Parysche bruiloft

[p. 7]

Inleiding

I. Reyer Anslo's leven en voornaamste letterkundig werk¹

Reyer Anslo werd in 1625 of 1626 te Amsterdam geboren als zoon van Reyer Claasz. Anslo en Hestertie Willemsdr. Zijn ouders behoorden tot de Waterlandse Doopsgezinden. Ze kerkten bij de Toren op het Singel. De vader was lakenhandelaar, evenals de meeste Anslo's. Deze familienaam wijst op Noorse afkomst. Anslo schijnt de oorspronkelijke oudnoorse vorm te zijn van de latere plaatsnaam Oslo².

Reyer Claasz. Anslo stierf reeds in 1631 en liet zijn kinderen een flink vermogen na. Zijn weduwe, de moeder van onze dichter, hertrouwde in dat jaar met Jan Rodenburgh, een koekenbakker, neef van de dichter-toneelschrijver Theodoor Rodenburgh.

De jonge Reyer bezocht de Latijnse School aan de Nieuwe Zijde onder rectoraat van Adrianus Junius. Op zeventienjarige leeftijd kwam hij in de leer bij de zijdelaken-verkoper Seger Uyttenbogaert te Amsterdam. Na het vak behoorlijk geleerd te hebben, trad hij in compagnonschap met zijn ongeveer drie jaren oudere broer Nicolaas Anslo. Die samenwerking heeft slechts kort geduurd, van ongeveer mei 1647 tot 1649, toen Reyer naar Italië reisde³.

Zijn eerste gedichten stonden onder invloed van Vondel en Hooft, en die invloed was van blijvende duur. Vondel inspireer-

1 Zie ook H.H. Knippenberg, Reyer Anslo. Zijn leven en letterkundig werk; Dissertatie, Amsterdam 1913. Enkele opvattingen uit dit boek zijn hier herzien naar aanleiding van nieuwere publikaties.

2 J.W. Muller, De naam Anslo. T.N.T.L. deel 48 (1929), blz. 225-232.

3 H.F. Wijnman, Reyer Anslo als lakenkooper. T.N.T.L. deel 53 (1934), blz. 303, 304.

[p. 8]

de hem bij het schrijven van zijn gedicht Op de Tweedracht der Christenen, en Turksen Oorlog (1645). Hierin betreurt hij de onenigheid van de christenen, waardoor een krachtig optreden tegen de Turken achterwege bleef. Hij verwijt de minderjarige Lodewijk XIV vervolging van de protestanten en vermaant hem zich aan het hoofd te stellen van een nieuwe kruistocht ter bevrijding van Jeruzalem.

Uit datzelfde jaar dateert Zegetempel voor zyn Hoogheidt Fredrik Henrik, opgedragen aan de Muider Drost. Herdacht worden de heldhaftige daden van de stadhouder in de strijd voor 's lands onafhankelijkheid. Als Mennist gekant tegen wapengeweld, prijst de dichter in de strateeg vooral, dat hij spaarzaam was in het bloedvergieten en zo spoedig mogelijk de vrede wenste, mits die op eervolle voorwaarden kon worden gesloten.

In 1646 werd Reyer als gerechtigd lidmaat van de Doopsgezinde Gemeente aangenomen. Tegen het eind van dat jaar verscheen zijn Martelkroon van Steven, de eerste Martelaar. Het gedicht is te beschouwen als de geloofsbelijdenis van de Mennoniet. Het was opgedragen aan zijn vroegere leermeester Adrianus Junius, bij wie de dichter zich verontschuldigt, dat hij er veel heeft ingebracht, waarvan de H. Schrift geen melding maakt¹.

Duidelijk is de invloed van Vondel's Kruysbergh. Aan het slot wordt Euzebia een klacht in de mond gelegd, die van belang is voor Anslo's godsdienstige gevoelens. Euzebia treurt over de Davids stad, van haar oprechtheid afgeweken en verbasterd naar hart en gemoed. Vervolgens worden de eerste christentijden herdacht, waarop de Mennisten graag attendeerden. Na een schets van de Hervormingstijd gispt de dichter de gewetens-

1 Voorts bericht Anslo aan Junius, dat hij de wonderverhalen, door Augustinus verteld, uit zijn gedicht heeft weggelaten. Hij zinspeelt hier op het 22^e boek van De Civitate Dei, waarin Augustinus wonderen vertelt, die gebeurd zouden zijn, nadat in het jaar 415 een gedeelte van de relieken van Stephanus uit Caphargamala bij Gaza was overgebracht naar Westelijk Noord-Afrika. Een afzonderlijk geschrift De Miraculis Sancti Stephani is opgenomen onder de werken van Augustinus (Migne, P.L. XLI, 850.).

[p. 9]

dwang. Bij Euzebia denkt men aan Vondel's Peter en Pauwels, aan Tesselschade onder de naam Eusebia opgedragen¹.

Zowel de dood van de Stadhouder als die van de Muider Drost in 1647 werden herdacht. In zijn Lykklaght over Zijn Hoogheidt Fredrik Henrik, Prince van Oranje voer Anslo heftig uit tegen Spanje en betreurde hij het, dat de dappere veldheer de vruchten van zijn moeizaam werk niet mocht plukken in de aanschouwing van 's lands vrijheid. Dit gedicht en de er op gevolgde Klachte van Amelia, Princesse van Oranje vertonen invloed van Hooft's poëzie. In een hierbij aansluitend gedicht spoorde Reyer de jonge Prins Willem aan om in het voetspoor van zijn vader te treden.

Het gedicht Muyden in rou over de doodt van den Heer P.C. Hooft doet ons Anslo kennen als grote bewonderaar van Hooft's persoon, diens letterkundig werk en staatkundige opvattingen. Aarnout, de zoon van de Drost, was in deze tijd reeds met Reyer bevriend, die hem aanspoorde het werk van zijn vader te voltooien ‘tot onversterflijke eer van Hollandt en het Goy’. In zover heeft de jonge Hooft gevolg gegeven aan Anslo's wens, dat hij in 1671 een nieuwe uitgave bezorgde van de werken van zijn vader.

Van belang voor de Vondel-Brandt-kwestie is Anslo's gedicht Op de Lyck-reden over den Drost. Deze lijkrede was nl. door Geeraert Brandt opgesteld en ze werd de dag na het overlijden van Hooft in de Amsterdamse Schouwburg uitgesproken door de eerste toneelspeler van die tijd, Adam Karel van Zjermes. Anslo was bij die plechtigheid tegenwoordig geweest. Thuisgekomen haastte hij zich, zijn vriend Brandt verslag te geven van een en ander, door hem opgevangen. Zo had hij Vondel zeer vleiend horen spreken over Brandt's rede. Vondel had zich dus volstrekt niet miskend gevoeld, waar zo luid de

1 Over het Eusebia-vraagstuk, zie J.F.M. Sterck: Oorkonden over Vondel en zijn kring, Bussum, 1918, blz. 178-185; dezelfde, Vondels Bekeerlinge, in: Studia Catholica V (1929) blz. 227-237; B.H. Molkenboer O.P.: Tesselschade - Eusebia - Godtvruchtigheit, in: Studia Catholica V (1929) blz. 307-311; W.M. Frijns: Grotius in ‘Peter en Pauwels’?, 's-Hertogenbosch, 1938, blz. 3; Jos. Vandervelden: Eusebia, in: Vondelkroniek XI (1940) blz. 182-187.

[p. 10]

loftrompet was gestoken over het werk van de Drost, zonder dat zijn naam ook maar was genoemd.

Waarschijnlijk aangespoord door Michiel le Blon¹, door wiens tussenkomst ook Vondel in 1647 Christina van Zweden bezongen had, dichtte Anslo in datzelfde jaar een uitvoerig poëem De Zweetse Pallas, of Wysheit van Kristina, der Zweden, Gotten, en Wandalen Koningin. Bij eerste lezing is deze lofzang hier en daar duister. De inkleding van de stof heeft de dichter blijkbaar moeite gekost. Een stoet van Griekse goden en godinnen wordt op een wagenwolk door de lucht naar Rostok gevoerd om aan het Zweedse hof de aardse Pallas te huldigen. De hantering van het mythologisch apparaat doet ons Anslo kennen als een bewonderaar van de barok in de schilderkunst, die hij met de pen tracht na te volgen. Bij zoveel verdiende en onverdiende lofspraak op de Zweedse vorstin te midden der Parnassers worden ook de Remonstrantse Caspar Barlaeus en de vrijzinnige Hugo de Groot geprezen.

De tijd dat de mennisten afkerig waren van de schouwburg, was toen reeds voorbij². In 1647 schreef Reyer lofverzen voor nieuw verschenen toneelspelen van Adam Karel van Zjermes en van Willem Heemskerk³.

Het volgend jaar juichte hij over de Munsterse vrede en de bouw van het nieuwe stadhuis in Het gekroonde Amsterdam, met het Nieuw Stadthuis. Voor onze kennis van zijn levensopvatting

1 Over Michiel le Blon vindt men gegevens verzameld in Anton van Duinkerken: Joost van den Vondels Leeuwendalers Lantspel, Utrecht, 1948, blz. 61-67; en in W. Bennink S.J.: Michiel le Blon, de onbekende voor de Vondelkenners, Nijmeegse scriptie (1948), geciteerd door B.H. Molkenboer O.P.: De Jonge Vondel, Amsterdam, 1950, blz. 598-599 en blz. 625. Zie ook: W. Asselbergs: Vondels Aendachtige Betrachtinge in De Nieuwe Taalgids XLV (1952) blz. 103-106.

2 Over de verhouding van de doopsgezinden tot de toneelkunst zie W.J. Kühler, Geschiedenis van de Doopsgezinden in Nederland, Tweede Deel 1600-1735, eerste helft, Haarlem, 1940, blz. 60-62.

3 Klaagende Kleazjenor en doolende Doristee, door A.K. van Zjermes bewerkt naar het Frans van Jean de Rotrou, werd 3 september 1647 vertoond; de Hebreeusche Heldinne van Willem Heemskerk, blijkens het titelblad ‘vertoont op de Amsterdamsche Schouburg’, heeft Judith tot heldin. Over deze keuze zie J.B. Knipping: De Iconografie van de Contra-Reformatie in de Nederlanden I, Hilversum, 1939, blz. 266. Over Willem Heemskerk als dichter schreef G. Penon: Bijdragen tot de Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde II, Groningen, 1881, blz. 33-35.

[p. 11]

tegen het eind van het jaar 1648 is dit gedicht van belang. Anslo walgde van de godsdienstige twisten, die de eendracht verstoorden. Als doopsgezinde stelde hij de betrachting van de leer hoger dan de bespiegeling. Hij sympathiseerde met de schouwburg en de doorluchtige hogeschool als kweekplaats van wetenschap. Hij prees Barlaeus en Vossius. Amsterdam vereerde hem voor zijn gedicht een lauwerkrans en een zilveren schotel. Jos. A. Alberdingk Thijm merkte hierbij op, dat Anslo onder zijn kunstbroeders de enige was, die waardering toonde voor een bouwstijl¹.

In 1648 verscheen te Amsterdam ook de eerste druk van zijn Icones Biblicae, opgedragen aan zijn moeder. De versjes zijn waarschijnlijk op verzoek van de uitgever Cornelis Danckertsz. gemaakt als onderschriften voor prenten van Pieter Holsteyn. De 233 bijschriften zijn gesteld in het Latijn, Frans, Duits, Engels en Nederlands. Of de parallelteksten in vier vreemde talen ook van Anslo zijn, is twijfelachtig; in sommige latere uitgaven zijn die weggelaten. Al is de litteraire waarde van de bijschriften over het algemeen niet groot, Anslo's epigrammatisch werk verdient lof om de vaak kernachtige wijze van toelichting der plaat, meer nog om de manier, waarop hij de beschouwer inleidt tot het wezen van de voorstelling.

In 1648 verscheen een tweede druk onder de titel Bybelstof of Byschriften op de Historien en Afbeeldsels der gantsche H. Schriftuur, enkel in het Nederlands gesteld en waarvan de tekst soms aanmerkelijk van die der eerste uitgave verschilt; de platen zijn bovendien achterwege gebleven. Was de eerste druk verschenen bij Cornelis Danckertsz., de tweede verscheen bij Jacob Lescaille, die in een woord vooraf aan de lezers verklaart, dat deze nieuwe uitgave de heer Danckertsz. niet alleen van schade vrijwaren, maar zelfs nog tot groot voordeel strekken zal, daar de geringe kosten van dit boekje menigeen, inzonderheid de liefhebbers der prenten, opwekken zullen om zich de eerste uitgave aan te schaffen! De uitgever achtte deze tweede druk

1 Jos. A. Alberdingk Thijm: Reyer Anslo, Dietsche Warande V (1857) blz. 478-495.

[p. 12]

nodig, omdat hij zelf bevonden had dat er in de eerste editie enige drukfouten waren ingeslopen; hierover was door verscheiden ‘liefhebbers der onwaardeerlijke Rijmkonst’ geklaagd, die hem verzocht hadden het werk te herdrukken. Om deze en andere redenen had hij de dichter verzocht de drukfouten te verbeteren, waartoe deze als vriend van de drukker bereid was.

Een derde druk verscheen in 1659, thans met de vreemdtalige verzen en vermeerderd met verscheiden nieuwe koperen platen en een kort en bondig verhaal in proza bij elke afbeelding ter verklaring. Deze druk zag het licht bij Dancker Danckertz., dus een andere uitgever dan Cornelis. Beiden woonden op hetzelfde adres; bij Dancker staat echter nadrukkelijk vermeld ‘Konst en Caertverkoper’, hetgeen bij Cornelis ontbreekt. Is de zaak in familieverband overgedaan en uitgebreid? Ik heb het niet kunnen achterhalen. Of de dertien toegevoegde gedichten in deze uitgave van 1659 ook van Anslo zijn, mag twijfelachtig heten, omdat hij toen al tien jaren in Italië verbleef en inmiddels katholiek geworden was¹.

Er werd in de zeventiende eeuw soms vreemd omgesprongen met het auteursrecht, zoals ook Vondel ondervonden heeft. Hoe was het hiermee gesteld²?

In ons land was in de loop van de zestiende eeuw nog geen sprake van letterkundig eigendomsrecht. Was er profijt in uitzicht, dan had men tegen het nadrukken van een boek geen bezwaar. Pas toen de schrijvers honorarium gingen bedingen, ontstond voor de uitgevers de behoefte aan het ‘kopijrecht’. Dit weerhield echter vakgenoten niet hun onrechtmatig bedrijf voort te zetten. In het laatst van de zestiende of het begin van de zeventiende eeuw gingen de onderscheiden provinciale Staten er toe over bij resolutiën oktrooien te verlenen aan de uitgevers, die hierom verzochten voor door hen uit te geven

1 P. Visser: Iets over 18e eeuwsche Bijbelprentjes; De oorspronkelijkheid van R. Anslo's ‘Bijbelsche Bijschriften’ in Het Boek (1923), blz. 107, 108, 217-219. - Prof. Dr. G.A. van Es, Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, V, blz. 255, 263.

2 A.C. Kruseman, Aanteekeningen betreffende den boekhandel van Noord-Nederland. Deel VI van de ‘Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel’ (Amsterdam 1893), blz. 340-348.

[p. 13]

werken. Die oktrooien werden verleend voor vijf, tien, vijftien of twintig jaren. De duur van een oktrooi werd bepaald naar de berekening, hoeveel tijd een boek nodig zou hebben om zijn debiet verzekerd te zien. Na het verstrijken van die tijd kon de eigenaar een nieuwe aanvraag doen. Doch het werd ook niet onbillijk geacht, dat mede een ander oktrooi vroeg voor een door hem beraamde nieuwe uitgave. Bij elk oktrooi, dat de Staten verleenden, verklaarden zij nadrukkelijk, dat zij met deze gunst niet het boek zelf in bescherming namen of er op enigerlei wijze hun goedkeuring aan hechtten. De waarborg bestond alleen hierin, dat het iemand, die inbreuk wilde maken op het door een ander verkregen recht op zijn eigendom, moeilijk of onmogelijk werd gemaakt.

Als straffen op het nadrukken van een geöktrooieerd boek stonden: verbeurdverklaring van alle exemplaren en geldboeten. Die maatregelen bleken niet afdoend, daar elke provincie haar eigen rechtsorde had. Een boek, in de ene provincie uitgegeven, kon veilig in een andere worden nagedrukt. Zo bleef er in de boekhandel allerlei onrecht gepleegd worden. Geldzucht en naijver verlokten tot oneerlijkheid. Soms bedreef men laagheden door de titel te wijzigen of de inhoud ietwat te veranderen. De Staten bekommerden zich trouwens weinig om de boekhandel-belangen. Zij hadden gewichtigers te doen dan zich bezig te houden met de kibbelarijen van ‘lastige, kleine boekventers’. Op die manier verloren de oktrooien gaandeweg veel van hun waarde.

Anslo deelde in de afkeer tegen Cromwel en zijn aanhangers en in de sympathie, die de Engelse koningsfamilie in ons land genoot. Hij gaf blijk van die gevoelens in gedichten bij de terechtstelling van Karel I Stuart. In 1649 schreef hij ook een lijkzang bij de dood van Gerardus Vossius, en hij verwelkomde Geeraert Bicker als nieuwe Drost van Muiden.

Zijn voornaamste werk uit 1649 was een treurspel over de Parysche Bloedbruiloft. Ik bespreek dit nader in een apart hoofdstuk en bepaal mij hier tot de opdracht aan Mejuffer Magdalena Baak. Die opdracht in hoffelijke trant heeft aanleiding gegeven

[p. 14]

tot de bewering, dat Reyer door zijn overgang tot de katholieke kerk de hand van Magdalena hoopte te verkrijgen¹. In mijn dissertatie heb ik de onjuistheid hiervan aangetoond.

Magdalena, de dochter van Joost Baeck en Magdalena van Erp, was in 1663 nog gereformeerd². Zij zal Anslo's aandacht hebben getrokken door haar ontwikkelde kunstsmaak en geestelijke ontwikkeling. Want zij verstond Engels, Spaans, Frans en Italiaans, genoeg om in die talen verzen te kunnen lezen. Ook andere letterkundigen hebben haar geprezen om haar schoonheid en geest. Zo dichtte Jan Vos:

Hier toont zich Magdaleen: maar die haar tong wil hooren
en glans begeert te zien, twee gaven in een leest,
moet zich veranderen in oogen en in ooren;
of hy blijft onverzaadt van schoonheidt en van geest.
De wijsheidt is voor 't oor, d'aanminnigheidt voor d'oogen:
deez' dient de Min voor schicht, die beezigt hy voor boogen³.

Van een liefdesverhouding tussen haar en Anslo zijn nergens aanwijzingen te vinden. Men heeft die uitsluitend verondersteld op grond van Reyers verklaring, dat hij zijn treurspel uitgaf ten gunste van een, die hem ‘zo lief was als het licht’. Dat de opdracht aan haar in de eerste druk van de Parysche Bruiloft vóór het treurspel, in de tweede druk daarachter is geplaatst, deed die opdracht beschouwd worden als een versmaad liefdesoffer. Magdalena's afwijzing wordt nergens vermeld. Zo bestaat er ook geen enkel bewijs, dat versmade liefde voor Anslo het motief is geweest voor zijn overgang tot het katholicisme het volgend jaar te Rome.

Prof. dr. G. van Es in zijn beschouwingen over Anslo is eenzelfde mening toegedaan. Hij schrijft: ‘Of er samenhang bestaat en hoe tussen Reyers overgang en zijn vertrek naar Rome, is niet uitgemaakt. Waarschijnlijk is toch wel, dat zijn

1 Deze bewering is te vinden bij K. Vos: Reyer Anslo's Overgang, in De Gids LXX (1906) dl. II, blz. 317-328.

2 Zie ook J. te Winckel, Ontwikkelingsgang², dl. IV, Haarlem, 1924, blz. 123.

3 Op Magdalena Baak, voor het eerst gepubliceerd in: Klioos Kraam, d'Eerste openingh, Amsterdam, 1656, blz. 226.

[p. 15]

reis naar Rome, om het jubeljaar 1650 daar te vieren, gevolg is geweest van zijn veranderde godsdienstige opvattingen, al had hij zijn definitieve beslissing misschien nog niet genomen. Of zijn vermeende liefde voor Magdalena daarbij een rol speelde, is zeer dubieus. Opvallend is, dat Anslo geen liefdeslyriek heeft nagelaten. In zijn gevoelig Afscheit van Amsterdam, een van zijn beste gedichten, zinspeelt hij met geen woord op die geschiedenis. Nergens vindt men in zijn werk een zinspeling in die richting. En toch eerst in 1656 ging hij over in de geestelijke stand’¹.

Op 31 augustus 1649 vertrok hij, in gezelschap van Arnoud Hellemans Hooft, uit Amsterdam naar Italië. Te Emmerik voegden zich de twee Kieften bij hen, en te Keulen werd het gezelschap nog uitgebreid met Ooms, Blom, Hudde en diens neefje. Met een aak voeren zij de Rijn op naar Maintz. Op deze tocht schreef Reyer zijn bekend gedicht ‘Afscheyt van Amsterdam’. Hij spreekt er zijn heimwee in uit. Dat was in onze poëzie nog maar zelden gebeurd. Iets dat naar heimwee zweemt vindt men bij Van Mander en aan het slot van Hooft's brief uit Florence. Had hij een voorgevoel, dat hij zijn geliefd Amsterdam nooit meer zou weerzien²?

Omstreeks half november 1649 bevond hij zich te Rome. Uit de eerste tijd van zijn verblijf aldaar is ons weinig bekend. Hij vestigde zich eerst met een vriend, zekere ‘Lorenzo Bachi flamengo’ en een knecht aan de Piazza di Spagna. Doch reeds weinige dagen later nam hij met deze beiden zijn intrek in de ‘Casa di S. Ignazio’ bij Robert Prats, de resident van Vlaanderen. Reeds vóór Pasen 1650 communiceerde hij, waaruit blijkt, dat hij zeer spoedig na zijn aankomst te Rome tot de katholieke kerk moet zijn overgegaan. Wij mogen echter aannemen, dat hij pas op St. Ambrosiusdag, 7 december 1654, in het openbaar zijn katholieke geloofsbelijdenis heeft afgelegd.

1 Mijn dissertatie, blz. 151-166. - Prof. Dr. G.A. van Es, Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, V, blz. 255-256.

2 Dr. G. Kalff, Literatuur en Tooneel te Amsterdam in de zeventiende eeuw (1895), blz. 92, 103, 104.

[p. 16]

Daar alles er op wijst, dat hij reeds drie jaren tevoren toenadering heeft gezocht tot de Congregatio de Propaganda Fide, heeft hij dus kennelijk zijn overgang ernstig overwogen. Van enige samenhang met de geruchtmakende overgang van koningin Christina van Zweden blijkt niets¹.

Reyer volgde te Rome de feestelijkheden van het jubeljaar, maar bleef ook belangstellen in de Europese gebeurtenissen. In 1650 dichtte hij De gezegende Krooningh van de Doorluchtighste en Machtighste Princesse Christina. Met vermijding van mythologische opsmuk, poogde hij zijn poëzie onder invloed van het Italiaans te verpuren. Hij leidt ons rond door de Tiber-stad, waar Innocentius X sinds 1644 de pauselijke tiara droeg, maar verheerlijkt ook Gustaaf Adolf als voorvechter van het protestantisme.

Omstreeks Kerstmis 1650 bracht hij te Rome een bezoek aan zijn protestantse landgenoot Jan Six van Chandelier, met wie hij te Amsterdam omgegaan en die zijn poëzie bewonderd had. Samen bezochten zij de kunstschatten van de stad en bezichtigden het Vatikaan. Maar zij verkeerden er ook in vrolijke vriendenkring, waar ‘bij misten van tabak’ glaasjes gedronken en liederen gezongen werden².

Anslo was inmiddels in kennis gekomen met kardinaal Luigi Capponi, die aan het hoofd stond van de Vatikaanse bibliotheek en in het jubilee-jaar naam verwierf door zijn predikaties. Reyer is later opgenomen in de kleine hofhouding van de kardinaal. Zeker behoorde hij hiertoe eind 1655 en begin 1656. Hij droeg toen als theologisch student het priesterlijk kleed en ontving in juni 1656 de tonsuur en de lagere orden.

Toen Christina van Zweden in 1655 te Rome openlijk tot de katholieke kerk overging, dichtte Anslo zijn Evangelische Paerel, gekocht van Kristine voor de Kroone van Zweeden. Wel-

1 Dr. G.J. Hoogewerff, Jaarverslag van het Nederlandsch Historisch Instituut te Rome (1913), blz. 259.

2 Dr. G.A. van Es, Poësy van J. Six van Chandelier. Bloemlezing uit zijn dichtwerk met inleiding en aantekeningen. Zwolse drukken en herdrukken. Tjeenk Willink Zwolle, 1953. - Dr. L.C. Michels, Nader commentaar op Six van Chandelier. T.N.T.L., deel LXXIV, 1956, blz. 263-295.

[p. 17]

luidend in jambische strofen en goed gecomponeerd, is dit wel zijn mooiste gedicht. Men kan het tevens als een gevoelvolle geloofsbelijdenis aanvaarden.

In het jaar, dat Reyer Anslo de eerste belangrijke schrede zette op de weg, die tot het priesterschap leidde, werd Napels geteisterd door een epidemische ziekte, die ook naar Rome dreigde over te slaan. Anslo heeft de herinnering hieraan bewaard in een uitvoerig verhalend gedicht De Pest tot Napels, in 1656 te Rome geschreven. Taferelen van schrijnende ellende wisselen af met beschrijvingen van zedelijke en geestelijke verwildering. Het drastisch relaas van krampachtig uitgevierde hartstochten te midden van het bitterste leed wekt afgrijzen. De rauwe werkelijkheid is onbevangen weergegeven, in schelle kleuren, met soms cynische opmerkingen en moraliserend betoog, reflex van bewogenheid met het wrange leed, afkeer van het weerzinwekkende der lugubere, soms vieze taferelen.

Een Latijns gedicht van Anslo, dat ook uit deze tijd dateren moet, omdat het een gebed tot God bevat om de rampen van Rome af te weren en tevens een vredewens, paus Alexander VII in de mond gelegd, geeft blijk van zijn taalvaardigheid. Alexander VII was een letterlievend man. Vondel droeg hem De Heerlyckheit der Kercke op. Voordat hij de Stoel van Petrus besteeg, had hij ook zelf Latijnse gedichten vervaardigd, die in 1656 te Parijs in druk zijn verschenen.

Tot de Nederlandse schilders, die te Rome verbleven, behoorde Adriaan van der Kabel, beroemd door zijn landschappen en watergezichten. Omstreeks 1656 vereerde Anslo hem twee gedichten. In Schilderkroon wordt de lof van de schilderkunst bezongen. De schilderkunst wordt door de dichter nog boven de dichtkunst gesteld, al blijven het twee verknochtelingen, zoals hij nader betoogt in Op het schilderen van Sr. Adriaan van der Kabel.

Reyers werk werd hoe langer hoe meer didactisch. Lering en stichting stelde hij als eerste eisen aan de kunst der taal. Maar de ziel moest daarbij toch ontroerd worden door de schoonheid van het woord.

[p. 18]

Eind september 1657 werd Anslo voorzitter van de Broederschap van S. Maria in Campo Santo; hij bleef dat tot midden augustus van het volgend jaar. Hij vond nu een beschermer in Jacobus de la Torre, Apostolisch Vicaris van de Hollandse Missie, die tijdelijk te Rome verbleef. Deze vroeg geldelijke steun voor Anslo aan de kardinaal-secretaris. Blijkbaar had kardinaal Luigi Capponi, die in 1659 stierf, aan Reyer een toegekende studiebeurs bij testamentaire beschikking vermaakt, waarvan nochtans de geldigheid betwist werd.

In zijn Afscheyt van Amsterdam had Reyer gezegd naar Rome te reizen om ‘voor des Tybers Myterkroon Latijn te spreecken’. Wij maakten reeds melding van een van zijn Latijnse gedichten. Paus Innocentius X vereerde hem eigenhandig te Rome in 1651 een gouden medaille wegens enige Latijnse poëmata op het jubeljaar. Hoogewerff vond in de bibliotheek-Chigi een gedrukt exemplaar van Anslo's gedicht Christina catholica (Romae 1655). Deze lofzang was opgedragen aan Hieronymus Farnese, aartsbisschop van Patras en prefect van de apostolische paleizen. Reyer schreef het ten huize van kardinaal Capponi in december 1655; de zware hexameters beslaan zes bladzijden druks in octavo¹.

Van omstreeks 1660 dateert een groot Latijns gedicht, geschreven voor kardinaal Francesco Barberini, bekend om zijn liefdadigheid, en stichter van de Barberinische bibliotheek, de rijkste particuliere verzameling van Rome.

Anslo bezocht nu en dan de Nederlandse schildersbent, die intiem vergaderde in een herberg, waarvan de muren met portrettekeningen waren overdekt. Het was een luidruchtig gezelschap, dat lustig de roemers hanteerde en elke gelegenheid aangreep om bij wijn en zang ontspanning te zoeken. De bentgenoten onderhielden een hartelijke vriendschap in nationale verbondenheid, waaraan ook Reyer behoefte bleek te hebben.

Na de dood van kardinaal Capponi (1659) schijnt hij zeven jaren in vrij behoeftige omstandigheden te hebben geleefd.

1 G.J. Hoogewerff, Jaarverslag van het Nederlandsch Historisch Instituut te Rome (1913).

[p. 19]

Eerst op 19 juni 1666 ontving hij in de kerk van St. Jan in Lateranen de twee volgende lagere wijdingen. Op 18 september werd hij tot sub-diaken geördineerd, waarbij hem een jaarlijkse toelage van zeventig rijksdaalders werd toegekend. Blijkbaar stelde deze prebende hem in staat zich in het Broederschapshuis van St. Juliaan te vestigen.

Het Broederschapshuis van St. Juliaan van Vlaanderen lag aan de Via del Sudario. Op 10 juni 1667 betrok Anslo hier twee kamers. Hij betaalde daarvoor twee rijksdaalders in de maand. Hier woonde hij tot de zomer van 1669. Op 13 maart 1669 betaalde hij voor het laatst drie maanden huur vooruit. Aan de wanden van zijn woonvertrek hingen o.a. twee landschappen van zijn vriend Adriaan van der Kabel. Door tussenkomst van de rector van het huis, Joannes Museur, liet Reyer die schilderijen te koop aanbieden aan de bekende Vlaamse koopman en kunstliefhebber te Napels, Gaspar de Roomer. Maar deze kon niet tot de aankoop overgaan, al had de dichter het bepalen van de prijs aan hem overgelaten. Hij bezat reeds ettelijke stukken van de meester¹.

Nog voordat de termijn van zijn woninghuur te Rome was afgelopen, overleed Anslo te Perugia 16 mei 1669 op drie-en-veertigjarige leeftijd. De vroegere mening, als zou hij naar Perugia zijn gegaan om er zich als student aan de universiteit te laten inschrijven, wordt hierdoor onwaarschijnlijk. Meer plausibel veronderstelt Dr. G.J. Hoogewerff, dat hij aan de hoofdstad van Umbrië enkel een korter of langer bezoek bracht, waarbij de dood hem verraste². De priesterwijding heeft hij, voorzover wij weten, nooit ontvangen.

Jan van Bronckhorst schilderde in 1650 een portret van Anslo. Dit is verloren gegaan, maar het wordt ons nauwkeurig beschreven in een gedicht, dat Six van Chandelier er in december 1650 te Venetië op maakte. De beginregels hiervan luiden:

1 Dr. G.J. Hoogewerff, Bescheiden in Italië omtrent Nederlandsche Kunstenaars en Geleerden. Rijks Geschiedkundige Publicaties. Kleine Serie. Deel II, blz. 167-169.

2 Dr. G.J. Hoogewerff, Nederlandse dichters in Italië in de zeventiende eeuw. Mededelingen van het Nederlands Historisch Instituut te Rome. Derde reeks, deel VI (1950), blz. 103. Over het portret blz. 86, 87.

[p. 20]

 

Wat moeit ghy, Bronkhorst, uw penceel,

 

met verw, zoo leevende, op 't panneel,

 

om Anslo, Amstels geestgen zoon,

 

te brengen, naa syn dood ten toon?

Hieruit maakte ik indertijd op, dat het een postuum portret was. Nadien merkte Hoogewerff op, dat Six met deze verzen bedoeld heeft te zeggen, dat het overbodig was Anslo in zijn portret te vereeuwigen, daar hij zelf dit door zijn gedichten immers reeds had gedaan en bezig was te doen. Deze interpretatie is te aanvaarden.

Dat Anslo's dichtwerk in de smaak viel van het toenmalig letterlievend publiek, blijkt uit het feit, dat tussen 1649 en 1661 hier te lande geen enkele bloemlezing van betekenis verscheen, waarin geen gedichten van hem werden afgedrukt of opnieuw uitgegeven.

In 1713 zijn Anslo's gedichten verzameld en uitgegeven door Joan de Haes. De uitgave was onvolledig en de gedichten waren willekeurig gerangschikt. Voor een juiste kennis van 's dichters persoonlijkheid en letterkundig werk heb ik in mijn dissertatie de chronologie ervan zoveel mogelijk trachten te bepalen en ook aandacht geschonken aan zijn Latijnse gedichten.

II. De Parysche bruiloft (1649)

§ 1. Uitgaven

Het enige dramatische werk, dat wij van Anslo bezitten, is zijn treurspel over de Bartholomeus-nacht. De Parysche Bruiloft heeft voor onderwerp het bloedbad dat aan vele Franse hugenoten het leven kostte in de nacht van 24 augustus 1572, bij gelegenheid van het huwelijk van Hendrik van Navarra met Margareta van Valois.

De eerste druk van het spel verscheen onder de titel: R. Ansloos Parysche Bruyloft. Treurspel. Tantum Relligio potuit suadere malorum! t'Amsterdam, Voor Joost Hartgers, Boeckverkooper op den Dam, bezijden het Stadt-huys, in de Boeckwinckel. 1649.

[p. 21]

Van deze eerste druk is nog een andere oplage bekend, getiteld: R. Ansloos Parysche Bruiloft. Treurspel. Tantum Relligio potuit suadere malorum! t'Amsterdam, Gedrukt voor Adam Karels. 1649.

Beide uitgaven zijn precies eender wat de spelling aangaat. Beide zijn op één vorm gedrukt, beide tellen 62 bladzijden kwarto, en in de tekst is slechts verschil op het titelblad door een ander vignet en door de spelling van het woord ‘Bruiloft’ als ‘Bruyloft’.

Aannemelijk is de verklaring van Dr. J.F.M. Sterck, dat Anslo het recht om zijn treurspel op te voeren afstond aan de beroemde toneelspeler Adam Karelsz. van Zjermes, die tevens boekhandelaar was, en dat dus een aantal exemplaren voor hem gedrukt zullen zijn, die hij met eigen titelblad merkte. De eigenlijke uitgever was niettemin Joost Hartgers.

In datzelfde jaar verscheen een tweede druk: R. Ansloos Parysche Bruiloft. Treurspel. Tantum Relligio potuit suadere malorum! Den tweeden druk, (door hem zelf) vermeerdert en van veel fouten verbetert. t'Amsterdam, By Paulus Matthysz. in de Stoofsteegh, in 't Muzykboek, gedrukt. 1649. Het boekje was nu in octavo-formaat, met kleinere letter, en telde slechts 44 bladzijden. Hierin kwam ook de opdracht ‘Aan Mejuffer Magdalena Baak’ voor, doch nu niet vóór het stuk, gelijk in de twee oplagen van de eerste druk, maar erachter, gevolgd door enige andere gedichten van Anslo, dus blijkbaar los van het spel. Dit is de laatste druk, door de dichter zelf bezorgd. Deze uitgave werd herhaaldelijk nagedrukt. Het enige mij bekende exemplaar ervan was in 1913 in het bezit van Dr. J.F.M. Sterck, en ik kon het bij mijn dissertatie nog benutten; in 1957 heb ik het nergens meer kunnen opsporen.

Bij dezelfde uitgever Paulus Matthysz. verscheen in éénder formaat een derde druk in 1661. De vermelding op het titelblad ‘door hem zelf vermeerdert en van veel fouten verbetert’ is eenvoudig overgenomen van het titelblad van de tweede druk. In de spelling ontdekte ik slechts hier en daar een lettertje verschikt, waarbij men aan een drukfout kan denken. Verder zijn

[p. 22]

de rode letters van de eerste bladzijden verdwenen en staat er een ander vignet op het titelblad. De opdracht aan Magdalena Baak ontbreekt.

Uit 1662 bestaat weer een uitgave, aangekondigd als de derde druk, door ‘hem zelf vermeerdert en van veel fouten verbetert’, verschenen te Amsterdam ‘bij Jacob Vinkel, Boekverkooper inde oude Lely-straet, inde History-schrijver’, in octavo, 57 bladzijden, hetgeen komt omdat achter het spel nog een ander vers van Anslo afgedrukt is en ook de opdracht aan Mejuffer Magdalena Baak met de ondertekening: R. Anslo. Hier is de opdracht voor het laatst afgedrukt. In de herdrukken van 1663, 1695, 1704 en 1727 vond ik ze niet meer.

Al deze uitgaven zijn voorzien van de proza-opdracht ‘aan den Heer Michael le Blon’.

Het motto ‘Tantum Religio potuit suadere malorum!’ is ontleend aan Lucretius, De rerum natura, I, vers 101. Het verband is daar aldus: Na de aanroeping van ‘alma Venus’, die de stammoeder was van de Romeinen en die leiding gaf aan de gehele natuur, en na de opdracht van het werk aan zijn vriend C. Mammius, ontvouwt Lucretius zijn plan. In navolging van Epikuros poogt hij met de menselijke rede door te dringen in het wezen en de werking van de natuur. Het oude volksgeloof aan de goden van de mythologie wordt verworpen, omdat dit leidde tot tegennatuurlijke daden. Als voorbeeld haalt Lucretius het offer van Iphigeneia in Aulis aan, en hij besluit dit verhaal met de opmerking: ‘Tantum religio potuit suadere malorum’, het best misschien te vertalen met: zoveel vermocht de godendienst hun aan te praten aan boosheid.

§ 2. Indeling

Anslo's tragedie is protestants gekleurd, overeenkomstig zijn godsdienstige opvattingen in 1649. Scherp richt de dichter zich tegen Philips II van Spanje en tegen het optreden van Alva in de Nederlanden. Hij verheerlijkt Prins Willem I van Oranje als strijder voor gewetensvrijheid. Hij stelt zich aan de zijde van

[p. 23]

de Franse hugenoten. Hij stelt Catharina de Medici voor als religieus onverschillig en machiavellistisch de godsdienststrijd uitbuitend voor eigen politieke doeleinden. Hij schetst haar moederschaps-ontaarding en haar schaamteloze arglistigheid tegenover haar wankelmoedige jonge zoon, die een speelbal wordt tussen intrigerende hofkringen. Prat op zijn koningschap, geeft Karel IX het bevel tot de moordpartij, maar na een korte hysterische bedwelming, maakt gewetenswroeging hem tot een deerniswaardig ten ondergang gedoemde figuur.

De auteur weet aanstonds spanning te wekken. Catharina de Medici overlegt bij de aanvang van het eerste bedrijf met de eerste raadsheer van de koning, kardinaal de Bourbon, en met haar zoon Anjou, hoe zij zich van de leider van de katholieke partij, Hendrik de Guise zal kunnen bedienen om de voorman van de hugenoten, de admiraal Gaspar de Coligny, uit de weg te ruimen. Deze toch poogt, als vertrouweling van koning Karel IX (1560-1574) de twee godsdienstige partijen met elkaar te verzoenen. Anjou moet de aarzelende jonge vorst wantrouwig maken jegens Coligny. Hoewel Condé, achterdochtig, de Admiraal zijn kwade vermoedens omtrent Catharina meedeelt, kan deze geen geloof daaraan hechten. Dan valt midden in hun gesprek het verraderlijke schot. De veldoverste Charles de Téligny, schoonzoon van de Admiraal, verwittigt de koning van de aanslag. Deze blijkt ontsteld. Ook Catharina veinst ontroering en verbazing, evenals de uit zijn schuilhoek tevoorschijn tredende Anjou. De maagden-rei, blij over de vrede die Frankrijk eindelijk zal genieten, schrikt bij het vernemen van het plotselinge ongeval.

In het tweede bedrijf pogen Condé en Navarra nogmaals de Admiraal ervan te overtuigen, dat er verraad in het spel is: Catharina wil voordeel trekken uit de strijd. Zij heeft inmiddels haar zoon aangespoord zich te verlaten op de Admiraal en de moordenaar te straffen. Als dan Guise zich komt beklagen, dat hij van verraad beschuldigd wordt, verklaart zij zich bereid de koning in de waan te brengen dat Navarra de schuldige is. De kardinaal de Bourbon wijst op Condé als de hoofdschuldige,

[p. 24]

maar wil diens leven sparen, terwijl Anjou op zijn bestraffing aandringt. Dan begint Catharina bij de koning ook wantrouwen te zaaien tegen de Admiraal in verband met diens streven om de Prins van Oranje in de Nederlanden te steunen, als zou hierdoor de Franse kroon bedreigd worden. Tegenover Condé verklaart zij zich tegen Guise, om Condé's wantrouwen te verminderen. De rei klaagt over de zorgen van de vorstelijke heerschappij.

Het derde bedrijf begint met een monoloog van de koning, een verdienstelijke psychologische ontleding van diens onevenwichtig karakter. Catharina zal hem tot de daad drijven. De wraakboog is gespannen; de pijl behoeft nog slechts te worden afgeschoten. Karel beroept zich op zijn eed, op het recht, op de wet. Nood breekt eed en wetten, betoogt Catharina. Gij slaapt op uw geluk, verwijt zij haar zoon; ik zoek u te wekken. Ik tracht uit uw voet de doorn te trekken, die mij het meest smart, huichelt zij. Anjou en Guise vallen haar bij, om Karel tot de daad over te halen. Deze wordt nu hoe langer hoe zwakker in weerstand. Wat zal het volk zeggen van mijn besluit? Die overweging weerhoudt hem nog. Catharina doet een laatste beroep op zijn mannenmoed. Dan luidt de klok, het teken voor de aanvang van de moordpartij. De rei klaagt over het jammerlijk gebeuren.

In het vierde bedrijf ontwaakt Navarra uit zijn slaap door het moordgeraas op straat. Hij wil zich overtuigen, wat er gaande is. Zijn vrouw tracht hem te weerhouden. Condé komt hem in kennis stellen van het gebeurde. Navarra verdenkt zijn echtgenote van medeplichtigheid aan de moord, maar zij verklaart zich onschuldig. Dan geeft Condé een uitvoerige beschrijving van de gruweldaad. Deze realistische uitbeelding, doorweven van treffende vergelijkingen, is een verdienstelijke proeve van Anslo's episch talent. Als de koning verschijnt en aan Navarra meedeelt, dat hij zal gespaard blijven, overlaadt deze en ook Condé hem met verwijten van trouweloosheid. Hierdoor gebelgd, bedreigt de koning Condé. Als dan Karel alleen is, knaagt de wroeging hem aan het hart. De rei vergelijkt de

[p. 25]

Siciliaanse Vesper, waardoor Karel van Anjou indertijd Sicilië verloor, met de gruwel van deze weerzinwekkende moord.

Het vijfde bedrijf verplaatst ons naar de volgende morgen op de galerij van het paleis. Terwijl Catharina, Guise en Anjou zich verheugen bij de aanblik van de ontredderde stad, wordt de koning met schrik bevangen door het zien van het afgeslagen hoofd van Coligny, dat soldaten op een spiets ronddragen. Hij vertelt, hoe hem in de slaap de geest van Teligny verschenen was, en hoe hij de dochter van de Admiraal, Louise de Coligny, had horen klagen over de dood van haar vader. De schim van Teligny troostte haar door te wijzen op haar toekomstige grootheid als echtgenote van Willem van Oranje en moeder van Frederik Hendrik. Ten slotte voorspelde de geest het noodlot van de koning en zijn handlangers bij het aangerichte bloedbad.

In navolging van Hooft en Vondel wendt Anslo het droommotief aan om het gedramatiseerde verhaal te verbinden met de eigen tijd, en tevens bij het publiek vereerde strijders voor de nationale belangen van het volk in herinnering te brengen. Hij deed dit echter niet door middel van een Stroomgod of een Engel als ‘deus ex machina’, doch op meer natuurlijke wijze door de droom te laten verhalen door de in wroeging gefolterde koning. Het droomverhaal is hier bovendien een rustige apotheose, nadat de handeling is afgelopen¹.

Wanneer men Anslo's tragedie vergelijkt met vele andere zeventiende-eeuwse toneelspelen in klassieke stijl, verdient de compositie lof. In het verloop komt betrekkelijk veel handeling voor.

In de meeste bedrijven wisselt de actie van plaats. Zo speelt het eerste bedrijf eerst aan het hof, daarna op straat, vervolgens weer aan het hof. Het tweede bedrijf speelt eerst in het huis van Coligny, dan aan het hof, dan weer in de woning van Coligny, vervolgens opnieuw aan het hof. Het vierde bedrijf speelt eerst in een kamer, daarna aan het hof. De dichter gaf in zijn stuk aanwijzingen hiervoor. Het woord ‘binnen’ doet denken aan

1 Dr. J.A. Worp, De invloed van Seneca's Treurspelen op ons tooneel (1892) blz. 254.

[p. 26]

een ruimte, die door een gordijn kon worden afgesloten. Dat gordijn diende dus waarschijnlijk gedeeltelijk, om de verandering van décor mogelijk te maken, zonder dat de toeschouwers het zagen. De plaatsen der handeling waren op het toneel van de Schouwburg toen blijkbaar achter elkander¹.

1 J.A. Worp: Geschiedenis van het Drama en van het Tooneel in Nederland, dl. II, Groningen, 1908, blz. 67.

§ 3. Opvoeringen.

Aangaande de opvoeringen van Anslo's treurspel in de Amsterdamse Schouwburg weten wij, dat de première plaats vond op 8 juni 1649, dus nog vóór het vertrek van de dichter naar Italië. De hoofdrol zal toen gespeeld zijn door Adam Karelsz. van Zjermes, die, zoals wij zagen, met de dichter bevriend was. Ondanks zijn vreemde naam was hij in Nederland geboren. Behalve dat hij als acteur optrad, in welke hoedanigheid hij de roem verwierf van eerste toneelspeler van zijn tijd, voorzag hij in zijn levensonderhoud als baardscheerder, daarna als boekverkoper en eindelijk als makelaar. In zijn boekhandel verkocht hij een gedeelte van de eerste druk van Anslo's Parysche Bruiloft.

C.N. Wybrands vermeldt een opvoering op 14 november 1650. Waar hij drama's noemt met de rolverdeling aan de Amsterdamse Schouwburg, nl. in het speelseizoen 1658-1659, spreekt hij niet van Anslo's stuk².

De bewering van Dr. J.A. Worp, dat Anslo's Parysche Bruiloft lang op het repertoire bleef, is hierop gegrond, dat men kan aannemen, dat een stuk, als het herdrukt werd, ook meestal in die tijd gespeeld is. Van Anslo's tragedie nu zijn herdrukken bekend uit 1661, 1662, 1663, 1695, 1704 en 1727, zoals ik reeds meedeelde. In 1695 verleenden de regenten van de Schouwburg het recht van privilegie voor het uitgeven van R. Ansloos

2 C.N. Wybrands: Het Amsterdamsche Tooneel van 1617-1722, Leiden, 1873, blz. 259; dezelfde in: Doopsgezind Weekblad, 19 maart 1899; mijn dissertatie, blz. 194-195; over opvoeringen in de achttiende eeuw tot 1715 zie J.A. Worp- J.F.M. Sterck: Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg, Amsterdam, 1920, blz. 145 en 175.

[p. 27]

Parysche Bruiloft voor de tijd van vijftien jaren aan de erfgenamen van J. Lescailje. In de eerste jaren van de achttiende eeuw is het stuk jaarlijks een paar malen gespeeld, maar na 1715 verdween het van het toneel.

III. Het Spel van Lambert van den Bos (1645)

Anslo was niet de enige in ons land, die de Bartholomeusnacht dramatiseerde. De Dortse conrector en veelschrijver Lambert van den Bos¹ schreef er ook een treurspel over: Carel de Negende, anders Parysche Bruyloft. Door L.V.B.. Ghedruckt Anno M.DC.XLV. Het enige nog bestaande exemplaar berust in de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Het is niet gepagineerd en heeft als vignet op het titelblad een afbeelding van de moord voor de woning van Coligny, wiens lichaam uit het raam geworpen wordt.

Het aantal personages is bij Lambert van den Bos zeer talrijk: Karel de Negende; Catharina, de oude koningin; de vrouw van Karel IX, toenmalige koningin; Anjou; Navarra; Condé; Coligny; Teligny; Guise; Pilles, de hertog van Aumale; de President van de Raad, baron Pardillaw; de Graaf Montgommery; Beauvois, Fonteny; Vidame de Chartres; Nanceo als kapitein van de wacht; Quercy en Pruneaux als leden van de Raad; nog een Raadsheer, Montrevel; Chailli, kapitein; Movin; Proserpina; Wraakgierigheid; Bedrog; de engel Gabriël; Sarlaboux en Besme als moordenaars van de Admiraal; een bode; edellieden en dienaars, stommen, Margaretha van Valois als zuster van de koning.

1 Lambert van den Bos (soms gespeld: van den Bosch) werd in 1654, komende uit Helmond, tot conrector van de illustre school te Dordrecht benoemd. Hij had toen enige naam gemaakt als dichter. Tijdens zijn Dordts rectoraat was hij bijzonder vruchtbaar. Hij leverde een vertaling van Don Quichote (1657), schreef de Dordrechtsche Arcadia (1662) en de Zuyd Hollandsche Thessalia (1662), waarin hij verdienstelijke novellen uit het buitenland verwerkte, en bracht de Troas en de Agamemnon van Seneca in het Nederlands over. In 1671 wegens ongebondenheid van levenswijze ontslagen, weet hij zijn achteruitzetting aan de Ruwaard Cornelis de Witt, die hij nog na diens gruwelijke dood met beschuldigingen achtervolgde.
Hij vestigde zich eerst te Beverwijk, vervolgens te Amsterdam, daarna te Vianen. In of kort na 1698 moet hij gestorven zijn. Zie J.L. van Dalen in Nw. Ned. Biog. Wb. IV, 231-232.

[p. 28]

Het toneel is het Hof van Parijs en de omgeving. Het stuk begint omstreeks elf uur in de morgen, en het eindigt de volgende morgen om zeven uur.

1. De ‘Eerste Handel’ begint met een lange tirade van koning Karel IX, waarin hij zijn moeder geruststelt, dat zij niet bevreesd hoeft te zijn, want de samenzweerders heeft hij in zijn macht. Zij zullen zijn strenge hand niet ontvluchten:

'k Heb al van Jongs geleert mijn wesen te bestieren,
Te buyghen naer de kunst, mijn woorden en manieren.
Die lesse heb ick op mijn Duym van buyten vast,
Dat die niet veynsen kan geen Koninckrijck en past.

Hij heeft Guise en de Admiraal doen zweren, in liefde en trouw met elkaar om te gaan en onderling elkander niet te vrezen. Anjou vermaant hij zich te bedwingen en over het leeuwevel ook de vossehuid aan te trekken. Karel vreest nog slechts, dat men hem zijn eedbreuk zal verwijten.

In een niet minder gerekte repliek helpt de koningin-moeder hem over die bezwaren heen: een vorst mag vrij en veilig zijn woord breken om oproer in zijn land te stillen, als hij zijn weerbarstige vijand niet bedwingen kan met rede of wapenen; hetgeen besmet is moet door meesters handen worden afgebrand en afgesneden; tegenover ketters zijt ge ook niet verplicht u aan uw woord te houden; velen vóór u deden dat ook niet, zoals Karel VII van Frankrijk die de hertog van Bourgondië deed vermoorden. Uw weifelen dreigt hetgeen zo schoon begonnen is te bederven. Bij dit verwijt stuift de koning op:

Laet my begaen, mach ik haer in mijn klauwen krygen,
Ick salse een voor een aan desen deegen rijgen.

Hij zal met Guise overleggen om het plan zo listig mogelijk uit te voeren.

Dan komt Coligny op. Hij ziet in het weldra gesloten huwelijk gouden vrede voor Frankrijk, maar zal ‘verout en slap’ niet in de bruiloftsvreugd delen. De koning spreekt vleiend over

[p. 29]

's admiraals veldheersdaden. Coligny betuigt zijn trouw, niettegenstaande bitse nijd hem poogt verdacht te maken bij de vorst. De koning troost hem: hij zal hem naar verdiensten belonen. Karel IX wil enige dagen in blijdschap slijten. Dan zal hij ‘indien wyt beyde leven’ de admiraal een groot genoegen doen.

In de ‘tweede uytkomst’ van dit bedrijf lucht Condé zijn achterdocht jegens de broer van de koning, jegens Henri de Guise en jegens de koningin-moeder. Montgommery toont zich ook wantrouwig. Maar de Admiraal meent:

Ghelooft my, 't kan veel quaets en onheyls wederhouwen,
Sich op sijn overheer uyt gulligheyt vertrouwen,
Daer quaede achterdocht, met een beschreumde schijn
Somtijts kan oorsaeck van veel quaets en onheyls sijn.

Voor zijn vijanden moet men zich altijd hoeden, waarschuwt Condé. Met z'n drieën gaan zij dan naar de Raad om daar de besprekingen bij te wonen.

Het koor juicht over het bruiloftspaar: de bruidegom in al zijn pracht ‘wiens heerlijckheyt, jae selfs de prijs sou haelen by Phoebus gulde en lichte straelen, wanneer hy op het aldersoetste lacht’, en de bruid die ‘als Diana glimpt in 't midden van de kleene en minder lichten’. De zoete vrede is van de hemel gedaald en de boosheid is vergaan. Geen brand zal dorpen en kastelen meer vernielen, de boer niet meer zijn vee zien weggevoerd:

Den Wolf en 't Schaepken met malkandren,
Den Das sal met den Hont in vreede sijn.

De zoete honing besproeit het dal, de wijngaard geeft edel sap en rijke trossen. De landen zullen onbebouwd gewenste vrucht verlenen:

Dat voor d'eed'le Fransche kust
Parnassus laet sijn beyde hoorens daelen,
En Helicon schoon met sijn straele
Apollo self sich in haer groent verlust;

[p. 30]

 

Dat Pindus voor ons eere wijck,

 

Dodona stof niet meer op haere eycken;

 

Thessalia en mach ons niet bereycken,

 

Al denckt sy dat ons Tempel sy ghelijck.

Deze hier geheel misplaatste mythologische uitstalling typeert Van den Bos; hij wil pronken met zijn kennis. Zijn versificatie mist bovendien de pittige gebondenheid van Anslo's zinsbouw.

2. In het Tweede Bedrijf treedt Proserpina op, evenals in Hooft's Baeto, maar veel minder effectvol. Zij roemt op haar macht in de onderwereld, hetgeen Van den Bos gelegenheid biedt om op te noemen wie daar boeten: Phlegyas, Theseus, Tantalus, Aeolus' zoon, Tytyon, de boze Lapithen, Salmone, Tyberius, Nero. De onderwereld-godin roept de kinders van de nacht op. De Wraakzucht verschijnt, die eertijds in staat was ‘oudt Troyen uyt te roeyen’. Proserpina gelast haar, thans naar Frankrijk te gaan:

De Seyne moet van doon, en doode leeden krielen,
Haer stroomen niet als bloet vervoeren naar om laeg.

Bedrog zal Wraakzucht vergezellen, om ‘daer den tooren met sijn woeden komt te kort, behendelijck te voltreckken watter schort’.

Montrevel verklaart op bevel van Chailli zich te verschuilen om de Admiraal te doden. Coligny verwondert zich, dat de Hertog zo schielijk en zo vroeg uit de Raad vertrokken is. Hij verzoekt Quercy en Pruneaux als gasten met hem te middagmalen. Dan wordt vanuit een venster op de Admiraal geschoten. Gewond verzoekt deze Pilles dit aan de koning te melden:

Gaet u na den Konink spoen,

En seght hem (uyt mijn mont) dat hy eens self aenschouwen,
Hoe veel men hier ter Stee, gaet van sijn woorden houwen;
En wat beloft en eet voor krachten hebben, gaet
En secht hem dat ik legh geschooten op de straet,
Misschien in doots gevaer.

[p. 31]

Vergelijk hiermee uit het eerste bedrijf van Anslo's tragedie:

Ga heen, myn Teligni, en zeg hem, uit mijn mondt,
Hoe luttel dat zyn maght bekrachtight ons verbondt.
Zeg datmen hem in my zoo schendig durft versmaden;
En dat ik hier op straat ten doel sta van 't verraden.

Quercy verbindt de arm van de Admiraal en brengt hem naar zijn woning. Pruneaux neemt ter plaatse een jongen gevangen en dwingt hem de naam van zijn meester te noemen. De page noemt Bollant. Dit wordt niet geloofd, want hij is iemand van 's konings wacht. De page zegt dan heden door zijn meester gezonden te zijn naar Chailly, opdat deze bij de stalknecht van Guise bevorderen zou, dat de paarden op tijd gereed stonden. Tot welk doel wist hij niet.

Condé en Navarra willen voorlopig weg van het hof. De koning weerhoudt hen en belooft de moordenaars zwaar te straffen. De koningin-moeder dringt ook op blijven aan.

Karel verwijt Guise, dat hij een grote fout heeft begaan. Guise roemt echter op zijn trouw en betreurt het door de koning niet beter ingelicht te zijn over het plan. Maar dan spoort de koning hem aan onverwijld te handelen:

Nu isset tijt, om al, die ons verveelden oyt,
Te maken met een slagh verbijstert en verstroyt,
Ja in een ogenblik geweldigh te vernielen,
Die immer dienden tot verdriet van onse zielen.
Past gy maer sneedigh op, dat niemant u ontga,
En toont met geenigh mensch ter Werelt oock gena.

Hierna wil de koning schijnheilig met zijn moeder de Admiraal gaan bezoeken.

Het koor bezingt, in navolging van Hooft's Granida, het geluk van het landelijk leven tegenover de onrust en de zorgen van het hof:

Hoe naer is hy sijn luk,
Die verre van het Hof
Gelegen is, hy koopt veel sorgh en onheyl of,
En om een kleyntje veel benautheyt, quaet en druk,

[p. 32]

 

Die in het jeughdigh groen,

 

(Daer met natuer bekleet

 

De vlacke dalen, en met bloempjes overspreet)

 

Sijn sachte Lammeren en Geyten pooght te voen,

 

En van sijn Ammaril,

 

Of Galathee sinkt uyt,

 

Met soete thoonen op sijn moesel, of sijn fluyt,

 

Dat Echoos weerklank door het groen geboomte dril.

Even gebrekkig volgt hierop een schildering van de ‘weleerse Gouden Eeuw’, verdwenen door de menselijke begeerte naar wereldse schatten, om het bezit waarvan geweld en moord werden bedreven.

3. In de ‘Derde Handelinge’ voert de Admiraal, te bed liggende, een monoloog van meer dan zeventig regels, waarin hij de onbestendigheid van het lot bepeinst. Had hij maar liever nooit ‘Vrankrijks helmstok in de handen genomen’ en voor dit volk zijn lijf en leven verpand! Dan had hij ergens rustig kunnen afwachten, tot het onweer voorbij was. Het heeft echter de Heer der Heren behaagd hem de leiding van zijn volk toe te vertrouwen, zowel in vrede als tegen vijandelijk geweld. Bij de betrachting van zijn plicht wil Caspar de Coligny ook het lijden aanvaarden. Wie zal nu vrede en rust bevorderen ‘en vrye oefening van uw Godsdienstigheeden’? God kan hiervoor een ander verwekken, die hem ‘een Gedeon, een David vroom int stryden verstrecken sou, en weer sijn Israel bevryden’.

Een edelman meldt de komst van Navarra en Condé. Zij troosten de Admiraal en verzekeren hem, hoe de beide koninginnen en de koning zielsbedroefd schijnen. Het staat voor hen vast, dat de koning de smaad wil wreken, die ‘meer aen hem als ons luy was geschiet’. De Admiraal beveeelt de wraak aan God.

Als dan een edelman de komst meldt van de koning en de koningin, verheugt Coligny zich en vraagt aan Madame verschoning, omdat hij niet in staat is, haar te voet te vallen en behoorlijk te groeten. Catharina stelt hem gerust:

[p. 33]

 

Al was 't mijn eygen saet, 'k wil datse in recht en reden

 

De straffe dragen, die haer stoutheyt heeft verdient.

De koning wil de Admiraal aan het hof laten verplegen of hem een lijfwacht verstrekken. Coligny vindt dat niet nodig.

Na het vertrek van de vorstelijke personen betreurt Coligny, dat de koningin-moeder, door geen voetbreed van haar zoon te wijken, hem belette de koning nog even vertrouwelijk te spreken.

In het volgend toneel gelast de koning Navarra te zorgen, dat niemand de woning van de Admiraal binnenkomt of er uitgaat; geen van de edellieden ‘ontvliede het gevaer’. Anjou moet de heren en Raden inlichten over het moordplan:

Soo wort verdelcht het boos en rasende gevoelen
Der Ketteren, dat haer dus kiblen doet en woelen,
Soo doet men dienst aen Godt, en Kerk die gy gelooft,
En d'overheylicheyt van 't Roomsch gekroonde hooft.

De koningin-moeder memoreert, hoe Baäls priesterdom voorheen door Israëls koning of door zijn knechten listig vermoord werd, hoe nog dagelijks de Spaanse vorst zijn vijanden verdelgt in de Nederlanden, hoe hij vroeger de Nieuwe Wereld door bloedig optreden tegen afgoderij tot het christendom dwong.

Na de slachting, zo gelast de koning, moeten alle aanhangers van Guise het hof verlaten, opdat de bijzondere haat of wrok, die zij van overlang voeden tegen de hugenoten, als motief kan gelden. ‘Soo sal men onse Kroon van dese daet verlichten’, waarop Guise repliceert: ‘En ons onwaerdich met verwoede wraek betichten’.

Aumale raadt aan, alles te dekken ‘met Godts diensticheeden’, maar de koning is het daarmede niet eens:

Dat was de middel ons te maken heel te schand
By die, waer met ick met een vaste band
Verbonden ben van trou, en vrintschap recht als Vrinden,
Die met den Hugenoot zijn een en eens gesinde.
'k En weet dan niet waer ik het roer gaen wenden sal,
Soo gy 't soo niet verstaet.

[p. 34]

De koningin-moeder wil het over een andere boeg wenden:

Lust u dijn gramschap te verkoelen,
En met u Vyants bloet te stillen uwe wraek,
En voor onschuldich zijn gehouden in de saek,
So maeckt haer vuyl, beblad met schennis haer geweten,
Maekt ook haer schuldich self aen 't geen sy niet en weten,
't Zy heymelik verstant, verraet of diergelijk.

De koning geeft dan bevel tot de moord, maar Navarra en Condé moeten voor hem behouden worden; hen wil hij door vinnig dreigen op zijn zijde halen en dwingen tot prijsgeven van hun geloof; bij weigering zal hij hen voorgoed gevangen zetten.

Het koor bepleit deugd en trouw en gerechtigheid. Wie zijn getrouwen naar het leven staat in verwoede waan, verzuimt zijn plicht.

4. In de ‘Vierde Handel’ klaagt de Admiraal, te bed liggende, dat de kommer hem belet te slapen; hij voelt zich angstig en benauwd. Waarom kan hij zijn lot niet geduldig dragen? Hij weet toch, dat ons van de Hemel wordt gegeven wat ons toekomt, en dat ook het leed de vromen tot heil van hun ziel strekt!

Dan verschijnt hem de engel Gabriël in een droom en kondigt hem zijn naderend einde aan. Hij zal de hemelse vreugde deelachtig worden. God zal verder het volk behoeden, dat hij tot nu toe beschut en geleid heeft. Ook de koning zal spoedig sterven:

Niet lange meer en sal den Konink hard en wreet,
d'Onnosele Gemeent vervolgen, en met leet
Bedroeven: maer wel haest verlaten 't boose leeven,
Om voor den Richterstoel eens rekening te geven,
Op 't onversienste van syn Troone afgerukt,
En door een snelle doot tot in het graf gedrukt.

Navarra zal de Franse kroon dragen en de vervolgden troosten. Frankrijk zal weer opbloeien en zich uitbreiden. Samen met

[p. 35]

de Nederlanden zal het de Spanjaarden bestrijden en zelfs koninkrijken in zijn macht brengen:

Soo verre als het Oost van 't Westen is verscheyen,
Sal sich haer Heerlijkheyt uyt strecken en verbreyen.
Ja verder sal haer macht en groot vermogen gaen,
Als syne armen slaet den grooten Oceaen,
Ja die sal ook, waer hy ook sy, in wat deelen,
Gehoorsaem zijn en staen gants onder haer beveelen.

De Admiraal voelt zich getroost door dat droomgezicht. Als een edelman rumoer langs de straat meldt, verzoekt Coligny hem de soldaten te gaan gelasten, goed wacht te houden. Als de klok luidt, wil hij opstaan. Maar Nanceo, Besme en Sarlaboux dringen de kamer binnen en doden Coligny. Guise krijgt het lijk van Sarlaboux. Zijn hart ‘swemt in vreucht’. Hij kan nauwelijks ‘de lust verswelgen’, nu hij zijn grootste vijand verdelgd ziet. Hij gelast ‘het oude gryse hooft’ terstond af te snijden en tot een ‘morgen gaef’ de koning te vereren. Voorts beveelt hij, al het ‘Hugenoots gebroet’ om het leven te brengen.

Condé en Navarra zijn wakker geschrokken. Condé vraagt Navarra, hem te vertellen wat er gebeurd is. Deze doet dit en bericht bovendien, dat de geest van zijn moeder (Jehanne d'Albret) hem verschenen is. Zij wees hem op het gevaar waaraan hij blootgesteld was, en meldde hem, hoe alom moordenaars langs de straten woelden:

De weegen liggen vol van rompen sonder leeven,
De huysen, drempels en de daecken hooch verheeven,
De Seyne ook kropt sijn leet, en derft sijn stroomen paers,
Niet laten, door de schaemt, afdryven nederwaerts.

Ook de Admiraal was vermoord, maar bleef tot het einde standvastig en liet zich door smaad noch leed aftrekken ‘van de leer, en die Gods diensticheeden, die uw Geslacht soo trou en vroom heeft nagetreden’. De tiran zou Hendrik van Navarre (zo verzekerde diens moeder) zeker met smaad en hoon vervolgen, maar hij moest volharden, want de hemel zou zijn loon zijn.

[p. 36]

Condé maant hem na dit spookverhaal aan, weer te gaan rusten. Maar Navarra wil weten, wat het nachtelijk klokgelui beduidt, en treedt naar het venster. Alles is vol wapengeweld en moord. Condé roept nu zijn edellieden op. Pelles vertelt, dat hij van een voorbijganger hoorde, hoe de Admiraal door hem eigenhandig gedood was, en hoe de koning deze moord had bevolen.

Opeens verschijnt Nanceo. Hij gebiedt uit 's konings naam de beide mannen, zich te onderwerpen en de wapens af te leggen. Condé doet zulks. Navarra wijkt uit met enige dienaren.

Een bode, die de Seine is overgezwommen, meldt, wat aan gene zijde is geschied, en wil bij de graaf Montgommery toegelaten worden. Hij vertelt hem, hoe Anjou, Aumale en enige anderen het volk ophitsen tot moorden:

Den Admirael leyt neer verslagen in sijn bloet,
Ten venster uyt gesmackt, het heele lijf geschonden,
En ijselijck mismaeckt, met meer als duysent wonden.
Ick selver heb gesien, de moorders bloedich root,
Hem geeven steeck op steeck, en wonden naer sijn doot;
En 't waerdich grijse hooft hem van de schouders snijden.

Zij sleepten het lijk langs alle wegen en kwelden het met slagen en nepen.

De bode vermaant graaf Montgommery te vluchten. Deze roept zijn dienaren bij zich. Fidame acht het gerucht overdreven; hij wil zich nader overtuigen. Zij vluchten te paard. Guise, met enig volk aankomend, betreurt, dat zij ontkomen zijn, en gelast hun huizen te doorzoeken.

Een toneelaanwijzing geeft aan: ‘Coninck gelegen hebbende in 't venster, komt beneden’. In een monoloog betreurt Karel IX, dat de vijanden van zijn rijk en de haters van zijn bloed gewaarschuwd zijn. Hij verwenst degenen die dit gedaan hebben:

Eerts Treyter als hy is, dat hem de Blixem schent,
Ik sou hem met mijn vuyst aen duysent stucken ryten,
En 't overblijfsel voor verwoede Honden smyten,
Indien ik een mael hem mocht krygen in de hant,

[p. 37]

 

Ik rukte uyt sijn buyk het bloedend ingewant,

 

'k Sou in een slindend vier sijn doode leen verbrande,

 

En knagen 't schor gebeent met mijn bebloede tanden;

 

Heb ik Marcelles noch op gistren niet belast,

 

Te letten op zijn dienst; op mijn wort niet gepast.

 

Ik sal op dese uyr gaen tonen myne moet,

 

Navarre met Condé al zijnse van mijn bloet,

 

Het lijf benemen, ja benemen met mijn degen.

 

Ist oneer voor een Prins, daer is niet aen gelegen,

 

Gaet haeltse my terstont.

De koningin-moeder maant hem, zijn handen niet met verwant bloed te bemorsen. Hij moet zich goedgunstig tegenover zijn vijanden tonen; anders wakkert hij hun verzet aan en maakt hij zich gehaat bij het volk. Een vorst moet zijn bemind en niet gevreesd.

De koning zwicht:

Wel nu stelt u gerust, geminde Koningin,
Niet om u reeden, maer door kracht van uwe min.
Ick gun haer 't leeven, maer indien sy haer eer lange,
Niet voegen naer mijn wil, stel ick haer bey gevangen,
Ter tijt toe dat de noot haer beter onderwijst.

In bijna drie bladzijden brengt Guise tot in bijzonderheden de koning verslag uit over de moord; zelfs de ongeboren kinderen zijn in de moederschoot doorregen. Karel vraagt nadere gegevens over de dood van de Admiraal. Hij wil, dat het lijk straks aan een galg wordt gehangen, opdat ‘hier in mijn wraeck oock worden mach voldaen’.

Het koor vergelijkt de koning bij Nero, die Rome in brand stak en dit in verzen bezong, en bij Herodes, die de Bethlehemse kindermoord gelastte. Maar God zal te zijner tijd zijn bliksemstralen neerzenden.

5. In de ‘Vijfde Handel’ poogt de koningin-moeder Hendrik van Navarra over te halen tot geloofs-afval. Maar deze weerstaat:

[p. 38]

 

Ik vrees niet die my 't lijf kan helpen in het graft:

 

Maer die, die lijf en siel veroordlen kan en straft.

Catharina de Medici verwijt hem halsstarrigheid. Hij kan zijn leven redden, als hij ‘slechts eens nu en dan quanswijs ter misse gaet.’

Ook Condé wijst die huichelarij af: ‘Een Christen hangt zoo licht de huyk niet na de wint’. Als Catharina beiden het gevaar van levenslange gevangenschap voor ogen houdt, blijven zij weigeren: ‘God doet somwijlen de zijnen verdriet en zwarigheid tot hun heil’. Ook voor de koning blijven zij standvastig, als hij hun beduidt: ‘'k Wil niet dat meer als eene Godsdienst in mijn rijk gevolcht sal sijn.’ Hij veroordeelt hen dan tot hechtenis.

Het treurspel eindigt met een dreigende toespraak van de geest van de Admiraal, die Guise achtervolgt: deze zal eens gehaat worden en zijn macht verliezen door 's konings ongenade.

IV. Reyer Anslo en Lambert van den Bos

§ 1. Hun verhouding tot de historische bron

Uit mijn opzettelijk wat uitgesponnen exposé blijkt het grote verschil in opzet tussen de tragedie van Anslo en die van Van den Bos. Compositorisch en litterair wint het Anslo's spel. Reyer heeft Van den Bos' drama hoogstwaarschijnlijk gekend. In hoever hij er door beïnvloed is, valt moeilijk uit te maken, omdat beiden de stof bewerkt hebben naar gegevens uit P.C. Hooft's Hendrik de Groote. Dr. J.A. Worp wees er reeds op, dat de zwakke Karel IX, die zich door zijn moeder en Anjou laat overhalen tot de moord, door Anslo niet onverdienstelijk is getekend. Bij Van den Bos toont hij dezelfde karaktertrekken, doch minder scherp uitgebeeld, naar mijn oordeel. De naam van de moordenaar van Coligny, de Duitser Beme, heeft Reyer kunnen opvissen uit de Nederlandsche Oorlogen van P.C. Bor.

[p. 39]

Woorden, door de koning en anderen gesproken, zijn door Anslo dikwijls uit Hooft overgenomen¹.

Ik wil dit illustreren met een enkel fragment uit Hooft². Nadat de moord is voltrokken, spreekt bij Hooft de koning aldus tot Navarra en Condé: ‘Maar deze doen my op het bloedtverwandtschap, nieuw aanhouwelijken, ende entlijk u lieden jonkheidt, in zulker voege 't óógh hebben, dat ik te vrede ben, Coligny, ende zijnen aanhang, als u misleidt hebbende, de schuldt toe, ende u lieden af te schrijven: mits datmen van nu af de voorgange dwalingen, met oprechte gehóórzaamheidt, getróuwelijk in de rechte breng, ende zich tót het Roomsche Katholijke gelóóf bekeere. Want ik wil, datmen in mijn rijk niet dan van eenen gódsdienst wete, namelijk van den mijnen, ende zómy dien mijn vooróuders geleert hebben. Nu hebt ghy uwe keur, van, onderdaanlijk te leven, óft hardnekkigh te sterven’. Hierop begost Henrik zeer óótmoedelijk te bidden, ‘datmen hun lijf en gewisse dóch sparen wild, zy waren gereed, in alle andere zaken, zijner Majesteit te gehóórzamen, t'haren vollen genoegen’. Maar Condé, ‘Heere’, zeid hy, in my en kan 't niet koomen, dat uwe Majesteit zó hóóge belóften, gedaan by eede aan alle Gerefórmeerden in 't rijk, eenighzins zal te buiten gaan; óft in dezen na mijne weder-partije luisteren. Oók is 't gelóóf geen ding dat men yemandt aan dwingen kan. Lijf ende goet staan ten gebode des Konings. De verlichtinge van den gódsdienst heb ik van Gode, ende dien alleen daar af rekening te doen. Zulks dat, zóómen my in dit stuk verstaat te bezwaren, het leeven my vreesselijker is dan de dóódt.’ Terstont bleek, wat een zaak scheelt in 't beleiden: ende dat het een weet is, oppervórsten voeghlijken te bejegenen. Navarre had evenveel verzócht, ende tegens Condé begost de Koning, zich stótende aan de schorheidt zijner redene, in heftige tóren uit te varen: Scholdt hem tot meermalen voor ‘halssterk, op-

1 J.A. Worp, Geschiedenis van het Drama en van het Tooneel in Nederland. Deel I (1904), blz. 302.

2 P.C. Hoofts Mengel-Werken (1704). Uit P.C. Hooft: Hendrik de Groote. Zyn leven en bedryf, blz. 19 en 20.

[p. 40]

roerigh, muitmaker, ende muitmakers zoon; die, ten ware hy, binnen drie dagen, tótbeken quame, zijn' stijfzinnigheidt met der dóódt bekóópen zóude’.

Het spel van Van den Bos is veel slapper van taal en vergelijkingen dan dat van Anslo. De handeling verloopt bovendien traag door het optreden van te vele personages in onbeduidende rollen. Het mist mede hierdoor de spanning van Anslo's tragedie, die de aandacht strak gericht houdt op de hoofdpersonen in gewichtige momenten en de sensatie schuwt, welke bij Van den Bos te dikwijls wordt nagestreefd. Te veel alleenspraak stremt in diens werk de handeling. Zijn pronkerig vertoon van historische en mythologische opsmuk doet hinderlijk aan; hierdoor missen de koren ook grotendeels hun uitwerking. Bij Anslo zijn de koren eenvoudig en bieden ze een gepaste verpozing. Opvallend is ook, dat het spel van Van den Bos nadrukkelijk propaganda beoogt voor de hervormde leer, terwijl het Parijse bloedbad van 1572 toch hoofdzakelijk uit staatkundige motieven vooral door de misdadige machtsbegeerte van Catharina de Medici ontstaan is. Het politieke aspect en de hof-intriges zijn bij Anslo juister en aandachtiger bekeken en scherper belicht.

§ 2. Hun afhankelijkheid van Seneca's voorbeeld

In de zestiende- en het begin van de zeventiende eeuw stond het treurspel in ons land vaak onder de invloed van Seneca. Die invloed valt ook aan te wijzen in de tragedies van Van den Bos en van Anslo.

Seneca leefde in een roerige tijd, vervuld van staatkundige en religieuze strijd, waarbij sluwheid, geweld en wreedheid zich gelden deden. Machtsbegeerte en religieuze twisten zweepten ook in Westeuropa de gemoederen op in de zestiende eeuw. De nieuwe tijd brak zich baan in felle beroeringen en riep figuren op, die met niets-ontziende middelen hun doel trachtten te bereiken. De vloek volgde dikwijls de misdaad en bracht gruwelijk onheil over personen en geslachten.

[p. 41]

De stijlmiddelen van de Romeinse dramaticus vonden bewonderaars. Zijn pathos sprak het grote publiek aan; geestverschijningen wekten een sfeer van dreigend onheil. Van den Bos heeft in zijn tragedie daarvan opvallend gebruik gemaakt. Ook de lange en soms meer op moralisatie dan op psychologische uiteenzetting gerichte monologen bij hem wijzen naar Seneca. Zo ook de epische uitbreiding met geleerd betoog, in geen, of slechts in los verband met de dramatische situatie. Hij laat bovendien allegorische figuren optreden en een bode op het toneel verschijnen naast meer dan nodig ‘vertrouwelingen’. Evenals bij Seneca is het koor bij Van den Bos slechts matig in de handeling betrokken. Het declamatorische drijft hem meermalen tot buitensporige gezegden, nauwelijks verantwoord door de opgewondenheid, zodat ze uit de toon van het geheel vallen. De dialoog mist over het algemeen de invlechting van spreukenwijsheid, die de pittigheid van het betoog kon verhogen. Ten slotte doet de indeling in ‘handelingen’ nog ouderwets aan.

Ook op Anslo's treurspel heeft Seneca ingewerkt, doch eerder versterkend dan verlammend.

Een van de kenmerken van navolging van Seneca of Hooft in de periode van 1640-1672 is, volgens Dr. J.A. Worp¹, het optreden van meer dan één rei in een treurspel. Bij Anslo sluit eenzelfde rei vier bedrijven af. Seneca houdt van waardigheid van toon, grootsheid van voorstelling, fijnheid van uitdrukking, scherpte van dialectiek, fraaie natuurschildering, rijke vergelijkingen en sprekende tegenstellingen. Veel hiervan treffen wij in Anslo's tragedie aan.

Dat de geestverschijning bij de voorspelling onzichtbaar blijft, wijst op verzwakking van Seneca's invloed. Hierdoor vormt Anslo's spel een overgang naar de tweede helft van de zeventiende eeuw, waarin Seneca's invloed aanmerkelijk verminderde.

1 Dr. J.A. Worp, De invloed van Seneca's Treurspelen op ons tooneel (1892), blz. 237-G. Kalff, Gesch. der Nederlandsche Letterkunde, IV, blz. 125, 126.

[p. 42]

V. Anslo als dramatisch kunstenaar

§ 1. De karakters

De rei van Navarroische Maaghden uitgezonderd, brengt Anslo uitsluitend historische personen op het toneel. Bij de schildering van hun karakter liet hij zich grotendeels leiden door de gegevens, die P.C. Hooft hem leverde in zijn Hendrik de Groote. Hij verstaat echter de kunst, de hoofdrollen dramatisch te kentekenen.

Koningin Catharina de Medici, geboren te Florence op 19 april 1519 als dochter van Lorenzo II de Medici, trouwde op 28 oktober 1533 te Marseille met koning Hendrik II van Frankrijk, wien zij tien kinderen schonk, waarvan bij 's konings dood in 1559 vier jongens en drie meisjes in leven waren. Drie van haar zoons hebben achtereenvolgens de kroon van Frankrijk gedragen als Frans II (1559-1560), Karel IX (1560-1574) en Hendrik III (1574-1589). Haar jongste zoon, Frans van Anjou, kreeg op 19 september 1580 de souvereiniteit over de Nederlanden toegewezen, doch wist deze macht niet te gebruiken. Haar dochter Margaretha trouwde op 18 augustus 1572 met Hendrik van Navarre, de latere koning Hendrik IV (1589-1610). Dit huwelijk werd de aanleiding tot de moord op de hugenoten tijdens de Bartholomeusnacht (24 augustus) van 1572. Historisch staat vast, dat het initiatief tot deze massamoord van Catharina de Medici is uitgegaan.

Zij was een vrouw met scherpe intelligentie, doch uit Italië had zij een ongebreidelde intrigue-lust meegebracht, waarmee zij gedurende dertig jaar (1559-1589) het Franse hof beheerste. Door wispelturige toepassing van het gunstelingenstelsel beinvloedde zij gewetenloos de binnen- en buitenlandse politiek. Aanvankelijk steunde zij de hugenoten om hun tegenwicht te verzwaren tegen de katholieke Guise's, die als afstammelingen van het Lotharingse Huis in haar ogen een bedreiging vormden voor het koningschap van de Valois. Toen echter de hugenoten door de populariteit van de admiraal Gaspar de Coligny aan-

[p. 43]

zienlijke macht verwierven, veranderde zij van gedragslijn. Zij richtte haar intrigues nu geheel tegen de hugenoten-leiders; om dezen onschadelijk te maken, ontketende zij de moordpartij van 24 augustus 1572.

Reyer Anslo tekent haar gewetenloosheid en lust tot dwingelandij. Reeds haar eerste woorden kenschetsen haar als intriguante. Zij veinst vriendschap en verontwaardiging, beroept zich op zogenaamd noodrecht, gebruikt Guise tijdelijk als ‘noodhulp’, prikkelt haar zoon tot misdaad, noemt schaamte een kwaad in de vorst, heelt één veinzerij met duizend veinzerijen en belijdt haar wreed cynisme in de uitspraak: ‘Gerechtigheid en trouw zijn deugden voor 't gemeen’. Dat zij niet handelde uit godsdienstijver, doch uit machtsbegeerte, heeft Anslo duidelijk beklemtoond. Hij liet weinig lichtplekken over in haar natuur, maar haar drijvende wilskracht en haar overheersende geest maken haar in zijn uitbeelding tot een krachtig type.

Tegenover haar plaatste hij als tegenspeler de weifelzuchtige Karel IX. Deze was in 1572 twee-en-twintig jaar oud. Hij had zijn elfde levensjaar nog niet voleindigd, toen hij op 15 maart 1561 te Reims tot koning van Frankrijk gekroond werd. Zijn moeder trad op als voogdes-regentes. Nadat hij zelf het bewind in handen kreeg, bleef zij hem sterk beïnvloeden.

In het treurspel treedt hij op als een zwakkeling van goede wil. Hij is vredelievend uit lafheid, hierdoor ‘slapmoedig’ (gelijk zijn moeder hem noemt), besluiteloos en dubbelhartig. Van de verzoening tussen de hugenoten en het Hof verwacht hij het einde der burgeroorlogen. Hij spreekt vleitaal tot de Coligny en veinst verontwaardiging tegen Guise, maar ontlaadt in die voorgewende toorn zijn walging van huichelarij. Toch moet hij gedurig huichelen om een werktuig van regering te kunnen blijven. Zijn enige liefhebberij is de jacht: op dit jagersinstinct beroept hij zich om de massamoord te rechtvaardigen voor zijn geweten, dat ‘voorberouw’ gevoelt bij het geven van de toestemming tot de misdaad en hem in zwaarmoedigheid dompelt na de voltrekking. In feite is hij de meest tragische figuur van het treurspel.

[p. 44]

Kardinaal Charles de Bourbon, geboren op 23 december 1523, was sedert de dood van zijn broer Antoine de Bourbon in 1562 eerste raadsheer aan het Hof van Frankrijk: een onbeduidende man, die ‘le Bonhomme’ genoemd werd. In de geschiedenis van Frankrijk heeft hij als tegenkoning Karel X in 1589-1590 een lamentabele rol gespeeld, die hij in de gevangenis niet kon volhouden. Niet hijzelf had zich tot koning opgeworpen tegen Hendrik IV, maar hij was tot vorst uitgeroepen door de katholieke Liga.

Catharina de Medici gebruikte deze weinig indrukwekkende waardigheidsbekleder om kerkelijke goedkeuring te krijgen voor hetgeen zij het verijdelen van een ketterse samenzwering noemde. Bij Anslo treedt hij dan ook op als een felle zeloot. Hij drukt zich uit in de gemeenplaatsen van de gewetensdwang. Dit type is goed volgehouden. Het vroeg geen rijke nuancering.

Verfijnder is Anjou getekend. Deze jongste zoon van Hendrik II en Catharina de Medici, heette in 1572 nog hertog van Alençon. De titel van hertog van Anjou werd toen gevoerd door de latere Hendrik III. Doch deze werd kort hierop koning van Polen (1573-1574), vervolgens koning van Frankrijk. In Nederland kende het publiek alleen Frans van Valois als hertog van Anjou. Hij is begerig naar gezag, daardoor wantrouwig jegens Karel IX en vooral jegens zijn zwager Hendrik van Navarre, die hij uit de weg geruimd zou willen zien. De bedoelingen van Catharina de Medici bevordert hij uit belangzucht.

In valsheid wordt hij overtroffen door Henri de Guise, de kruiperige marqué van de vertoning. Hij laat zich in tegenwoordigheid van Hendrik van Navarre hartstochtelijk uitschelden door Karel IX en hierna nog eens ten aanhore van Condé door Catharina de Medici. Het deert hem niet, als hij zijn doel maar bereikt: de ondergang van Coligny. Wel beklaagt hij zich over de wangunst van vorstenhuis en volk, doch met de bevrediging van zijn wraakzucht in het vooruitzicht, vergeet hij, hoe weinig vertrouwen de aanmoediging verdient, hem door het Hof gegeven.

[p. 45]

Zijn tegenspeler is de schrandere Condé. Geboren in 1552, was Henri de Bourbon-Condé bij de Bartholomeusnacht nog maar twintig jaar oud, echter ‘geleerd boven zijn jeugd’, gelijk de admiraal de Coligny hem prijst. Hij wantrouwt het Hof. Een voorgevoel waarschuwt hem, dat verraad te duchten is, nu een schijnverzoening tussen hugenoten en katholieken in hofkringen geen steun vindt bij de lang reeds opgezweepte volksgevoelens. Hij denkt staatkundig, maar eerlijk. Een ogenblik misleid door de geveinsde toorn van Catharina de Medici tegen Hendrik van Guise, blijft hij toch op zijn qui-vive. Ongelukkigerwijze laat Anslo hem zijn politiek vernuft in al te gekunstelde verzen tot uitdrukking brengen om hem vervolgens iets te vroeg als onheilsbode te gebruiken met een relaas, dat midden in de handeling misplaatst werd.

De held van het stuk is de admiraal Caspar de Coligny, trouw en oprecht, dapper en vaderlandslievend, bevorderaar van vrede, waar het kan, en onversaagd tot strijd bereid, waar het moet. Hij zoekt elk hart te beoordelen naar het eigene, vertrouwt daarom te gemakkelijk de wankelmoedige koning en onderschat de waarschuwende betekenis van de aanslag, die zonder ernstig gevolg bij klaarlichte dag wordt gepleegd. Coligny is zich van zijn deugd bewust. Zijn uitspraken nemen soms de toon aan van maximes. Hij treedt bovendien bij herhaling op als woordvoerder voor de Nederlandse belangen. De dichter heeft alles gedaan om het edelste slachtoffer van de Bartholomeusnacht te huldigen als iemand, die onbesmet de dood inging.

Hiertegenover gaf hij aan Hendrik van Navarre een onmiskenbare zucht naar loszinnigheid mee. Gul vertrouwend, stuift deze gemakkelijk op, zodra hij zijn vertrouwen geschonden ziet. Hij is edelmoedig, rondborstig, niet listig of berekenend. Zijn verdenking gaat niet het eerst uit naar Catharina, maar naar Biron. Het korte onderhoud met zijn bruid tijdens de bloednacht toont zijn temperament in enkele forse trekken.

De veldoverste Charles de Téligny is een voortvarend soldaat, die wij bij zijn leven slechts terloops leren kennen. Als geest-

[p. 46]

verschijning speelt de eerste echtgenoot van Louise de Coligny zijn gewichtigste rol.

Over enkele historische personen, die niet optreden, doch genoemd worden, zoals Biron, Névers, Rochefoucauld, en Bême, wordt het wetenswaardige medegedeeld in de aantekeningen.

N.G. van Kampen schonk reeds in 1821 bijzondere aandacht aan Anslo's spel¹. Volgens hem zijn ‘de karakters wel aangelegd, de hartstochten meesterlijk in beweging gebracht’. Het karakter van Karel IX vindt hij zeer menskundig voorgesteld: niet als een jeugdig gedrocht dat naar bloed hijgt, maar als een verwaarloosde koning, door geslepen booswichten omgeven, die hem met godsdienstige redenen en redenen van staat tot het gruwelijk bedrijf aanzetten. Hij geeft zijn toestemming, maar in de eenzaamheid voelt hij wroeging: het goede en het kwade strijden in zijn borst. Zijn Italiaanse, in arglist doorknede moeder, zijn broeder en Guise dringen hem de idee van de noodzakelijkheid van de moord op; lang weerstaat hij, totdat zijn moeder hem van lafhartigheid beschuldigt. Dan stuift hij op en besluit, uit valse schaamte, toe te stemmen in de slachting. Als de klok geroerd is, begint het bloedbad, waarvan de beschrijving, volgens Van Kampen, minder gelukkig aan Condé in de mond wordt gelegd. ‘Anslo heeft Hooft en Vondel daarin willen volgen, dat hij de toekomstige grootheid van de nu zo ongelukkige dochter van Coligny, vrouw van Willem I en moeder van Frederik Hendrik, voorspelt; doch hij doet zulks niet met behulp van een Stroomgod of een Engel, maar door een droom, dien hij den reeds door wroegingen gefolterden moordenaar Karel, als ter voorafgaande straf zijner euveldaad, toezendt. Hem geeft de dichter wroegingen. De moeder, de broeder en Guise zijn daarvoor niet meer vatbaar’.

Dat het verhaal van de moord aan Condé in de mond wordt gelegd, vind ook ik minder gelukkig. Mijns inziens ware dit relaas beter op zijn plaats geweest in het vijfde bedrijf, de morgen na de moord. De koningin-moeder had dan, bij het zien van

1 N.G. van Kampen, Beknopte Geschiedenis der Letteren en Wetenschappen in de Nederlanden (1821), deel 1, 350-351.

[p. 47]

de aangerichte gruwelen, gemakkelijk van Guise nadere bijzonderheden kunnen vernemen van hetgeen des nachts gebeurd was.

§ 2. Het woordenspel

Anslo streefde naar nauwgezetheid in het taalgebruik, al ijverde hij niet voor een purisme, zoals Hooft dat voorstond. Tijdens zijn verblijf te Rome zou hij een gedichtje schrijven Op de Nederlandtsche Woorden-Schat van Johan Hofman, waarin deze regels voorkomen:

O Neêrlandt, wie is u in spraak ghelijk?
Zoo kort, zoo net, zoo zin-, zoo woorden-rijk.

Opvallend is in zijn treurspel de voorliefde voor vernuftig woordenspel. Uit een enkele toespraak van Condé noteer ik de volgende voorbeelden:

Die niet kan 't geen hy wil moet willen 't geen hy kan...
Eer ik de smert gevoel, 't gevoelen van de smert...
Ontdekkende bedekt, gebiedende verbiedt, en leidende verleit...
Zy meent niet 't geen ze zeit, zy zeit niet 't geen ze meent...
Zoo luttel deught haar deught, haar raden is verraden...

Schaadt hier de veelvuldigheid, op andere plaatsen weet Reyer Anslo zulk spel met de woordbetekenis verrassend te gebruiken, b.v.:

En Guise schryft alom, in boosheit niet ontaart,
Op punten van het recht met punten van het zwaardt.

Dikwijls brengt hij in een alexandrijn woordenspel aan door tegengestelde begrippen in het zinsverband tegen elkander af te wegen:

Schoon my myn meerder hoont, myn minder my veracht...
Eer goedt doen met gevaar dan 't quaadt doen veilig lyden...

[p. 48]

Zo ontstaan symmetrische halfverzen, die tezamen een pakkend geheel vormen:

Wy ryzen door zyn val, wy leven door zyn doodt...
Of nimmer vreê gemaakt, of nimmer vreê gebrooken...
Geen scha by dankbaarheit, by 't wreeken geen gewin...

Soms laat hij zulke half-verzen door verschillende sprekers op elkander inspelen:

- Hoe is dit werk volbrocht?

- Vraag hoe men dit zal wreken.

Dit geeft levendigheid aan de z.g. stychomachie of regeltwist, die in de dialoog van het klassieke treurspel de meningsverschillen tot felheid opvoert. Reyer Anslo gebruikt dit stijlmiddel reeds in het derde tafereel van het eerste bedrijf. Hij herhaalt het in het tweede en derde bedrijf. Gelijk de dichters van de oudheid, legt hij zijn hoofdfiguren gaarne sententies of kernspreuken in de mond, b.v.:

Hy die zyn vyandt jaagt maakt zelf zich ongerust...

Hij zoekt naar gedrongenheid van zegswijze, waardoor een versbouw ontstaat, die de aandacht prikkelt:

('k) Wou altyt anderen my zelven nooit vergeven...

In langere toespraken siert hij de stijl van de spreker met fraaie, soms breed uitgewerkte vergelijkingen op. Guise wordt vergeleken bij een honingbij. De gemeenplaats van het schip aan het strand, dat een baken in zee wordt, beslaat in het treurspel drie versregels. Uitvoerig schetst Karel de overeenkomst tussen zijn hart en een rotsholte aan zee. De vrees van de mensen bij plotseling opkomend noodweer wordt geschilderd om de overrompelende werking van het bloedbad voorstelbaar te maken. Het stuiten van een woedende bosbrand op de rivier geeft een beeld van de afloop van de moordpartij.

[p. 49]

Hoewel het door zijn spitse bouw herhaaldelijk verbaast, blijft het vers van Reyer Anslo gaarne plastisch, gelijk zijn personen historisch willen blijven. Zinnebeeldige figuren laat hij niet optreden. Wel personifieert hij in de stijl een enkele maal het Geluk of de Nijd. Zijn verskunst stelt tamelijk hoge eisen aan de toeschouwer in de schouwburg, maar geeft ook telkens fraaie kansen aan de vertolkers van de rol.

§ 3. Invloed van Agrippa d'Aubigné?

Wie geöriënteerd is in historische lectuur over de Bartholomeusnacht, weet, hoe de meningen erover lang hebben verschild. De juiste toedracht van de feiten was zeer moeilijk te achterhalen.

Van belang voor de verspreiding van valse geruchten in de tijd zelf was de omstandigheid, dat de kardinaal van Lotharingen, Charles de Guise, om de Franse kroon de terugkeer tot een verzoenende houding jegens de hugenoten af te snijden, door Camillo Capilupi in een eerst handschriftelijk, later ook in druk verspreid geschrift de Bartholomeusnacht verheerlijken liet als de afsluiting van een sedert jaren systematisch gevoerde politiek. Deze voorstelling ging snel in de literatuur, bijzonder in die van de hugenoten, over.

Nieuwer historisch-kritisch onderzoek heeft die voorstelling naar het rijk der legenden verwezen. Thans wordt niet meer bestreden, dat de gruwel is voortgekomen uit persoonlijk-politieke, niet allereerst religieuze motieven. Zulke bestonden voor Catharina slechts zo lang ze bevorderlijk leken voor haar eigen doeleinden. Innerlijk religieus onverschillig en moreel voor niets terugdeinzend, heeft zij, enkel om de teugels van de regering in handen te kunnen houden, de aanslag op Coligny bewerkt. Die was niet tegen de gelovige protestant gericht, maar tegen het hoofd van een machtige partij-organisatie, die de koning haar wil in de buitenlandse politiek poogde op te dringen.

Toen de aanslag mislukte, volgde Catharina de Medici uitsluitend de drang van het ogenblik en voorkwam wat zij van

[p. 50]

Coligny en zijn aanhangers vreesde. Ook bij de Guises stonden niet de katholieke, maar de politieke belangen voorop. Bij de beoordeling van de hogere Franse geestelijkheid moet men in het oog houden, dat het Franse hof zich aan de Gallicaanse vrijheden hield, zodat paus Pius V in een consistorie van 11 december 1566 zelfs zes bisschoppen van hun waardigheid vervallen verklaarde. Charles de Guise, kardinaal van Lotharingen, commentarieerde, met instemming van de Franse kardinalen, de berichten van de pauselijke nuntius te Parijs zo, dat de paus aan een samenzwering tegen koning Karel IX moest geloven. Op 5 september 1572 volgden de officiële decreten van de koning en van Lodewijk van Bourbon, waarin uitdrukkelijk van een samenzwering van Coligny tegen de koninklijke familie en de katholieke magistraten, en van een plan tot definitieve invoering van het protestantisme gesproken werd. De Parijse geestelijkheid had de eerste dagen in dezelfde mening verkeerd.

Die verwarde toestand moet in het oog gehouden worden bij de beoordeling van de Bartholomeusnacht. Uit Frankrijk kennen wij uit de zestiende eeuw een toonaangevend gedicht over dit onderwerp, namelijk de Tragiques van Agrippa d'Aubigné. Deze avontuurlijke houwdegen speelde een rol aan het hof van Karel IX en was een vriend van Navarra, de latere koning Hendrik IV. Hij beschikte over een groot kennis-arsenaal, maar zijn lange levenservaring bracht hem weinig levenswijsheid bij. Overtuigd partijman, liet hij zich leiden door zijn temperament en door zijn wispelturige aard, zonder diepe religiositeit en zonder rijpe bezinning op hetgeen hij deed. Edelmoedig en koppig ging hij zijn eigen weg. Met evenveel gemak hanteerde hij de pen als de degen, doch ook met even grote nonchalance.

Het litteraire talent, waarover hij beschikte, heeft hij noch in zijn proza noch in zijn poëzie voldoende benut. Hoewel hij behoort tot de merkwaardige auteurs van de zestiende eeuw, stijgt zijn werk naar het oordeel van Emile Faguet¹ niet boven

1 Emile Faguet. Etudes littéraires. Seizième Siècle. Boivin et Cie, Paris. z.j. Blz. 325-363.

[p. 51]

het peil van de grote journalistiek. De schildering van de gruwelijke gebeurtenissen die hij te boek stelde in zijn Tragiques, is onstuimig van verontwaardiging en opstandigheid; de welsprekendheid overheerst de kunstzinnigheid. Hoewel hij zich afkerig toont van de misdaad en hunkert naar betrachting van recht en rede, komt hij niet tot een diepzinnige beschouwing van het menselijk leed, een bepeinzing van de wreedheid in de menselijke natuur. Faguet schrijft: ‘D'Aubigné voit les crimes, il les peint, il les maudit, il appelle contre eux la vengeance divine. Il ne va ni plus haut, ni plus loin. Ses hommes sont petits, son Dieu l'est aussi. Des bourreaux, des victimes, un vengeur, voilà toute sa conception du monde. C'est qu'il est petit lui-même, ou du moins étroit. Il ne voit qu'avec les yeux d'un honnête homme de parti, non avec les yeux d'un penseur, d'un sage ou d'un grand chrétien... Les Tragiques sont une suite de faits sans lien très visible entre eux, ce qui passerait encore, mais si semblables les uns aux autres que l'impression générale est une cruelle monotonie... Pour échapper à la narration pure, au récit tout sec, il a recours à des figures, et ses figures sont toujours les mêmes, ce qui à une monotonie ne fait qu'en ajouter une autre. Ses figures sont toujours l'allégorie et la prosopopée, d'ordinaire combinées ensemble. Il suppose, selon le procédé de “merveilleux par abstraction”, une vertu ou un vice qui vient parler à quelqu'un, et il lui fait prononcer un très long discours... Une autre procédé plus rare c'est l'énumération des exemples tirés de l'érudition. De tout tiran D'Aubigné dira que moins cruel fut Néron, moins stupide Claude, etc., et si chacun de ces rapprochements se tourne en un parallèle règle complaisamment circonstancié, voilà des développements copieux’. Spirituele passages zijn zeldzaam, en daar toont hij zich, ‘sinon grand poète, du moins grand orateur en vers, ou satirique aigu, ou portraitiste serré et vigoureux’.

Hij toont oog te hebben voor de materiële verliezen, die de burgeroorlogen in Frankrijk hebben aangericht. Hij bedreigt de hovelingen, die daaraan schuldig zijn, met Gods toorn.

[p. 52]

Het lijkt mij niet onmogelijk, dat de veelbelezen Lambert van den Bos het epopee van D'Aubigné gekend heeft; hij roept ook tirannen uit de historie op ter vergelijking, wijst ook op de oorlogsellende voor Frankrijk, legt sterke nadruk op de goddelijke straffen die de boosdoeners zullen treffen, spreekt meer als een partijman dan als diepzinnig denker, doet allegorieën optreden. Zolang echter van D'Aubigné's invloed op het litteraire leven in ons land in die tijd weinig blijkt, kan die mogelijkheid slechts als hypothese worden gesteld. Bij Anslo is geen invloed van D'Aubigné aantoonbaar.