Bio- en bibliografisch lexicon van de neerlandistiek

Gysseling, M.

Gysseling, Maurits * 7 september 1919 Oudenburg; † 24 november 1997 Gent, taalgeleerde en archivaris. Als eminent naamkundige publiceerde hij onder meer een verklarend plaatsnaamkundig woordenboek met de oudste vormen van toponiemen voor een gebied dat de Lage Landen, Luxemburg en aangrenzende delen van Duitsland en Frankrijk omvat. Als zeer ervaren neerlandicus gaf hij alle in het Nederlands gestelde teksten tot 1300 uit. Zijn derde magnum opus is de inventaris van het gigantische archief van de Gentse Sint-Baafsabdij.

Tot zijn 14^de jaar genoot Maurits Gysseling lager onderwijs in het West-Vlaamse Oudenburg, waar zijn moeder een schoenwinkel hield. Na een stage als schoenmaker bij zijn oom Omer Verlinde te Oostende, verhuisde hij met zijn ouders naar Oostakker bij Gent. In 1939 behaalde hij het diploma van Wetenschappelijke én ook dat van Grieks-Latijnse humaniora, toentertijd vereist voor de faculteit Letteren en Wijsbegeerte, de richting waarin hij gestuwd was door Jozef Goossenaerts, zijn leraar Nederlands op het Atheneum te Gent. Aan de Gentse Rijksuniversiteit, waar hij in 1939 Germaanse Filologie aanvatte, oefende naast Frank Baur, vooral Edgard Blancquaert een grote invloed op hem uit. Na licentiaat in 1943, werd hij summa cum laude doctor in de Germaanse Filologie met een proefschrift dat in 1950 verscheen onder de titel Toponymie van Oudenburg. Met Blancquaert als NFWO-patroon werden in 1944 de krijtlijnen getekend van een leven in dienst van de wetenschap. Toch diende Gysseling, die intussen ook het diploma van archivaris-paleograaf had behaald, in 1949 tijdelijk uit te wijken naar het Rijksarchief, eerst te Brussel en daarna te Gent. Met de briljante Synthese bij zijn Toponymisch Woordenboek behaalde hij in 1960 de titel van geaggregeerde van het Hoger Onderwijs en daardoor kon hij definitief als faculteitsgeaggregeerde verbonden worden aan de leerstoel Nederlandse Taalkunde van de Gentse Rijksuniversiteit, waar hij later Nederlandse toponymie en antroponymie zou doceren. Zijn wetenschappelijke productie was fenomenaal, zowel kwalitatief als kwantitatief, en lauweren lieten niet lang op zich wachten: het lidmaatschap van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden (1953) (die hem in 1969 ook de Meesterschapsprijs toekende), van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie (1961) en van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (1965), verder de vijfjaarlijkse Baron Holvoetprijs van het NFWO (1970), een feestbundel bij gelegenheid van zijn 65ste verjaardag (1984), een reeks Belgische eretekens en ten slotte het commandeurschap in de Orde van Oranje-Nassau en de Matthias de Vriespenning van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden (1988).

In 1950 trad Maurits Gysseling in het huwelijk met Monique Lybaert, die hem twee kinderen schonk: Geertrui (1951) en Arnolf (1954). Samen met haar hield Maurits Gysseling zich als voorzitter van de heemkundige kring De Oost-Oudburg en van het Documentatiecentrum voor Streekgeschiedenis te Sint-Amandsberg bij Gent intens bezig met het verzamelen en inventariseren van waardevol heemkundig materiaal en met het historisch onderzoek van de streek ten noordoosten van Gent.

Ontwikkeling en karakterisering

Tijdens zijn verblijf op het Duivelsteen, het Gentse Rijksarchief, inventariseerde M. Gysseling heel wat archief. Door zijn bemoeiingen verhuisde ook veel kerkelijk archief naar het rijksarchief, zo het omvangrijke en chaotische oud archief van Sint-Baafs en Bisdom Gent, lopend van 819 tot 1801, dat hij in zijn levensavond en ten koste van zijn gezondheid nog helemaal inventariseerde: Inventaris van het archief van Sint-Baafs en Bisdom Gent tot eind 1801. I-V (1997-2000; een index volgt nog). M. Gysseling was een volleerd archivaris, maar in de eerste plaats was hij linguïst. Bij de publicatie van archivalia bleef het ontsluiten van taalkundig, met name naamkundig materiaal zijn hoofdbekommernis. In dat licht begrijpe men de Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta, samen met Anton Koch (1950) en zijn vele tekstuitgaven samen met historici zoals Paul Bougard, Jan Buntinx, Adriaan Verhulst en Carlos Wyffels.

Het Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) (1960) verhief Gysseling tot de rang van groten zoals Adolf Bach, Albert Dauzat, Eilert Ekwall, Ernst Förstemann en Auguste Vincent. Hiervoor had Gysseling van 1946 tot 1948 eigenhandig materiaal verzameld in binnen- en buitenland.

Net als Hans Kuhn - maar helemaal onafhankelijk van deze laatste - kwam Gysseling, die een bijzonder diepgaande kennis van het Indo-europees bezat, in de Nederlanden en aansluitende delen van Duitsland en Noord-Frankrijk een verdwenen Indo-europese taal op het spoor, die hij met name meende te onderkennen in oud plaatsnamengoed en in substraatwoorden. Deze archaïsche prehistorische taal die noch als Keltisch noch als Germaans kan worden bestempeld (getuige het bewaren van Indo-europese p, die in het Keltisch tot h en in het Germaans tot f evolueert), noemde hij het Belgisch. Ondanks het feit dat hij die taal in de loop der jaren beter geïdentificeerd en gestructureerd heeft, blijven sommige onderzoekers, met name uit de keltologische hoek, sceptisch tegenover haar reële bestaan. Ook Gysselings visie op de oorsprong van de taal, waarbij de begrippen ‘energiek’ en ‘niet energiek’ primeren, blijft voor sommigen wat visionair. Minder weerstand ondervonden zijn theorieën over de germanisering van een groot deel van de Nederlanden en Noord-Frankrijk in de tweede eeuw vóór onze jaartelling. Gysselings inzichten betreffende het Belgisch en dat prehistorische Germaans zijn bevattelijk uiteengezet in de bijdrage Germanisering en taalgrens in deel 1 van de Algemene Geschiedenis der Nederlanden (1981).

Van de centrale plaats van de naamkunde in het oeuvre van Gysseling getuigen voorts, naast talloze korte bijdragen over afzonderlijke plaatsnamen en naast diverse dorpsmonografische schetsen, zijn vele studiën over het oude toponymische landschap van Vlaamse en Nederlandse regio's en provincies.

Een aantal van zijn geschriften zijn tegelijk taalgrensstudiën. Hiervan kan men zich een goed beeld vormen aan de hand van de al geciteerde bijdrage Germanisering en taalgrens.

Op het vlak van de antroponymie blijkt Gysselings meesterschap onder meer uit Noordwesteuropese persoonsnaambestanddelen (1982).

Gysseling maakte de naamkunde bijzonder schatplichtig, wat overigens geldt voor de neerlandistiek in het algemeen. Dat komt ten eerste door baanbrekende studiën zoals Proeve van een Oudnederlandse grammatica I en II (1961, 1964), Hoofdlijnen in de evolutie van het Nederlandse vocalensysteem (1975) en Germaanse woorden in de Lex Salica (1976). Ten tweede door de gigantische onderneming waaraan Jozef Van Cleemput in 1948 begonnen was en die Gysseling door Van Cleemputs plotse dood overnam en zelfs uitbreidde: het Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300) m.m.v. en van woordindices voorzien door Willy Pijnenburg (1977-1987), als gezamenlijke uitgave van het Belgisch en het Nederlands Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek en van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden. Het werd gefinancierd door het NFWO, het ZWO en het genoemde Instituut en het omvat twee reeksen, een over de ambtelijke bescheiden (9 banden met de editie van circa 2.000 oorkonden, keuren, rekeningen, goederenlijsten en dergelijke, veelal nooit eerder naar het origineel uitgegeven) en een over de literaire handschriften (6 banden).

Invloed

Hoewel de Gentse professoren onder wie hij werkte zijn loopbaan als navorser steeds hebben gesteund, vond Gysseling zijn grootste bewonderaars vooral in de Leuvense school met als spil het toenmalige Instituut voor Naamkunde. Hij werd er de hemel ingeprezen om zijn bekwaamheid en zijn legendarische werkkracht en hij vond er ook zijn trouwste vrienden in geleerden als Henri Draye, Karel Roelandts en Jan Goossens. Zijn aanzienlijke verdiensten als tekstuitgever lieten hem desgelijks in kringen van historici rekenen op ontzag en sympathie vanwege de grootsten. Zoals hierboven blijkt, publiceerden ze graag samen met hem. In het buitenland genoot hij bijzondere faam als de erudiete Vlaamse naamkundige die op internationale congressen vaak als enige het Nederlandse taalgebied vertegenwoordigde.

Gysseling stond op een eenzame hoogte en formuleerde zijn inzichten vaak in apodictische stijl, wat door sommigen minder gesmaakt werd. Hij deinsde er evenwel niet voor terug vroegere opvattingen te herzien, want op de progressie en verdieping van zijn onderzoek stonden nooit remmen.

Gysseling heeft de wetenschap vooruitgeholpen op tweeërlei wijze: door het terbeschikkingstellen van materiaal en door de bestudering ervan.

Vele auteurs van alle slag maakten inmiddels gebruik van het Toponymisch Woordenboek. Tientallen vorsers, zowel neerlandici als mediëvisten, haastten zich om de bouwstoffen te verwerken die de Inventaris van het archief van Sint-Baafs en Bisdom en het Corpus van Middelnederlandse teksten voor hun onderzoek te bieden hadden. Voorbeelden van de aanwending van het laatstgenoemde zijn de studies van A. Berteloot (1984), M.A. Mooijaart (1992) en A. Marynissen (1996) over het 13^de-eeuwse Middelnederlands en nu ook het Vroegmiddelnederlands Woordenboek.

Gysselings eigenlijke studiën mogen zonder overdrijven grenzenverleggend worden genoemd. Zo onderscheidt men in het naamkundige onderzoek van ons taalgebied en er zelfs ver buiten terecht een periode vóór en vanaf Gysseling.

Hij legateerde zijn schriftelijke nalatenschap aan de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Gent, zijn wetenschappelijke thuishaven. Hierbij drukte hij de wens uit dat die instelling zijn onafgewerkte projecten naar hun voltooiing zou voeren: het Antroponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (tot 1226), het Toponymisch Woordenboek van Oost- en Zeeuws-Vlaanderen en de herordening van Pokorny's Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch.

L. van Durme
[20 augustus 2003]

Voornaamste geschriften

Belangrijkste secundaire literatuur

Locatie archief en brievencollectie

Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, Koningstraat 18 9000 Gent (België). Men kan er raadplegen: L. van Durme: Wetenschappelijke nalatenschap van dr. Maurits Gysseling. Voorlopige inventaris. Gent, 2000.