Bio- en bibliografisch lexicon van de neerlandistiek

Vries, Jan Pieter Marie Laurens de

Vries, Jan Pieter Marie Laurens de * 11 februari 1890 Amsterdam; † 23 juli 1964 Utrecht, Germanist, volkskundige, lexicograaf, etymoloog, godsdiensthistoricus.

 

Jan de Vries was zoon van een hoofdonderwijzer. Hij studeerde van 1909-1913 Nederlands en Germanistiek aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam. Hij promoveerde in 1915 te Leiden bij R.C. Boer op Studiën over Faerörsche balladen (Haarlem, 1915). In 1914 werd hij opgeroepen voor militaire dienst, in 1919 zwaaide hij af als reserveofficier onder de wapenen en werd leraar Nederlands te Arnhem. In 1920 bracht hij met een stipendium vier maanden te Oslo door, waar hij kennis opdeed van het Fins. In de jaren ’20 bewoog De Vries zich in anti-democratische kringen. In 1926 volgde hij C.C. Uhlenbeck op en werd te Leiden hoogleraar in het Gotisch, het Angelsaksisch, de vergelijkende grammatica der Indogermaanse talen, het Middelhoogduits en in het algemeen de oude talen en letterkunde van de Germaanse volken. In 1929, 1934 en 1939 bekleedde hij het voorzitterschap van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden en van 1932-1938 trad hij op als hoofdredacteur van de Winkler Prins Encyclopaedie. De Vries nam in 1934 het initiatief tot de oprichting van de Interuniversitaire Commissie ter Voorbereiding van een Volkskundeatlas, een commissie die in 1940 werd opgeheven. Inmiddels was hij in 1937 voorzitter geworden van de International Association for Folklore and Ethnology, in 1938 benoemd tot lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen en in datzelfde jaar voorzitter van de Volkskunde-commissie van de Akademie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog nam De Vries zitting in besturen van met de Duitse bezetter collaborerende organen als het Letterengilde en de Kultuurkamer (vice-president). In 1943 werd hij begunstigend lid van de Germaansche SS in Nederland. In september 1944 vluchtte hij met zijn gezin naar Leipzig, werd uiteindelijk in hechtenis genomen en van 1946-1948 geïnterneerd. De Leidse universiteit ontsloeg hem, de Maatschappij en de Akademie schrapten hem als lid. In 1948 veroordeelde het Tribunaal van de naoorlogse Bijzondere Rechtspleging hem wegens collaboratie met de vijand tot een hechtenis gelijk aan de periode van voorarrest. Van 1948 tot 1955 was hij leraar Nederlands aan het lyceum in het afgelegen Oostburg. Vanaf 1957 tot aan zijn dood leefde hij in Utrecht.

Wetenschappelijke ontwikkeling en karakterisering

Over zijn mobilisatietijd tijdens de Eerste Wereldoorlog schreef De Vries onder het pseudoniem Jan van Loveren de roman Een enkeling in de massa (Haarlem, 1918), zijn naam als wetenschapper vestigde hij in 1923 met zijn boek over De Wikingen in de lage landen bij de zee (Haarlem, 1923). Samen met de dichter Jan Greshoff schreef hij in 1925 een Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (Arnhem, 1925). De Vries trachtte in de jaren ’30 en later de folklore een meer empirische basis te verschaffen. Hij publiceerde over sprookjes – die volgens hem in het verlengde van mythen gezien moesten worden –, waarover in 1954 zijn belangrijkste studie verscheen, Betrachtungen zum Märchen, besonders in seinem Verhältnis zu Heldensage und Mythos (Helsinki, 1954). Populariserend was zijn boek De Germaansche oudheid (Haarlem, 1930), waarvan in 1941 een herziene druk verscheen onder de titel De Germanen. In 1935 en 1937 verschenen in Hermann Pauls Grundriss der germanischen Philologie de twee delen van De Vries’ Altgermanische Religionsgeschichte (Berlijn, 1935-1937) over Germaanse mythologie (herziene uitgave 1956-1957). In dit wetenschappelijke standaardwerk knoopte hij aan bij Georges Dumézils ‘idéologie tripartie’. Nog voor de oorlog vertaalde De Vries de Edda (Amsterdam, 1938), die talloze herdrukken beleefde. (In 1954 volgde de vertaling van het Nibelungenlied (Antwerpen, 1954).) In het eerste bezettingsjaar schreef De Vries Naar een betere toekomst (Amsterdam, 1940). In de oorlog publiceerde hij in nationaalsocialistische bladen over Germaanse goden en runen. Hijzelf meende in 1948 met deze artikelen ‘een onverantwoord dilettantisme’ tegen te zijn gegaan. Er is geopperd dat De Vries’ leeropdracht en bewondering voor de (oud-)Germaanse wereld hem ontvankelijk maakten voor bepaalde nationaalsocialistische ideeën, zonder dat hij de ideologie doorgrondde of zich daarvan distantieerde. De Vries zou een nostalgisch verlangen hebben gehad naar de gemeenschap zoals de Teutonen die hadden gekend. De Vries’ naoorlogse isolement heeft zijn wetenschappelijke productie geenszins gefnuikt. Hij schreef drie etymologische woordenboeken: het inmiddels gedateerde Altnordische Wörterbuch (Leiden, 1961); het populariserende en vaak herdrukte Etymologisch woordenboek (Utrecht, 1958), dat een voorzet vormde tot het grote Nederlands etymologisch woordenboek (Leiden, 1965), waarin hij onder meer teruggreep naar de substraattheorie. Na de dood van De Vries voltooide F. de Tollenaere dit laatste werk (1963-1971).

Invloed en evaluatie

De Vries was een initiatiefnemer, een bevlogen organisator, een gedreven popularisator én volgens Fockema Andreae (1962-1963: 311) een ‘outstanding scholar’ wiens werk vóór, tijdens en na de oorlog een duidelijke continuïteit vertoont. Niet alles binnen zijn enorme wetenschappelijke productie wordt evenwel gekenmerkt door zorgvuldige acribie en nauwgezetheid. Desalniettemin blijven vooral zijn synoptische werken van waarde. De Vries heeft geen school gemaakt. Wellicht komt dit doordat hij geen theorieën heeft ontwikkeld, of is het, zoals Kylstra (1990: 114) opmerkt, te wijten aan het feit dat hij zich baseerde op wetenschappers van wie de ideeën ter discussie stonden of die inmiddels vergeten zijn (Dumézil, Jost Trier, Hans Kuhn), of kwam het doordat zijn naam te besmet was geraakt.

 

Gerrold van der Stroom
[januari 2010]

Voornaamste geschriften voor zover hierboven nog niet genoemd

Traditie en persoonlijkheid in de Oudgermaansche epische kunst. Arnhem, 1926. (Inaug. rede.)

Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandse plaatsnamen. Utrecht, 1962.

Kleine Schriften, hrsg. von K. Heeroma & A. Kylstra. Berlin, 1965. (Incl. bibliografie.)

Belangrijkste secundaire literatuur

S.J. Fockema Andreae: ‘Jan de Vries (1890-1964)’. In: Onoma 10 (1962-1963), p. 311-313.

D.P. Blok: ‘In memoriam J. de Vries (1890-1964)’. In: Mededelingen Naamkunde Leuven 40 (1964), p. 137-139.

P.J. Meertens: ‘Jan de Vries’. In: Volkskunde 65 (1964), p. 97-113.

A.D. Kylstra: ‘Jan de Vries (1890-1964)’. In: 100 jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands, red. A. Moerdijk e.a. ’s-Gravenhage, 1990, p. 93-114.

Barbara Henkes: Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit 1918-1948. Amsterdam, 2005, p. 121-193.

Willem Hofstee: ‘The Essence of Concrete Individuality. Gerardus van der Leeuw, Jan de Vries, and National Socialism’. In: The Study of Religion under the Impact of Fascism, red. Horst Junginger. Leiden, 2008, p. 543-551.

Locaties archief en brievencollecties

Geen archief en brievencollecties bekend.