Bio- en bibliografisch lexicon van de neerlandistiek

Cosijn, P.J.

Cosijn, Pieter Jacob * 29 november 1840 Rijswijk; † 26 augustus 1899 Leiden, als taaldidacticus de auteur van een groot aantal middelbare-schoolboeken voor het onderwijs van het Nederlands en later als taalgeleerde, onder invloed van M. de Vries, zeer productief in de Nederlandse lexicografie, in de historische taalkunde en in de filologische tekstkritiek.

Cosijn, wiens vader Inspecteur van Administratie bij de Marine was en daardoor vaak verhuisde, bezocht de lagere school in Den Helder en Gouda, en in die laatste plaats ook het gymnasium. Toen hij in de vierde zat verhuisde het gezin naar Utrecht, waar hij meteen een klas hoger werd geplaatst. Als 17-jarige schreef hij zich in Utrecht in als student in de rechten, maar na een jaar zwaaide hij om naar de letterenfaculteit. Daar bekwaamde hij zich vooral in de klassieke talen onder de hoogleraren S. Karsten en J.A.C. Rovers, maar hij verdiepte zich ook in de filosofie en de musicologie. In 1863 vertrok hij met hij zijn doctoraaldiploma op zak naar Winschoten, waar hij conrector van het gymnasium werd. In zijn vrije tijd schreef hij daar een (Latijnstalig) proefschrift over Aristofanes' De kikkers, voornamelijk een verzameling van tekstkritische observaties, dat hij in 1865 met succes verdedigde. Alleen in zijn laatste stelling blijkt enige interesse voor de moderne talen, wanneer hij, met een beroep op W.G. Brill, en in het Nederlands, poneert dat de spraakleer van de moedertaal als uitgangspunt genomen moet worden voor het onderwijs van de vreemde talen. In datzelfde jaar verhuisde hij naar Haarlem, waar hij leraar werd aan de hbs en het Gymnasium. In 1866 trouwde hij met Jacoba M. Plügger, een goed huwelijk dat zonder kinderen zou blijven. In 1871 versterkte hij, op uitnodiging van M. de Vries, de redactie van het Woordenboek der Nederlandsche Taal, en in 1877 werd hij benoemd tot hoogleraar Oudgermanistiek te Leiden, een positie die hij tot zijn dood in 1899 vervulde.

Ontwikkeling en karakterisering

Cosijn is in de neerlandistiek vooral een autodidact. Zijn belangstelling voor de taalkunde kwam in eerste instantie voort uit de vanuit zijn praktijkervaring gevoelde behoefte om leermethodes voor het moedertaalonderwijs te ontwikkelen voor de nieuwe schooltypes (hbs en Gymnasium) door Thorbecke ingevoerd. In rap tempo publiceerde hij tussen 1866 en 1870 een aantal schoolboeken voor spelling en syntaxis, met bijbehorende oefenboeken, die gezien de veelvuldige herdrukken en revisies, gretig aftrek vonden, en het taalbesef van menige middelbare scholier (en docent) gevormd moeten hebben. Deze leerboeken muntten uit door overzichtelijkheid, duidelijkheid en een overvloed aan verhelderende frisse voorbeelden. De bijbehorende oefeningen waren een noviteit en getuigden van ‘pedagogische flair’.

Cosijns hart lag echter bij het onderzoek, en in 1870 richtte hij samen met E. Verwijs (1830-1880) de Taal- en Letterbode op, die zowel een medium beoogde te zijn voor het publiceren van nieuw onderzoek als voor het populariseren van het wetenschappelijk onderzoek voor een groeiend publiek van leraren en onderwijzers. Tot degenen die een eerste bijdrage leverden, behoorde ook de Leidse hoogleraar M. de Vries (1820-1892), die onder de indruk kwam van Cosijns taalkundig inzicht. Dat laatste had Cosijn zich eigen gemaakt op basis van studie van de methode van de opkomende neogrammatische school. Deze methode bestond vooral uit een strenge toepassing van klankwetten - nog in 1898 hield hij op het Eerste Nederlandsche Philologencongres in Amsterdam een lezing over ‘De volstrekte geldigheid der klankwetten’.

Cosijns belangstelling ging in eerste instantie vooral uit naar het Nederlands, niet alleen in zijn middeleeuwse gedaante maar ook naar eigentijdse dialecten, zoals het Katwijks. Zijn positie als taalgeleerde vestigde Cosijn definitief met een studie van de Wachtendonckse Psalmen in 1873, waarvan hij als eerste onomstotelijk vaststelde dat deze in het vroeg-tiende-eeuws Nederlands geschreven waren, niet ver ten oosten van de provincie Limburg. In de loop van de zeventiger jaren breidde hij zijn onderzoeksterrein langzamerhand uit naar de diverse Oudgermaanse talen, met name het Gotisch en het Oudhoogduits, Oudsaksisch en Oudengels, en het was op grond van die studies dat hij in 1877 benoemd werd tot hoogleraar, eerst in Amsterdam, maar nog voor hij daarheen was vertrokken, ook te Leiden, dat hij boven Amsterdam verkoos. Zijn benoeming hield het einde in van zijn redacteurschap van het WNT, waarvoor hij, samen met M. de Vries en E. Verwijs, de lemmata G-gelegenheid voor zijn rekening had genomen (Deel IV, afl.1-7).

Nadat in 1876 de Taal- en Letterbode ter ziele was gegaan, richtte hij, samen met H. Kern (1833-1917), E. Verwijs en J. Verdam (1845-1919), de Taalkundige Bijdragen op, waarvan twee delen verschenen, in 1877 en 1879. In 1881 nam hij het intiatief voor de publicatie van het Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, dat tot op de huidige dag toonaangevend is in de neerlandistiek. Cosijns taalkundige belangstelling voor het Oudengels uitte zich in een beknopte grammatica van het Westsaksisch - het belangrijkste Oudengelse dialect van rond 900 - (1881, 2e dr. 1893), en in een zeer gedetailleerde, statistisch onderbouwde, tweedelige grammatica van het Westsaksisch (1883-1888).

Met die - duitstalige - publicaties had Cosijn zijn naam voor goed gevestigd in het buitenland. Het zou ook zijn laatste echt taalkundige werk zijn, want meer en meer kreeg hij belangstelling voor de tekstkritiek, waarin hij zich een waar meester betoonde, en keerde zich af van de pure historische taalkunde die goochelde met sterretjes en zich slechts baseerde op vormen uit woordenboeken. Hij stak de draak met dat type taalkundige: ‘Een gelardeerde haas is volgens hem een zwak masculinum met vette infixen. En hij apocopeert een sigaar, terwijl een gewoon mensch er het puntje afsnijdt’. Meer en meer publiceerde hij in het Duits in o.a. de prestigieuze Beiträge van Hermann Paul en Wilhelm Braune, gemeenzaam bekend als PBB. Zijn Aanteekeningen op den Beowulf (1892), zijn, ondanks de taal waarin het geschreven was, van grote invloed gebleken.

Invloed

Als academisch docent schitterde Cosijn maar matig. Zijn colleges waren nogal improviserend van aard, en tijdgenoten hadden bezwaar tegen het feit dat hij slechts Gotisch en Oudhoogduits als belangrijk zag voor zijn studenten Nederlands. Als geleerde heeft Cosijn weinig gedaan aan het ontwikkelen van theorieën. Hij bedreef, met enkele opvallende uitzonderingen, vooral de Kleinphilologie, en was wars van het scheiden van de taalkunde van de tekst. Wel mengde hij zich meermaals actief in de debatten rondom spelling en schrijftaal versus gesproken taal. In dit debat keerde hij zich tegen de suprematie van de schrijftaal en had oog voor het levende taalgebruik. Hij deinsde er bijvoorbeeld niet voor terug om ‘Te Winkel zijn boek’ i.p.v. het formalistische ‘Te Winkels boek’ te schrijven. Ondanks het feit dat hij weinig promovendi had, heeft hij toch school gemaakt.

Tot zijn belangrijkste leerlingen rekent men C.C. Uhlenbeck (1866-1951), A.J. Barnouw (1877-1968) en J.H. Kern (1867-1933). Een opvallende protégé van hem (ook financieel) was G.J.P.J. Bolland (1854-1922), de latere Leidse filosoof, die aanvankelijk door Cosijn op het spoor van de Oudgermanistiek was gezet. Cosijn had ook grote invloed op de ontwikkeling van de al oudere J. Beckering Vinckers (1821-1891), maar die relatie werd in 1884 bruut verbroken toen Cosijn de jonge Duitser Johannes Franck (1854-1914) had voorgedragen in plaats van de oude Beckering Vinckers, die er jaren op gevlast had. Het Etymologische Woordenboek der Nederlandsche Taal van Franck verscheen inderdaad in deeltjes vanaf eind 1884 tot 1892, ‘onder toezicht van P.J. Cosijn’, zoals het titelblad vermeldt.

Als (mede-)oprichter van diverse gezaghebbende tijdschriften, tenslotte, heeft Cosijn een belangrijke hand gehad in de professionalisering, proliferatie en popularisering van het neerlandistisch onderzoek.

R.H. Bremmer Jr
[30 juli 2003]

Voornaamste geschriften

Belangrijkste secundaire literatuur

Locatie archief

Geen Cosijn-archief bekend

Locatie brievencollecties

De Universiteitsbibliotheek Leiden bevat een grote collectie van vooral brieven van niet-Leidse geleerden aan Cosijn, maar ook van Cosijn aan zijn Leidse collega's en aan zijn uitgevers. Er zijn enkele brieven van Cosijn in de UB van Utrecht, en een collectie van 76 brieven aan Foeke Buitenrust Hettema (1862-1922) in de Provinsjale Biblioteek Fryslân te Ljouwert (zie verder CEN). Ook in het buitenland zijn nog de nodige brieven van Cosijn te vinden, o.a. in Oxford (English Faculty Library aan A.S. Napier) en in de archieven van het Oxford English Dictionary. Een uitputtende inventaris is gewenst.