De historische ervaring

De huidige opportuniteit van het sublieme

Waarom is dit zo? Ter beantwoording van deze vraag wend ik mij tot de categorie van het verhevene of het sublieme. Het sublieme is een esthetische categorie, waarvoor in de achttiende eeuw sinds Edmund Burke's beroemde boek daarover een grote belangstelling bestond. Wij ervaren het sublieme, zo redeneerde men, met een overrompelende directheid en onmiddellijkheid, en in de tweede plaats gaat het sublieme altijd gepaard met een paradoxale combinatie van een lust- en een onlust-

[p. 25]

gevoel. Het sublieme bewerkt in ons, aldus Burke, ‘a sort of delightful horror; a sort of tranquillity tinged with terror.’⁴⁸ Dit samengaan van de directheid van de ervaring en de paradox verbindt de ervaring van het sublieme met de historische ervaring. Na gedurende anderhalve eeuw een betrekkelijk vergeten esthetisch begrip te zijn geweest, staan de papieren van het sublieme sinds het einde van de achttiende eeuw hoger genoteerd dan ooit. Het is niet moeilijk daarvoor een verklaring te geven. Na alle transcendentalisme, tekstualisme, lingualisme, semiotiek, ‘Wirkungsgeschichte’ en narrativisme van de afgelopen decennia, waarbij werkelijkheid en ervaring tot een irrelevante appendix van de taal gereduceerd werden, moest het moment wel komen waarop werkelijkheid en ervaring opnieuw zouden eisen wat hen rechtens toekomt. Het is onder de aegis van het sublieme - dat wil zeggen, die werkelijkheidservaring die aan alle lingualistische codering ontsnapt - dat de ervaring opnieuw op het filosofisch toneel verschijnt. Wanneer ik mij als historicus aan een toekomstvoorspelling mag wagen, dan zeg ik te verwachten dat in de reflectie op de geesteswetenschappen de ervaring en het sublieme spoedig de plaats zullen innemen die taal, discours, ‘Wirkungsgeschichte’ en narrativiteit tot voor kort bezaten. Terecht heeft men gewezen op de frappante parallellen tussen postmodernisme en de Romantiek; het hedendaagse postmodernisme is evenwel een romantiek zonder de dimensie van gevoel en ervaring waarvoor juist de romantici zoveel aandacht hadden. Het zullen daarom de ervaring en het sublieme zijn, die het postmoderne levensgevoel corrigeren en in wier naam een einde zal worden gemaakt aan de tirannie van de concepten.⁴⁹

48 E. Burke, A Philosophical Inquiry into the Origin of our Ideas of the Sublime and Beautiful, Oxford 1992, 123. Burke vervolgt met de uitspraak dat de ervaring van het sublieme haar hoogste en meest natuurlijke uitdrukking vindt in het gevoel van verbazing (‘astonishment’). Voor zover verbazing de erkenning inhoudt dat de realiteit blijkbaar anders is dan wij voor mogelijk hielden, herinnert Burke's notie van het sublieme evident aan wat ik omschreef als de onwaarschijnlijke waarschijnlijkheid van de historische ervaring.

49 Voor een bespreking van de plaats van het sublieme in het hedendaagse debat over het postmodernisme, vgl. het zeer interessante proefschrift van R. van de Vall, Een subliem gevoel van plaats. Een filosofische interpretatie van het werk van Barnett Newman, diss. Universiteit van Amsterdam 1992, hfdst. 6.