Bio- en bibliografisch lexicon van de neerlandistiek

Wassenbergh, Everwinus

Everwinus Wassenbergh *25 september 1742 Lekkum; † 3 december 1826 Franeker, classicus en neerlandicus die behoorde tot de eerste generatie hoogleraren Nederlands. Als neerlandicus heeft hij zich beziggehouden met normatieve spraakkunst, welsprekendheid en met de historische ontwikkeling van de Nederlandse taal. Ook speelde hij een belangrijke rol bij de omstreeks 1800 opkomende studie van het Fries.

Wassenbergh was de zoon van Abraham Wassenbergh, predikant te Lekkum en Miedum, en Clarissa Maria Langenhert. Vanaf 1756 was hij leerling van de Latijnse school in Leeuwarden, waar zijn belangstelling voor de Griekse en Latijnse letterkunde werd gewekt. Wassenbergh studeerde vanaf 1761 aan de Universiteit van Franeker, o.a. Grieks bij L.C. Valckenaer. Hij volgde deze in september 1767 naar Leiden om zijn studie bij hem te kunnen voortzetten. Enige maanden later, in december 1767, werd hij als hoogleraar aan het Athenaeum te Deventer beroepen. Onder zijn studenten daar bevonden zich Herman Bosscha en Rhijnvis Feith. In Deventer doceerde hij Latijn, Grieks, geschiedenis en welsprekendheid, tot hij in 1771 als hoogleraar Grieks in Franeker werd benoemd. Op 25 oktober 1772 trouwde hij met de Amsterdamse Maria Ratelband; uit dat huwelijk werden een zoon, Hiëronymus (later rector van de Latijnse school), en een dochter, Clarissa Maria, geboren. Tot zijn dood toe was hij, hoewel in zijn laatste jaren ‘kanondoof’ geworden, verbonden aan de Universiteit, later het Athenaeum, van Franeker, waar hij Grieks doceerde, en waar hem in 1790 werd toegestaan les in de Nederlandse taal- en letterkunde te gaan geven. In de tijd dat er sprake was van opheffing van de universiteit van Franeker heeft hij zich ingespannen om de instelling voor Friesland te behouden.

Wassenbergh overleed in 1826. Hij is lid geweest van het Provinciaal Utrechts Genootschap, van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (vanaf 1781) en van het Koninklijk Nederlands Instituut.

Wetenschappelijke ontwikkeling en karakterisering

Wassenbergh was een vruchtbaar en veelzijdig auteur, die talloze genres heeft beoefend. Zijn vroegste (gelegenheids-)dichtwerk en oraties dateren van 1761/62; één van zijn laatste brieven dateert van oktober 1826. Als docent en onderzoeker is hij van belang geweest voor de toenmalige studie van de talen waarin hij onderwees en / of schreef, namelijk voor het Grieks, het Latijn, het Nederlands en het Fries. Hij wordt tot de Schola Hemsterhusiana gerekend, tot de geleerden die in navolging van de achttiende-eeuwse classicus Tiberius Hemsterhuis naar vernieuwing van de studie van de Griekse taal en cultuur streefden, maar die tevens een scherp oog hadden voor het belang van de moedertaal. Ook Wassenbergh heeft de nodige initiatieven ontplooid ten behoeve van de studie van het Nederlands.

In zijn vroege jaren te Franeker schreef hij taalkundige observaties over het Nederlands en deed dit mede aan de hand van het werk van zijn ‘taalhelden’ Lambert ten Kate en Balthazar Huydecoper. Een en ander vond z’n neerslag in zijn Aanmerkingen over den Oorsprong en verderen voortgang der Nederduitsche taale (1780). Tien jaar later, op 27 februari 1790, vroeg Wassenbergh de curatoren van de Franeker Universiteit toestemming tot het geven van lessen in de moedertaal omdat zijn studenten die in onvoldoende mate beheersten. Op 18 augustus 1790 antwoordden de ‘Mogenden’ dat de hoogleraar ‘geauthorizeerd’ werd, om, met het ingaan van een nieuw academisch jaar een College invoegen en teneinde voorschreeven aan te leggen, en op te richten, opdat daardoor het heilzaam oogmerk hier in zo zigtbaar doorstraalende, de bevordering van de belangens der Academie; en het meeste nut van de studeerende Jeugd aan deselve mag worden bereikt, en daaraan voldaan.’

In 1797, in de ‘Franse tijd’, werd met het decreet ‘tot herstel der Academie’ van 9 juni de leeropdracht van Wassenbergh uitgebreid met Nederlandse taalkunde. Uit die tijd stammen zijn Dictaten Nederduitsche taal- en letterkunde (1797-1826), bestemd voor zijn colleges letterkunde, taalkunde en taalbeheersing. Zowel Wassenberghs Dictaten als de inhoudelijk daarmee overeenkomende Verklaaring etc. (ca. 1800) en Ophelderingen etc. (1802), collegedictaten van zijn studenten, bevatten uitvoerige aanmerkingen en verklaringen bij de normatieve Beknopte Nederduitsche Spraakkunst (1793) van Lambertus van Bolhuis. Deze spraakkunst werd door Wassenbergh gebruikt als handboek voor zijn colleges in de ‘Nederduitsche taal’. In zijn college taalbeheersing ‘beoefende’ hij de ‘Uitwendige welsprekendheid’ en gebruikte hij voor een dergelijk ‘oreer-collegie’ zijn Inleidinge tot de Lessen over de Uitwendige Welsprekendheid (1819). Hij liet zich voor deze lessen inspireren door de leer van de predikant Michel le Faucheur (1585-1657), de Amsterdamse hoogleraar Petrus Francius (1645-1704) en de Franse theoloog / schrijver François Fénelon (1651-1715).

Met zijn Taalkundige by(ij)dragen tot den Frieschen tongval I. St. (1802) en II. St. (1806) heeft Wassenbergh een bijdrage geleverd zowel aan de studie van het Nederlands als aan die van het Fries. In het eerste stuk (1802) volgt hij expliciet Hemsterhuis wanneer hij probeert te laten zien ‘dat ook in onze Moedertaalen en de aanverwante Tongvallen’ aangetoond kan worden ‘dat er in het vormen der Woorden en het daarstellen eener Taalkundige Regelmaat acht moet gegeeven worden op het Verloop der vijf Klinkletteren’. Hij demonstreert dat onder meer aan de reeks del, dal, dil etc. en aan soortgelijke reeksen in het Idioticum Frisicum. In het tweede stuk van de bijdragen (1806) maakt Wassenbergh ons eveneens attent op dergelijke gevallen, via zijn noten bij Nysgierige Iolle in Haitze-Iem. Ook in paragraaf XLIX van de Lessen aan de hand van de Beknopte Nederduitsche Spraakkunst van Lambertus van Bolhuis (ca.1797-1826) geeft Wassenbergh voorbeelden van hetzelfde taalverschijnsel.

Voor het Fries geldt hij door zijn publicaties over de taal en de dichter Gysbert Japicx (1603-1666) als ‘de man van de Wassenberghse Renaissance’. Al in 1790 kwam hij met plannen die in 1827 tot de oprichting van het Provinciaal Fries Genootschap hebben geleid.

Invloed

Tot zijn meest geraadpleegde werken behoren de Verhandeling over de eigennamen der Friesen (1774), de Taalkundige by(ij)dragen tot den Frieschen tongval I. St. (1802), II. St. (1806), en zijn vertalingen, o.a. die in de Taalkundige by(ij)dragen en die van de Levens van Doorluchtige Grieken en Romeinen (1789-1809), Tweede druk (1825-1829). Verder werden zijn redevoeringen besproken en geprezen, zoals die ter nagedachtenisse aan Nicolavs Tholen. Met zijn initiatief in 1790 om regelmatig colleges in de moedertaal te geven, heeft hij niet alleen de Franeker curatoren, maar ook die van andere universiteiten beïnvloed en daarmee het belang van vele studenten gediend. Wassenbergh zou wellicht het beste als een overgangsfiguur getypeerd kunnen worden.

 

Greetje Mantel
[januari 2010; gewijzigd september 2020]

Belangrijkste geschriften voor de neerlandistiek

Verhandeling over de eigennamen der Friesen: met ses bijlagen daar toe betrekkelijk en eene toelage van friesche spreekwoorden. Franeker, 1774.

Aanmerkingen over den Oorsprong en verderen voortgang der Nederduitsche Taale. Franeker, 1780.

De Levens van Doorluchtige Grieken en Romeinen, onderling vergeleeken / door Plutarchus; uit het oorspronkely(ij)k(e) Grieksch, geheel op nieuw, vert., en met zeer vele aantek. opgehelderd, Amsterdam, 1789-1809.Tweede druk: Dordrecht, 1825-1829 (co-vertaler H. Bosscha).

Dictaten Nederduitsche taal- en letterkunde. Ms. Franeker, ca. 1797-1826.

Verklaaring van Everwinus Wassenbergh Hoogleeraar in de Grieksche en Nederduitsche Taalkunde enz. te Franeker over de Beknopte Nederduitsche Spraakkunst opgesteld door

Lambertus van Bolhuis Praedicant te Groningen. Ms. Franeker, ca. 1800 (collegedictaat van een student van Wassenbergh).

Ophelderingen van De Nederduitsche Spraakkunst van L. van Bolhuis door Everw. Wassenbergh, Professor in de Grieksche en Nederduitsche taalen. Ms. Franeker, 1802 (collegedictaat van een student van Everwinus Wassenbergh).

Taalkundige by(ij)dragen tot den Frieschen tongval. Leeuwarden I. St., 1802; Franeker II. St., 1806.

Inleidinge tot de Lessen over de Uitwendige Welsprekendheid. Ms. Franeker, 1819.

Belangrijkste secundaire literatuur

W.B.S. Boeles: Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker. 2 dln. Leeuwarden, 1878-1889.

Ph.H. Breuker: Friese cultuur in het jonge Koninkrijk. Leiden, 2001

E.G.A. Galama: Everwinus Wassenbergh en de Friese lexicografie. Leiden, 1965.

J. Noordegraaf: ‘Het begin van de universitaire neerlandistiek Franeker 1790?’ Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 2, no. 2 (1995), 43-53. (Herdrukt in: Jan Noordegraaf, Voorlopig Verleden.

Taalkundige plaatsbepalingen, 1797-1960. Münster, 1997. 14-27).

E. Sjoer: ‘Inleidinge tot de Lessen over de Uitwendige Welspreken[d]heid - College van de Franeker hoogleraar Erwinus Wassenbergh (1742-1826)’. Meesterwerk. Berichten van het Peeter Heynsgenootschap 8 (1997), 2-7.

E. Slijper: ‘Wassenbergh, Everwinus’. Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Dl. 4 (1918), 436-438.

Locatie archief en brievencollecties

De nalatenschap van Wassenbergh omvat talloze gedrukte werken en handschriften, waaronder een aanzienlijke verzameling brieven. Dictaten en andere manuscripten bevinden zich in het Fries Historisch en Letterkundig Centrum Tresoar, te Leeuwarden. Brieven zijn ook te vinden via CEN.