleen niet berechten, ende nam tot enen medegheselle een cloeck, wreet man, genoemt Maximianus Herculeus, ende maecte noch twe Roemsche coningen. Die ene hiete Constancius, dander Maximianus Galerius. Die keyseren Dioclesiaen ende Maximiaen, mitten twe voerscreven Roemschen coningen, deden die X persecutie, ende die grootste ende meeste tegen den kerstenen, sodat binnen XXX dagen wel XVII M menschen voer dat heilighe ghelove ghedoot werden. Maximiaen wert verslagen van Constantijn, die nae keyser wert; ende Dioclesiaen wert daerna vergeven ende starf tot Salonen als hi LXXIII jaer out was.

Anno CCC X.

Constancius ende Galerius regeerden dat rijck te samen, ende deylden dat onder hem. Galerius nam die landen op gheen sijt meers, als Asien ende Affriken. Ende Constancius nam die landen op deessijt meers, als Spangen, Walslant, Enghelant ende Duytslant; ende dermede was elck tevreden. Ende als Constancius een here geworden was, setten hem die Duytschen tegen dat rijck; ende Constancius die keyser hadde twe grote striden tegen hem. Den eersten wonnen die Duytschen, den anderen wan Constancius, ende versloech wel LXX M Duytschen. Galerius hadde te wijf Dioclesiaens dochter, genoemt Valeria. Ende Constancius hadde te wijf Maximiaens dochter, geheten Theodora, daer hi VI sonen bi hadde. Daerna nam hi een schoen joncfrouwe tot eenre boelen, genoemt Helena, daer hi in overspul bi wan enen soen geheten Constantinus, ende wert na hem keiser. Ende als Constancius doot was, nam Constantijn, sijn soen, dat rijck in Britangen an, ende Maxencius wert keyser te Romen, ende verdreef sinen vader Maximiaen. Mer doe Dioclesiaen doot was, doe ontfing Constantijn Maximiaen weder mit groter eren, ter tijt toe dat hi na dat rijck stont; ende alsdoen versloech hi hem tot Massilien. Daerna verwan hi Maxencium by der riviere van der Dunouwe, ende hi ving Licinium, die sijn dochter Constancia te wive hadde. Ende woude oeck keyser wesen, ende dede hem oec dootslaen. Ende Galerius wert van der wrake Gods blint, ende dode hemselven. In desen tiden waren vele keiseren tot eenre tijt regnerende, als Constancius, Galerius; Severus, Maximianus, Licinius, Maxencius. Ende uut desen quamen vele civile striden, ende worden oec vele kerstenen gedoot tot diversen plecken ende tyden. Mer Constantijn die Grote overwan se allegader, ende behildt dat rijck allene, als na geseyt sal worden.

Nu wil ic weder ophouden van den paeusen ende keyseren te scriven, ende keren op die gesten van keyser Nero, hoe dat bi sine tijt vele edele senatoren, oudermans ende raetsmannen uuter stadt van Romen verdreven, gebannen ende verjaecht worden.