De lotgevallen van een activist

Van Antwerpen naar Antwerpen 1914-1929

[p. 22]

Antwerpen gevallen!

Aldra kwamen nu nauwkeurige berichten over de beschieting van Antwerpen, die geduurd had van Woensdag avond tot Vrijdag ochtend. - 36 uren lang.

Na rijpe beraadslaging ten Stadhuize, en in afwezigheid van eenige militaire overheid, waren de heeren De Vos, burgemeester, Louis Franck, raadsheer en Alfons Rijckmans, senator, afgevaardigd naar Generaal Von Beseler en na zich overtuigd te hebben, dat elke tegenstand nutteloos was, hadden zij te Contich de overgave der Stad onderteekend. Den 10n October werd deze overeenkomst mede onderteekend door Generaal Werbroeck, optredend in naam van Generaal De Guise, verdediger der stelling Antwerpen, en op de borden der ‘Vlissingsche Courant’ stond te lezen:

‘ANTWERPEN GEVALLEN!’

En nu gingen de ‘patriotten’ en ‘franskiljons’ hun gang!

Op ontzaglijke schaal werd een schimpschrift in heel het land verspreid, getiteld: ‘De Waarheid over de Overgave van Antwerpen’. Hier mogen eenige staaltjes uit dit walgend proza volgen:

- ‘In dit bewonderenswaardig eereveld, dat België in dezen oorlog is, heeft zich een rottende plek veropenbaard: Antwerpen! - Antwerpen, eerlooze stad, stad der kooplieden uit den Tempel, met het dorre hart, stad van hebzuchtige Joden, gereed om uit alles geld te slaan, zelfs uit de heiligste zaken. - Gij hebt den gordel van vestingen aan den vijand verkocht; maar de Belgen zullen terugkomen en door het Engelsch geschut zal de vernieling uwer stad voltrokken worden. - Ge zult een puinhoop worden, Antwerpen. Wij zullen uw Teutoonsche slangennest doorzoeken, den angel dier boosaardige dieren uittrekken, en op hare afzichtelijke puinen, zal zich een Belgische stad verheffen, gereinigd van al hare ongezonde bestanddeelen.’

Wie die ‘ongezonde bestanddeelen’ waren, zal duidelijk worden uit het volgende slot van dit naamloos pamflet:

- ‘Wat u drie betreft, noodlottige menschen, en gij - twee Vlaamschgezinden, dat uwe laagheid de oogen opene aan de ware Vlamingen, dat zij hun de diepte van den afgrond

[p. 23]

toone waarin gij ze wildet storten. De tijd van flamingantisme is uit. Leve het ééne, onverdeelbare België!!’

Franck en Rijckmans hadden zich in een gesprek met Staatsministers Cooremans en Hymans vier uur lang moeten verdedigen: maanden-lang heeft de Regeering, - die nochtans de waarheid wist - dezen laster over Antwerpen onweersproken gelaten!

Het was een te dankbare tegenstelling: het heldhaftige, Waalsche, Luik, tegenover het vuige, Vlaamsche Antwerpen: ‘Liége, la ville héroique et martyre!’ ‘Anvers, la ville infame!’ En nochtans: Reeds den derden dag van de beschieting der forten, hadden de ingezetenen van Luik een verzoekschrift tot de militaire overheid gericht, om toch de stad te sparen! Luik is van een bombardement verschoond gebleven: Antwerpen onderstond er een van 36 uren!... Toch maar voortliegen: ‘Liége héroique, - Anvers, infame!’

Na den oorlog, werd de tegenstelling onderstreept: Luik werd door Frankrijk gedecoreerd... Antwerpen moet die onderscheiding (?) nog steeds derven...

Ik weet niet hoe het gedacht zoo plots bij me opkwam, maar ik voelde een drang om 'n hulde te gaan brengen aan den, te Souburg bij Middelburg, begraven Filips-Marnix van St. Aldegonde. Ieder Vlaming weet dat deze medewerker van Willem van Oranje, de dichter is van het ‘Wilhelmus van Nassauen’ het heerlijke nationale lied, dat, - naast den ‘Vlaamsche Leeuw’ thans op elke Vlaamsche bijeenkomst, rechtstaande wordt aangeheven.

Maar misschien ligt het niet meer zoo helder in ieders geheugen, dat Marnix van St Aldegonde, als Burgemeester van Antwerpen, in 1585 wekenlang heldhaftig de stad verdedigd heeft tegen den Spanjaard Alexander Farnese. Ook hij moest, ten slotte kapituleeeren tegenover de overmacht; ook hij werd van verraad beschuldigd.

De geschiedenis heeft hem echter recht laten wedervaren. Van Vlaamsche zijde werd, in 1872, een gedenksteen onthuld op zijn graf te Souburg.

Het is hierheen dat ik - vergezeld van mijn Oskar en Roza en met bloemen beladen - toog, met het Middelburgsche trammetje. Heel wat zoeken kostte het, vooraleer ik den bewaker van de begraafplaats mocht ontdekken. Eindelijk gelukte het toch en kon het roestige kerkhofhekken geopend worden. Een paar tientallen nieuwsgierigen, in hun schilder-

[p. 24]

achtige Zeeuwsche kleedij, volgden ons, en met ontblooten hoofde, legden wij op de rustplaats van den Grooten Dietscher, onze nederige bloemenhulde neer.

Ik kreeg een gevoel of ik mijn geliefd Antwerpen, op die wijze, had helpen wreken over de laffe aantijgingen van veilig verscholen franschelaars.

Wat er over den val van Antwerpen geraaskald werd, is bijna niet te gelooven. Het was een echte campagne, een weefsel van leugens, systematisch in den vreemde door een hetz-pers verspreid, en Vlamingen en Duitschers werden allebei weldra met eenzelfde sop overgoten. Beide zijn ze toen Germanen, Teutonen, Boches!...

Een van die pers-kwakkels wil ik even in haar rondvlucht nagaan:

In de ‘Koelnische Zeitung’ had gestaan dat, na de overgave van Antwerpen, de klokken waren geluid. Natuurlijk de klokken te Keulen.

‘Le Matin’ van Parijs nam het berichtje over in de volgende bewoordingen:

- ‘Zooals de “Koelnische Zeitung” bericht, werd de Antwerpsche geestelijkheid verplicht de torenklokken te luiden bij den val der stad.’

De ‘Times’ van Londen dikte het aan in dezer voege:

- ‘De “Matin” verneemt uit Keulen, dat de belgische priesters, welke weigerden de klokken te luiden, bij de inneming der stad Antwerpen, uit hunne kerken werden verdreven.’ -

De Italjaansche ‘Corriére della Serra’ wist het nog beter. Luistert maar:

- ‘Zooals aan de “Times” via Parijs uit Keulen bericht werd, zijn de ongelukkige belgische priesters, welke weigerden de klokken te luiden bij den val van Antwerpen, tot dwangarbeid veroordeeld.’ -

En nu weer ‘Le Matin’ die de kroon spant:

- ‘In overeenstemming met een mededeeling aan de “Corriére della Sera” uit Keulen via Londen, wordt bevestigd dat de barbaarsche overweldigers van Antwerpen, de ongelukkige belgische priesters, voor hun heldhaftige weigering om de klokken te luiden, gestraft hebben, door hen als levende klepels in de kerkklokken te hangen, met hun hoofden omlaag.’ -

En zeggen dat alle zulke ‘gruwelverhalen’ er in gingen als... klokspijs!

[p. 25]

Ik sleet mijn dagen gedeeltelijk met lezen in huiselijken kring, wandelingetjes met de kinderen, en kranten doorsnuffelen in een of ander koffiehuis of melksalon.

Zoo viel mij onder oog, een nummer van 24 October van het ‘Journal des Refugiés’ dat door Antwerpsche dagbladschrijvers uitgegeven werd te Rotterdam:

In een hoofdartikel stond daarin te lezen:

- ‘De “Al-duitschers te Antwerpen”:
Tusschen de apostels van het flamingantisme hebben wij geleerd dezen te onderscheiden, die een gevaar zijn voor België en die, om hunne overtuiging te dienen, niet aarzelen zich aan de zijde onzer ergste vijanden te scharen.
't Zijn de vooruitstrevende Vlaamschgezinden die, zonder zich te laten ontroeren door den oorlog, steeds en trots alles aan Pangermanisme doen.
Wij hebben genoemd de heeren Karel Weyler en Raf Verhulst die, onder toezicht der Duitsche overheid, een Vlaamsch dagblad opstellen. Zekere Vlaamschgezinden zouden zich aan de Duitsche overheersching willen onderwerpen, indien zij de zekerheid hadden aldus in Antwerpen elk fransch bestanddeel uit te roeien. Aldus de heer Raf Verhulst, gelukkig een Vlaamsch dagblad te kunnen drukken in een stad waar geen fransche bladen meer verschijnen; aldus nog de heer Louis Franck zalvend sprekend van de Duitsche Overheid; aldus eindelijk de heer Van Cauwelaert, die rood wordt van gramschap op een belgisch journalist die in 't fransch schreef in een Hollandsche krant.’

Wat die vader landsche lasteraars verzwegen was, dat te Brussel reeds sedert lang fransche bladen verschenen onder duitsche censuur.

Het opzet was duidelijk: Vlaamschgezinden verdacht maken van duitschgezindheid; Antwerpen, als de Vlaamsche stad, bij uitnemendheid bezwadderen, en de argelooze bevolking opruien tegen alles wat bewust nationaal Vlaamsch was.

Van haar briefwisselaar ontving de naar Londen uitgeweken Antwerpsche ‘Métropole’ eene correspondentie, waaruit het volgende, onder hoofding ‘Het leven te Antwerpen’:

‘Nog slechts weinige vluchtelingen zijn teruggekeerd. Het café “Flora” werd den 18n October heropend en is een centrum geworden, waar Duitschers met pangermanistische flaminganten verbroederen.
De “Antwerpsche Tijdingen” door verstokte duitschgezinden als Karel Weyler, Raf Verhulst en Louis Mauw opgesteld en door den antimilitarist Bouchery gedrukt, blijven verschijnen. De handeling van dit blad walgt terecht al de belgische vluchtelingen in Holland.’

[p. 26]

Nog vele anderen moesten het ontgelden: Pol de Mont, Adelfons Henderickx, Leo Augusteyns...

Waarlijk de franskiljons waren al dadelijk ‘actief!’... en de ‘Godsvrede’ was voor hen... een ‘vodje papier’!

In de Societeit der Zeeloodsen hoorde ik zekeren morgen, Frans Van Cauwelaert een toespraak houden, om de menschen aan te sporen terug te keeren naar hunne haardsteden. Praatjes, als zouden alle mannen tot 40 jaar opgepikt worden en naar Duitschland gestuurd, sprak hij beslist tegen.

Eentonig gingen de dagen voorbij. Een uitstapje naar Middelburg om de wondermooie Abdij daar te bezichtigen, bracht wat afwisseling. Ook wel eens een paar bezoeken aan ‘Bioskopen’ waar ik o.a. een interessante voorstelling van den Marne-slag zag, bij middel van bewegende lijnen, die troepenmassa's verbeeldden. In het kleine Stedelijk Museum van Vlissingen waar ik, af en toe, een voormiddag ging slijten, trof ik een eigenhandigen brief aan, op oudejaarsdag 1567 geschreven door Hertog van Alva om zijn komst bij den Vlissingschen Magistraat aan te kondigen, in vervanging van de Hertogin van Parma.

Een liederavond, door Emiel Hullebroeck ingericht, woonden wij bij. Ik herinner me nog zeer wel, hoe ik hem een briefje liet brengen, om de ‘Vlaamsche Leeuw’ aan te vragen, en hoe, bij de eerste toonen, de gansch-gevulde zaal rechtsprong en uit volle borst mee instemde. 'k Zal niet loochenen, dat ik een beetje ontroerd was...

En het voornemen om spoedig naar Antwerpen terug te keeren, werd er voorzeker nog door aangewakkerd. Mijn schoonvader was reeds alleen den toestand gaan verkennen en had een paar brieven van mij aan mijn broeder, aan mijn eersten klerk, en aan mijn vriend Segher Rabauw mee over de grens gesmokkeld. De antwoorden kwamen nu, gepost te Roozendaal, 'k weet niet hoe noch door wien.

Eenstemmig werd mij aangeraden terug te komen; alles was rustig, en wie zich naar de noodwendige ordevoorschriften gedroeg, had volstrekt niets te vreezen...

Dit vooruitzicht bracht ons in de stemming van ‘een Antwerpen kermis’ en ik wilde niet langer dralen om de voorbereidingen tot de reis te treffen.

Het was einde November geworden, en Clemmeken was geheel opgeknapt. Met den trein zou het al te lastig gaan: die waren steeds bomvol, en met ons zeer talrijk groepje zou

[p. 27]

het niet mogelijk geweest zijn te zamen te blijven bij het overstappen onderweg. 't Was in die dagen een waarachtige onderneming: menige hoed werd vertrapt, vele kleederen gescheurd. Zoo had mijn schoonvader geschreven...

Dan maar weer met de boot... al keken mijn kinders wel wat schuw: ze herinnerden zich zeker het bewogen tochtje van 5 October...

De Hollandsch-Duitsche Konsul maakte eenig bezwaar, omdat wij - zoo beweerde hij - te lang getalmd hadden, maar een briefje van Clemmeken's dokter bracht de zaak in orde, en wij verkregen onze paspoorten.

Overvaart werd besproken voor 8 dagen later, - de familie in Antwerpen van onze komst verwittigd door een per trein reizend zakenvriend, en we konden gaan inpakken. We hadden thans dubbel zooveel ‘rommel’ (een betiteling door mijn vrouw gegeven). Zonder nog te spreken van stapels kranten en illustraties die ik tot geen prijs wilde achterlaten, en die dan maar gepakt werden in een lap tenten-linnen van mijn zoon Oskar, als lid van de ‘Wandelknapen’ der toenmalige ‘Vereeniging tot bevordering van Volkskracht’.

Die laatste week duurde vervaarlijk lang... en toen eindelijk de dag gekomen was, stonden wij ruim een uur voor den afgesproken tijd aan de boot.

Hoe zalig! Wij gingen Antwerpen terugzien. Nooit heeft mij een vacantiereis vroolijker gestemd!