De lotgevallen van een activist

Van Antwerpen naar Antwerpen 1914-1929

[p. 28]

In ‘bezet’ Antwerpen

Het weer was zacht en de reis verliep kalm. Wij zaten knusjes bij mekaar in het voorruim, waar een paar Brusselaars een lawijd van belang maakten bij een gezellig kaartspelletje.

Eenige afwisseling bracht de Duitsche passen-controle aan de grens. Een reusachtig marine-officier nam tamelijk vluchtig inzage van onze papieren, boog ‘gentlemanlike’ voor de dames en verdween na enkele minuten.

Dat was onze eerste kennismaking met de vijandige bezetting, en ik kon niet zeggen dat ze bizonder schokkend was geweest...

Ik ging even een wandelingetje maken op het dek en was weldra in gesprek met een ouden bekende van me - een beursvriend die nooit blijken had gegeven van eenige politieke belangstelling. - Een van, de velen, die een plantenleven leiden: zaken doen, kranten lezen, in 't café zitten, 'n partijtje biljart en daarmee uit...

Niet weinig stond ik dan ook te kijken, toen de man al dadelijk zijn, staatkunde ging luchten en bij kris en bij kras beweerde, dat de Belgen toch eigenlijk ‘stom’ waren geweest, den Duitsch maar liever hadden door moeten laten, als deze verklaard had geen vijandschap te willen en al de schade en kosten te zullen vergoeden. Drastisch voegde hij erbij: ‘Denkt ge soms dat Leopold II in oorlog zou gegaan zijn? Bijlange niet!’ Heel heldhaftig klonk dat niet, maar nadien heb ik dezelfde meening nog dikwijls onbewimpeld hooren uiten door menschen die in 't gewone leven wel als pienter en verstandig bekend waren.

We naderden de stad.

Ik haalde ons groepje boven, - wij sjouwden manden en pakken bij.

Een soort ongeduld had zich van ons meester gemaakt; star stonden we te turen, voor ons uit, tot eensklaps mijn Oskar riep: ‘Daar staat hij!’ - ‘Wat dan, jongen?’ - ‘Wel vader... de Toren, Onze-Lieve-vrouwentoren!’

[p. 29]

De Toren?... Mijn kijker gauw! Ja, ja! dààr staat hij! Moeder, kinders, ziet! daar staat hij: onze Toren.

En de kijker ging van hand tot hand.

De Toren! hij zoog ons om zoo te zeggen, naar hem toe, zooals hij daar te pronken stond in de heldere winterlucht van den 4den December.

‘Schoon hé, va’ zei Roza.

‘En zoo fijn’ meende Moeder...

‘En... er steekt een Duitsche vlag op!’ verklaarde Oskar.

‘Laat ons hopen, voor niet lang, mijn jongen’...

't Duurde nog maar enkele minuten en wij legden aan: mijn broer Henri stond aan wal, en wuifde met zijn pet,

‘Hoera hier zijn we!’

Vlug werd ons reisgepak op een handwagentje geladen; - de paspoorten moesten wij aan de ‘grillie’ afgeven.

‘Jammer’, zei ik tot den Duitsche soldaat van dienst: ‘ik had ze graag bewaard als aandenken. Ze hebben me genoeg geld gekost’...

‘Geld hat ja keinen Wert mehr’ glimlachte de landweerman filosofisch.

‘Vooruit nu maar, naar het De Coninckplein! Vooruit!’

Maar... ‘Halt’ klonk het eensklaps barsch, en ik moest mee naar een luitenant, die weten wilde hoe ik aan die bruine tent kwam, waarin wij allerhande papieren verpakt hadden.

Gelukkiglijk kon ik hem naar waarheid antwoorden, dat de tent mijn zoon toebehoorde, en gekocht werd te Leipzig voor zijn padvinders-uitrusting.

De luitenant keek me doordringend in mijn oogen; - scheen gerustgesteld, en liet ons gaan.

Later heb ik begrepen waaruit wel zijn verdenking voortsproot; de duitsche legertenten zagen er precies eender uit... en ik kon de mijne wel eens gestolen hebben.

Als ik dan nog vernam hoe mijn zwager, voor een onnoozel briefje, dat hij doorsmokkelen wilde, twee dagen en twee nachten in de Begijnenstraat had gezeten, dankte ik mijn goed gesternte dat mijn tent-pak niet onderzocht werd: tientallen van illustraties en kranten - (alles hier verboden goedje!...) zaten er in.

Dat had een onaangename geschiedenis kunnen voor me worden, maar einde goed, alles goed!

Ons huis had niets geleden. Op de voordeur kon ik nog

[p. 30]

de sporen ontdekken van een met dik krijt geschreven: ‘Hier wohnen gute Leute!’... een voorzorg van mijn eersten klerk, werd mij verteld.

Wat sliepen wij heerlijk op ons eigen bed.

's Anderdaags bezoeken links, bezoeken rechts.

Met mijn vriend Segher Rabauw kuierde ik de stad in: hij zou me de plaatsen toonen, waar 't raak was geweest met de ‘dikke Bertha’...

En zie, zonder eenig vooropgezet plan, daar stonden we op 't Scheldeterras, instinctmatig als van zelf daarheen gelokt.

Wat is de Sinjoor toch een eigenaardig wezen.

De Toren, de Schelde: 't zijn brokken van zijn hart.

De stad zag er maar stil uit: en 's avonds was 't heelemaal een uitgestorven boeltje.

Om 8 uur al de lichten uit, en gedurende een paar weken had zelfs het voorschrift geluid: ‘'s Nachts de huisdeur open laten’.

Teneinde diefstallen te keer te gaan, had de bevolking dan een ‘Burgerpolitie’ ingericht, welke regelmatig hare ronden deed, zoodra 't duister gevallen was.

Om overigens den nacht te bekorten, had de Bezetter de officieele klokken één uur achteruit gezet. De Antwerpenaars noemden dat het ‘Torenuur’. De ‘echte’ Belgen hielden vast aan den ongewijzigden Greenwichtijd, en heetten die ‘heure belge’

Een van mijne eerste bekommernissen was thans, mij in te lichten wat er eigenlijk geschied was met de partijen veevoeder, die ik in koop had en welke door de belgische militaire overheid in beslag waren genomen.

Ik vernam dan dat, zoowel de hoeveelheid die ik van een Hollandsch Huis had gekocht, als die welke mij door een Duitsche firma moesten afgeleverd worden, tijdens het bombardement naar Rotterdam per water waren vervoerd, en daar tot overdreven-hooge prijzen waren verkocht. Het was een geval zooals nooit voorgekomen. Een nauwkeurige rechtspraak hiervoor bestond niet, maar ik redeneerde zoo:

‘Moesten, bijvoorbeeld, de schuiten in de haven gezonken zijn, geen twijfel of mijne verkoopers zouden mij aansprakelijk gesteld hebben, zooals zij beiden, bij aangeteekenden brief in Augustus, mij verwittigden, dat de goederen voor mijne rekening en gevaar bleven.

[p. 31]

Welnu, de koopwaar gered zijnde, was zulks dan ook ontegensprekelijk eveneens voor mijne rekening geschied, en had ik dus recht op de winst door prijsstijging.’

Het Hollandsch huis gaf dit toe, en betaalde mij prompt uit: 't was een echte meêvaller in deze dure tijden!

Maar de Duitscher was moedwillig en weigerde betaling.

Ik besloot dus hem gerechtelijk te dwingen.

Gemakkelijk gezegd... maar niet gedaan!

De bevoegde Scheidsrechterlijke Kamer durfde zoowaar niet op te treden tegen... een ‘Duitsch’ en spoorde mij, onder bevestiging dat mijn zaak zeker, - na den oorlog, - gewonnen zou worden, aan tot uitstel. Niet inziende waarom mijn goed recht ook thans niet te verkrijgen zou zijn, bleef ik aandringen en na 3 maand wachtens werd dan eindelijk in verstandhouding met den advocaat van mijne tegenpartij een dag vastgesteld voor de ‘arbitrage’.

Een typisch tusschengevalletje wil ik hier toch vastspelden. Die advokaat van mijn duitsche tegenpartij was een razend ‘franskiljon’ alhoewel rechtstreeksch afstammeling van een vurig vlaamsch Meetingist.

Misschien voelde hij wel het onlogische van den toestand: hij, de pure Belg pleitende voor een Duitscher tegen een gevaderlander... Hij vond het dan ook noodig, na een gesprek in zijn cabinet om het uur van bijeenkomst te bepalen, mij opzettelijk op straat na te hollen, om te zeggen:

‘Il est bien entendu, n'est-ce-pas, à 4 heures ‘belge’!...

Zijn patriotiek geweten was daarmee oogenschijnlijk gerustgesteld.

Het zal wel niemand bevreemden, dat ik mijne ‘onverliesbare zaak’ toch verloor...

Wat echter wel wonderbaar zal klinken is, dat, het geval ‘in beroep’ gepleit zijnde, na den oorlog, ik mijn procès tegen den Duitscher evenzeer verloor! Het was een leelijke streep door mijne rekening - immers er waren eenige tienduizenden van goud-frank mee gemoeid...

Maar een ‘Duitsch’ schijnt aan die hooge heeren toch nog liever geweest dan een ‘activist’!

Laat ons den draad weer opvatten:

De eerste twee weken nadat ik terug in Antwerpen was, kreeg ik de meest tegenstrijdige indrukken te verwerken. Zoo kwam, op zekeren voormiddag, een mijner mede-bestuursleden van het ‘Verbond der Vlaamsche Kringen’ mij zeggen, dat

[p. 32]

hij al... zijne duitsche boeken verbrand had! De man was zoodanig bewogen, dat ik mezelf bijna ging verwijten, zijn gebaar toch eigenlijk dwaas te vinden.

Kort daarop ontmoette ik Raf Verhulst op de Meir. Een hartelijk praatje ontspon zich natuurlijk, na elkaar in zoo'n langen tijd niet gezien te hebben. Om uit den weg der voorbijgangers te staan, gingen wij opwandelen in de Cellebroedersstraat, en daar zei mij de Raf, als conclusie:

‘Zie, Karel, tachtig jaar lang leeft ons volk in een “latijnsche” lucht, en wat is het geworden? Achterlijk, bekrompen en laksch! Misschien ligt het in onze lotsbestemming, dat de “Germaansche” golf van thans zuiverend over ons heen zal gaan’.

Dan weer een andere klok: Een oude vriend komt mij opzettelijk bezoeken om mijn oordeel te vragen over een gebeurlijk heropenen der Hoogeschool van Gent. En wat de Vlamingen wel zouden doen, mochten de Duitschers ze eens willen vervlaamschen... Hij-zelf was er vierkant ‘tegen’. - ‘Niks van den Duitsch!’

Wat een vertroebeling van de geesten! Ge liept waarlijk gevaar er uw eigen gezond verstand bij in te schieten;...

Hoe weldadig deden mij integendeel de woorden aan van mijn vriend Hubert Melis, die ik aantrof, zekeren Zondagmorgen bij de oud-boeken stalletjes op de Vogelmarkt: ‘Eên zaak moeten wij op 't oog houden, mijn beste; wat de oorlog ook brenge, ons Vlaamsch belang moet bij elken Vlaming voorop staan!’,

Dat klonk als een onomstootbare stelregel: Vlaamsch, Vlaamsch bovenal! Het nog niet geboren ‘activisme’ kon niet bondiger omschreven worden!

Ouder gewoonte kuierde ik, rond 2 uur, elken dag naar de Beurs. Zaken werden er niet gedaan, behalve door allerhande onguur uitziende persoontjes, die op straat voor het ‘Café Aeckerlin’ sjachelden in alles en nog wat: zeep, suiker, chocolade, enz.

Onder de ‘beursratten’ werden dan bij een partijtje domino de onfeilbaarste oorlogsplannen opgebouwd: de oude geschiedenis van de ‘beste stuurlui die steeds aan wal staan’...

Maar ook geheime papiertjes werden van hand tot hand gegeven, en zoo kwam ik in het bezit van een getypt afschrift van een artikel uit ‘Le Figaro’ van 2 December, waarin de rede verschenen was, door Maurice Maeterlinck in de

[p. 33]

‘Scala’ te Milano uitgesproken. Deze verbasterde Gentenaar had daar volgenden onzin uitgekraamd:

- ‘België heeft de wereld gered. De Belgen hebben de Latijnsche beschaving gered. Zij bevonden zich sedert eeuwen aan den samenloop van twee machtige en vijandige beschavingen. Zij hadden te kiezen en zij hebben niet geaarzeld. Hunne keuze had des te meer beteekenis, daar zij met kennis van zaken konden kiezen. Immers meer dan de helft van België stamt uit Germaansche bron. Zij kon dus, door haar rasverwantschap, best de kultuur begrijpen die men haar aanbood met de leer der eerloosheid die zij bevat. Zij heeft die kultuur verworpen met een afschuw, met een walg zoo hevig als spontaan.’ -

Dus duidelijk gezegd: de Vlamingen waren blij geweest hun bloed te geven, om hun eigen beschaving te vernietigen en Latijnen te kunnen worden!

Bij welk volk, kan een gelijkaardig voorbeeld van laffe zelfvernedering gevonden worden?

Op zekeren voormiddag toen ik bij mijn advocaat uitgenoodigd - om beroep aan te teekenen tegen 't bewuste averechtsche vonnis der Scheidskamer - gaf deze mij een krant te lezen die hij van 'n sluik-colporteur had gekocht tegen grof geld. Voor zulke fransche kranten betaalde men gaarne tot 5 fr., - de ‘Nieuwe Rotterdammer’ was immers vervalscht en door de Duitschers in België gedrukt!...

Het was het ‘Petit Journal’ van Parijs, dato 21 December.

In groote letters stond een hoofdartikel getiteld ‘L'Union morale et verbale des Races’ (De versmelting der rassen door taal en zeden). - Het was van de hand van den bekenden Wallonisant Gérard Harry; de voornaamste brokken laat ik hier volgen:

- ‘Van het begin hunner marteling hebben de Belgen den taal- en rassen muur neergehaald die hen in twee vijandelijke kampen scheidde. De taalstrijd woedde heviger dan ooit, daags te voren. Wij Walen, van fransche kultuur, hadden wanhoopsmiddelen gezocht tegen de immer steigende eischen der flaminganten omdat zij - met of tegen wil - Duitschgezind waren. Welnu, nauwelijks hadden de Duitschers onzen grond betreden of de onverzoenlijksten onder de Vlamingen wierpen zich in de armen hunner Waalsche broeders, en riepen ‘Leve de fransche kultuur’. Vlaamschgezinde genootschappen werden ontbonden, eensklaps 't ongerechtigde beseffend, hunne gewestspraak te stellen boven het heerlijke woord der Zuiderburen, en de Waalsche kringen zagen plots hunne taak voltooid.
Er zijn geen Vlamingen noch Walen meer, niets dan

[p. 34]

Belgen, maar vast besloten hunne onwrikbare verstandhouding nog te versterken door eene spraakgemeenschap, die hen zal binden door dit anti-germaansch toovermiddel: ‘de Fransche taal.’

't Was nog driester dan het orakel van Maeterlinck!

Zoo, met één pennetrek, werd dus het Vlaamsche ras van de wereld gebannen

Gerard Harry heeft later dit artikel geloochend in ‘La Nation belge’ van 7 Sept. 1919, maar ‘De Schelde’ wreef 't Waalsche heerschap met zijn snoet in zijn leugen, door het oorspronkelijk nummer van ‘Le Petit Journal’ 21 December 1914, in zijn toonramen te kijk te hangen...

Het jaar spoedde ten einde. - St.-Niklaas hadden wij in één adem, te zamen met Kerstmis, in onzen huiskring, naar benepen omstandigheden gevierd, en als toemaat waren wij gaan luisteren, met de drie oudste kinderen, naar de Duitsche militaire muziekkapel die op Kerstdag haar mooiste deuntjes ten beste gaf, op het Statieplein.

Bij Segher Rabauw ging ik regelmatig mijn dagelijksch praatje scheren... Ook daar kwam aldra het verschil van meening aan den dag... Hij, vroeger een radicale onder de radicaalsten, waarschuwde thans tegen elk optreden. Het kost mij geen moeite te erkennen, dat zijn zienswijze niet zonder gevolg bleef op mijn gemoed. Maar zoodra ik weer nuchter ging nadenken over het uitdagende drijven van de franskiljons en Walen, - vond ik een allesduldend ‘loyalisme’ toch al te schaapachtig.

Van mijn vriend, Herman van Puymbrouck, ontving ik, in die dagen, een sluikbriefje uit Noord-Frankrijk, waar hij als brankardier gelegerd was. In dit welkome schrijven, behelzend allerhande nieuwsjes, trof mij vooral de opmerking dat daar, in Fransch-Vlaanderen, onze taal nog waarachtig levend was, na drie eeuwen stelselmatige Fransche uitroeiingspogingen.

Het doodvonnis over ons ras door Gérard Harry uitgesproken, kwam mij daardoor wel dubbel onzinnig voor en des te grooter beleediging!