Beschryvinge ende lof der stad Haerlem in Holland

Graf schrift van Pieter Janszen Raed, aen eenen der Pylaeren van den Toren in de Groote Kerke,

Den xxix. Decembris werde Pieter Janszen Raedt hier begraven.

QVâ ferVs InnoCVos IVgVLarat LVCe pVeLLos
ReX, heV fataLIs LVXIt & Ipsa MIHI!

[p. 192]

 

De dag VVaer in VVeL-eer de kInd'ren sIIn gestorVen,

 

DIe door Herodes VoLk so sChendig sIIn VerdorVen,

 

DIe heeft MII ook aLhIer op onse Vest en WaL

 

Het LeVen gansCh beroofd door eenen IIs'ren baL.

Dit Graf-schrift staet daer boven: ik achte van sijne Huysvrouwe.

Anno XVc. LXIX.
Den xxix. Julij is hier begraven Ermgaerdt Coenraedts dochter.

INGENIO COMIS, DEMISSA, ET PACIFICATRIX,
HEI NIMIVM CRVDO RAPTA PVER PERIO!

Een VroVVVe, Vroed Van aerd, niet trotzIg Van geVoeLen,
LIefhebster Vande Vre, en haetster Van het VVoeLen,

Van tVVIst, Van ongeMaCk; Is (Laes!) In kIndes nood

Van't LeVen VVeg gesCheVrd door een onrIIpe dood.

Middelertijd deden die van binnen daeglijkx anders niet dan op hunne vijanden met eene ongeloofelijke manhaftigheyd ende couragie uytvallen, op dat syse met schermutzeren moede maekten, ende krenkten, ende alle afbreuk deden waer sy konden: onder welke schermutzingen sy dickwils terwijlen hunne victualie ende nooddruft, ofte boden ende posten van buyten inkregen, ofte na den Prinze tot hunne bescherminge uytgeley deden.

Onder veele andere uytvallen is een van den 25. Maert verre de voornaemste, ende overwaerdig datze hier ter eren gedacht werde: also men van diergelijken ofte niet ofte weynig leest. Dit is dan aldus in't werk gegaen. Eerstelijk sijn des morgens ontrent 7. uren, 200. Waelen de Sijlpoorte uytgetrocken om met den vijand te schermutzeren inden Hout, den welken sy flukx uyt hunne eerste schanze dreven: maer niet sterk genoeg sijnde quamen met verlies van twee mannen wederom in de Stad. De Heren Burgemeesteren met den ganschen krijgsraed uyt gemelde zoldaeten de gelegenheyd van dat quartier vernemende, hebben met gemeyn goed-vinden besloten datmen dat quartier na middag met 9. ofte 10. vaendelen soude pogen op te slaen, ende stormender-hand in te nemen, het welke ook ontrent vier uren op dese maniere geluckelijk is te weeg gebragt. Daer werden ses vaendelen meest al Bourgoensche met sommige burgeren de Leysche Waterpoorte uytgeset, waer by ook een Jagt was, ende andere schuyten van oorloge, ook trocken 200. Franzoysen ende Waelen ter Sijlpoorte uyt, om de schermutzinge aen te vangen, ondertuschen

[p. 193]

quamen die andere mede in't garen, ende vielen op verscheyde plaetzen⁺ te gelijk onvertzaegd aen. De Duytschen losten hun grof geschut op die vande Stad, maer met gering voordeel, ende verliepen daer op flukx ende verlieten alle hunne schanzen seer schandelijk, maer werden van de onsen snellijk vervolgd, ende achterhaeld, ende met honderden omgebragt, so lange tot dat sy over gene sijde vande Noordwijker-Hout-Vaert onder het geschut vande Spaenschen aen Duyn gevlugt waren. Die vande Stad staken over de 300. tenten aen brand, ende plonderden dat gansche Duytsche quartier uyt, met sich nemende vijf dobbele bassen, twee metaele stucken, veele koeijen, ende kalveren, met ontrent dertig paerden, ende veel buspoeder, met negen vaendelen, de welke sy des anderen daegs in teyken van triumphe, ende in spijt van hunne vijanden, op hunne wallen lustig lieten afwaeijen, ende voords eenen gansch swaeren roof van klederen, mantels, fluwele bonnetten, silvere schalen, goude ringen, ende ontallijke rustingen, storm-hoeden, roers, rappieren, ende diergelijken huysraed. Daer bleven van den vijand ontrent acht honderd mannen, boven de gequetsten, ende maer acht van die van binnen, waer onder een burger was, ende een vermaerd Walsch Kapiteyn, Derdeyn genaemd, die in't bouwen van de sterkten de Stad seer goede diensten gedaen hadde, ende in desen tocht sijn volk dapper aengevoerd: waerom hy vande Stad seer beklaegd werde. Don Frederico heeft na dese nederlage dat quartier der Duytschen met enige Spaenschen versterkt.

Ik en kan niet nalaten, noch enige andere diergelijke Vytvallen,⁺ ende vroome feyten van wapenen, van onse vroome burgeren, ende zoldaeten, gedurende dese onse strenge belegeringe, met sommige andere merkelijke geschiedeniszen naer waerheyd der sake tot lof van onse Stad te verhalen.

Den 17. Jan. sijn enige van des Stads zoldaeten de Schalkwijker poorte uytgelopen, ende op Rustenburg seer mannelijk aengevallen, alwaer de Duytschen sich beschanst hadden, om gemelde sterkte te bemagtigen: ende hebben dan eerst de water-molen, die de vijanden verlieten, ingenomen, ende daer na Rustenburg gelijkenlijk gansch⁺ moedig aengegrepen, ende stormender-hand ingenomen, ende alles van den vijand dood geslagen wat niet ontlopen en konde, ende de veroverde plaetze verbrand. Een Haerlemsch Vaendrager heeft eenen der vijanden het vaendel uyt de hand geruckt, ende den Vaendrager doorsteken. Ende sijn dan also met gemeld vaendel, drie trommelen, ende veel ander geweer, triumphelijk na de Stad wederom gekeerd.

Wanneer nu ook de vijanden in Schalkwijk begonnen te nestelen,⁺ so sijn die vande Stad den 18. Jan. daer op aengevallen, ende hebben de vijanden in de vlugt gedreven, so dat veele van hun in't Sparen liepen, ende verdronken.

+ Gedenk-waerdige Vytval van die van Haerlem op het Bosch den 25. Maert 1573.

+ Andere Vytvallen ende vroome feyten van vvapenen van die van Haerlem ende andere merkelijke geschiedeniszen.

+ Lopen Rustenburg af.

+ Drijven den vijand uyt Schalkvvijk.

[p. 194]

⁺Den 19. Jan. geleyden enige Adriaen van Berkenrode, Schepen vande Stad, met sommige sleden na den Prinze, alwaer sy van de vijanden uyt Schalkwijk, Haerlemmerlie, ende Vijfhuysen werden bejegend, ende bestreden. Maer de onse hebben den vijand vrijmoedig onder de ogen gesien, hoewel sy op verre na so sterk van volk niet en waren, ende hebbense strakx in de vlugt geslagen. Waer op sy hunne victorie vervolgende over de twee honderd der vijanden sloegen, ende het Huys ter VVeuwen, ende Vijfhuysen, met noch eene molen aen brand staken, wederkerende met eenen heerlijken roof van twee trommelen, ende veele harnaszen, roers, spietzen, ende andere wapenen, beneffens twee gevangens.

⁺Den 30. Jan. sijn die van de Stad wederom geweldig de Sijlpoorte uytgevallen, om het geschut van den vijand aldaer te vermeesteren, ofte ten minsten te vernagelen, het welke hun datmael ten besten niet en geluckte, also de vijanden in hunne schanzen gereed stonden om te stormen: dies de onse sonder iets uyt te richten wijken mosten met verlies van ses ofte seven mannen, ende ontrent 40. gequetsten, waer onder drie Kapiteynen ende een Vaendrager waren, te weten Hopman Wiertenberg met eene spere in sijne borst gesteken, Michiel in sijne hand gewond, Couzijn in sijne knie, ende sijn Vaendrager door dan arm geschoten.

⁺Den 4. Febr. sijn 40. ruyters de Schalkwijker poorte uytgereden met 4. sleden, ende twee baszen op de selve, met eenige teer-hoepen, ende hebben Vyfhuysen ten twedemael afgebrand.

⁺Den 10. Feb. hebben die van binnen de Haerlemmer-Lie bestookt, ende afgebrand.

⁺Den 24. Maert. is het Leproos-huys, het Sieken genaemd, ten dele door ongeval verbrand.

⁺Wanneer den 11. April 'sPrinzen schepen te Heemstede lagen, ende die vande Stad daer uyt meynden, datze volk landen ende opsetten wilden: so sijn sy met 140. zoldaeten uyt de Sijlpoorte, ende 600. uyt de Waterpoorte, ende noch 200. uyt de Schalkwijker poorte getogen, om die van de schepen in den brand niet te laten. Maer also de schepen niet aen en quamen, ende de vijanden op hun met aller magt geweldig aendrongen, so mosten de onse al schermutzende te rugge trecken, alwaer twee Kapiteynen van hunne eyge Duytschen geschoten ende gequetst werden, namelijk Steenbach in sijne lendenen, ende Christoffel Vader in sijn been.

⁺Den 19. April, 'snachts, is Kapiteyn Beaufort met sijne Schotten ende sommige Burgeren de Schalkwijker ende Sparenwouder poorte met witte hemden uytgevallen, ende hebben de Schanze van Rustenburg manlijk afgelopen, ende stormender-hand ingenomen, vernielende veele van hunne vijanden, ende met sich brengende vier gevangens, ende vier vaendels: welke Schanze die van de Stad ze-

+ Verbranden het Huys ter VVeeuvven, ende Vijfhuysen.

+ Vergeefsche Vytval.

+ Steken Vijf huysen wederom aen brand.

+ Ende de Haerlemmer Lie.

+ Brand te Sieken.

+ Vergeefsche Vytval.

+ Schanze van Rustenburg by die van Haerlem overvallen ende
ingenomen.

[p. 195]

dert hebben ingehouden, onder welker bescherminge de Koeijen van⁺ de Stad buyten de Sparenwouder ende Schalkwijker poorte uytgingen tot het eynde der belegeringe, gelijk ook buyten de Sijlpoorte, in spijt der vijanden, wat sy ok daer tegens deden: want hoe seer sy op de selve daeglijkx loerden, ende wat aenslagen sy daer tegens maekten, so hebben sy oyt gansch weynig uytgericht: ook blevender meer vijanden om de beesten, als sy wel beesten kregen.

Den laetsten April vielen die van binnen wederom met vijftig⁺ man uyt, ende schermutzeerden met de Duytschen in het Bosch: doch daer en werde hun hoofd ende aenvoerder Margotin, een vroom ende moedig Kapiteyn, geschoten, van welke wonde hy korts daer na in Stad is gestorven.

Den 23. Meij ontrent vier uren na den middag quamen de vijanden⁺ sterk uyt de Fuyk ende andere schanzen hard op Rustenburg aendringen, in meninge die schanze te vermeesteren, ende de koeijen der Stad weg te drijven, ende nu alrede de loop-schanze ter sijden ingenomen hebbende tot hunnen grooten voordeel, waren al aende brugge vande voornaemste schanze: maer die daer binnen waren al aende brugge vande voornaemste schanze: maer die daer binnen waren hoewel seer weynig in't getal, weerden sich dapper mannelijk, ende ook insonderheyd Tseraerts met enige zoldaeten die hun te hulpe quamen. Daer bleef een groot meester der Spanjaerden, met eenen gouden keten om den hals, ontrent 300. goude kroonen waerdig, met noch enige andere hoofden ende aenvoerders, Kapiteynen, ende Sergeanten: waer van sy vier hoofden op korte pieken, inde ogen der Spanjaerden, op de wallen van de schanze, tot eene triumphe uytstaken. Sy souden den ganschen hoop meest al vernield hebben, ten ware by ongeval de brand in hun buspoeder waer gekomen, waer door Tseraerts met sommige anderen niet weynig verbrand ende verseerd werden.

Wanneer die van binnen den 25. Meij door eenen vliegenden post⁺ de wete kregen van seker merkelijk ontzet van poeder aen den oever van het Meyr, so sijnse des nachts in een groot getal met een vrezelijk geschreij de Schalkwijker poorte na de schepen uytgevallen, om de vijanden te verschricken: maer die met het poeder geladen quamen, meynende dat sy vijanden waren, schoten tegens de onse in, ende worpen het kruyd in't water, ende vloden van vrese, waer van enige verdronken, ende enige vande vijanden achterhaeld ende geslagen werden. Ook werde Ripperda selfs door een musket-kogel gewond: Sy bragten noch drie gevangens binnen, waer onder een Kapiteyn was. Daer werde middeler tijd dien ganschen nacht, door dit vervaerlijk geroep, rondom de Stad overal buyten ende binnen alarm gemaekt, met een schrickelijk gekrijt van val aen, moord, sla dood, ende diergelijke, tot verschrickinge van veele menschen.

+ Koeijen van de Stad gaen uyt gedurende de Belegeringe.

+ Vergeefsche Vytval.

+ Spaenschen Storm op Rustenburg afgeslagen.

+ Vergeesche Vytval.

[p. 196]

Vytvallen uyt de Stad.	Aenvallen op de Stad.
December. 20. 25. 31. twemael.	20. twemael.
Januarius. 1. twemael. 14. 17. 18. 19. 20. 21. twemael. 30.	15. 31.
Februarius. 1. 2. twemael. 3. 4. twemael.
Maert. 9. 12. 22. 25. twemael.
April. 7. 9. twemael 11. 19. 24. 28. 30.	11.
Meij. 7. 15. 16. 19. 23. 25.	19. 21.
Junius. 2. 9.	15.

Vytvallen uyt Rustenburg.	Aenvallen op Rustenburg.
April.	20. 25.
Mey. 17. twemael: want eerst hebben sy de Loop-schanze van de Fuyk afgelopen. Ende daer na 'snachts daer aen de Schanze van Jan Pietamen bestookt, twee Schildwachten doorsteken, ende eenen doorschoten, uyt beyde de plaetzen enigen buyt met sich nemende.	23.

Vytvallen der Vijanden op de Koeijen vande Stad.

Buyten de Sparenwouder ende Schalkwijker poorten,	Buyten de Sijl-poorte.
Meij. 6. 10. 23.	7. 13. 20. 24. 26.
Junius. 12.	12.

⁺In dese gemelde stormen ende uytvallen werden nu en dan aen wedersijde sommigen gevangen, die al voords sonder genade gehangen, ofte anders gedood werden, also der in die hitte der oorloge geen quartier en was: die wy dan ook den leser alhier voor stellen, om sommiger geschiedeniszen wille, die sich ontrent dese sake hebben toegedragen.

+ Gevangens aen vveder sijde sonder genade om gebragt.

[p. 197]

Omgebragte binnen Stad.	Omgebragte buyten Stad.
December 21. is een zoldaet, daegs te voren na den storm onder de doden levendig gevonden, opgehangen.
27. werde een gevangen Wael opgeknoopt.
Januarius. 8. hebben die van de Stad eenen Corporael, dien sy den laetsten van December gevangen hadden, over het Blockhuys aen eene spriet opgehangen.
16.	hebben de Spanjaerds een hoofd^+ uyt hunne schanze over het Blockhuys geworpen, alwaer sy in een briefken by schreven: Dit is het hoofd van Kapiteyn Philips Koning, die u met tweeduysend ruyters ofte mannen soude ontzet hebben.
Waer op die van binnen twaelf gevangenen ophaelden, ende ophingen, drie soetelaers van Amsterdam, eenen Wael, ende acht Hoogduytschen: waer van sy elf hoofden, de baert op sijn geus geschoren, in eene tonne gepackt, van het Bollewerk in der Spanjaerden schanzen afrolden, met dit schrift: Draegt dese hoofden den Hertog van Alba, voor den tienden penning, waerom hy dese belegeringe voor de Stad begonnen heeft, ende also hy terstond niet en is betaeld geweest, so senden wy hem het elfde voor interest, ofte fret, so dat hy sich niet en heeft te beklagen.
Februarius. 1.	hebben de vijanden eenen Stads bode gekregen, ende te Hillegom opgehangen.

+ Bittere schamperheyd van wedersijde

[p. 198]

10. is een pijonnier onder de Stads wal opgehangen.
21. sijn enige gevangenen van eenen Damloper vanden vijand, aenden Hoogen Dijk by de Fuyk opgehangen.
Maert 2. heeft Marinus Brand twee van des vijands volk by den Over-toom gevangen, ende in Stad gebragt, alwaer sy ondersocht ende gepijnigd sijnde terstond sijn opgehangen.
April 4. hebben die vande Stad elf gevangenen buyten de Schalkwijker poorte op-gehangen, ende eene vrouwe verdronken.
22. sijn noch drie zoldaeten gehangen.
Meij. 9.	werde van den vijand wederom een hoofd aen't Bolwerk overgeworpen, met dese letteren daer by: Dit is Kapiteyn Oliviers hoofd.
27.	hebben de Spanjaerds des avonds ten acht uren op het Bolwerk eene galge opgerecht, alwaer sy enige zoldaeten, ende burgers, die met kruyd inde Stad meynden te komen, so men vermoede, sommige aen den hals, ende sommige by de beenen ophingen.
Waer door de zoldaeten van de Stad verstoord ende verbitterd sijnde, hebben ook in't gesichte van den vijand eene galge gemaekt, ende Mr. Quyrijn, Mr. Lambrecht, eenen Paep, eenen jongen, ende ^*Adriaen van Groene-veen, met de beenen om hoog, ende voords tot elf toe opgehangen, ende Mr. Quyrijns dochter met eene Waelinne inde Bakeneszer grafte versmoord, ende gestenigd: ende dit alles sonder weten ofte consent van den krijgs-raed, ofte Magistraeten.

* Gevangen den 20. Ian.

[p. 199]

Julius 1.	hebben de Spanjaerden op hunne Katte tien ofte elf personen opgehangen.
11. werde Maritjen, de dochter van Mr. Quyrijn, met de huysvrouwe van eenen koster van de Groote Kerke, vande zoldaeten doodgeslagen.

Ook quamender by wijlen ter wedersijde enige overlopen: waer⁺ van ik hier met-eenen de Lijste moet voordragen.

+ Overlopers aen wedersijde.

Overlopers in de Stad.	Overlopers uyt de Stad.
Januarius. 17. is een, die den 10. Jan. door 'tmistig weder verdwaeld op't Meyr gevangen was, aen't Blockhuys, met andere pijonniers delvende, inde Stad over gekomen.
19. is een Engelsman, in den mist vanden vijand ook gevangen, by Vijfhuysen van de onsen met andere gevangenen gekregen, ende verlost.
Februarius. 20.	is een gevangen vrijgelaten Wael inden Hout na het Duytsche leger wederom overgelopen.
Maert 14. 'smorgens iszer een Wael uyt het Bosch overgekomen, ende is voords gevangen na den Prinze gevoerd.
Meij 12. 'snachts iszer een gevangen op den Diemerdijk, van een vijands-oorlog-schip los gebroken, ende naekt in Stad gekomen.
26.	is Mr. Dirk van Stompwijk, een burger, ende jongman, na Overveen by de Waelen overgegaen.
Junius. 8.	is een schipper uyt Stad na de Fuyk overgelopen.
26. is een dronke Wael, uyt de Fuyk tot Rustenburg overgekomen, in Stad gebragt, ende ge-

[p. 200]

vangen geset.
Julius. 10.	is een zoldaet tot den vijand overgelopen.

⁺Onder dese stormen ende aenvallen van den vijand, ende uytvallen van die van binnen, sijn dickwils verscheyde Mijnen so vande Spaenschen, als vande Stad gesprongen, die sy van langer-hand gedolven, ende toegemaekt hadden, ende by de beste gelegenheyd aen weder sijde met buspoeder werden opgeblasen.

+ Mijnen.

Mijnen vande Stad.	Mijnen van den Vijand.
Januarius. 30. 31.
Februarius. 4. 5. 8. 10. 19. 28.	17.
Maert. 14. waer door sy eenen Spanjaerd levendig in de Stad haelden, maer sterf korts daer na.	19. 31.
20.
April. 8. 28.	6
Meij. 14. is eene Mijne vande Stad door swaeren regen, ende het delven van den vijand ingevallen: waer door drie zoldaeten bevallen sijn, ende twee gewond.
18. Op desen dag werde geordineerd, datmen wederom na buyten uytwerken soude: dewijle de vijand by na door de wallen der Stad gedolven hadde: ende wonnenwederom de dickte van twee vademen.
30.	dede de vijand eene Mijne springen, die drie zoldaeten dode: So waren ook de Kapiteynen Vimi ende Couzijn in groot gevaer, want de eene lieter sijnen mantel, ende de ander was met de aerde al bevallen, maer werde met noch eenen zoldaet, levendig uytgedolven.
Jun.	4.
7.	hebben die vande Stad eene Mijne van den vijand gevonden, ontrent negen vadem lang, vande

[p. 201]

	Kruyzpoorte onder de wal na de St. Jans poorte toelopende.
	10. dede de vijand eene Mijne springen: ende die van binnen hebben door't behulp vanden rook eene andere Mijne van den vijand ingewonnen.
	13. werde den vijand noch eene Mijne benomen.
	15. heeft de vijand eene Mijne met buspoeder op-geblasen, die achter uyt berste, ende meer quaeds in sijn volk als inde Stad dede: ende des anderen daegs sijn twee zoldaeten van de Stad die besprongen waren noch levendig uytgedolven.

Ik hebbe boven verhaeld, dat Don Frederico, vernemende ende⁺ gevoelende, dat hy de Stad met stormen ende geweld niet en soude konnen bemagtigen, voor sich nam den voet van oorloge te veranderen, ende de Stad rondom vastelijk te besluyten, ende door sulke benouwinge ende besettinge uyt te hongeren, ende te vermeesterten: want sy kregen daeglijkx grooten toevoer van alderleij lijfs-nooddruft, ende ammunitie van oorloge over het Meyr binnen, so eerst met sleden over 'tijs, als na met schepen by open water, het welke den Prinze seer licht om doen was, also hy't voordeel daer van in hadde, ende daer op sterk met oorlog-schepen was, onder den Admirael Marinus Brand, of schoon die van Amsterdam ook enige schepen ende galeijkens daer op hadden, waermede sy niets ofte weynig uytrichteden. Hier door was eenen geruymen tijd alle ding inde Stad wel te bekomen, ende van redelijken prijs, also dat die van binnen inden eersten weynig ordre op de mondkost stelden, op hope dat het hun daer aen niet en soude feylen, voornamelijk in den somer, als sy alles met schepen genoeg (so sy meynden) souden inkrijgen.

Insonderheyd waszer den 21. Feb. ende ontrent dien tijd, so volle⁺ overvloed als of de Stad niet en ware belegerd afgelesen. Ook werde den 7. Maert vrij excijs van alle dingen afgelesen. Niettemin so hadden sy nu al in den maend Januarius, hoewel eenen kleynen tijd, half rogge en garst, ende half rogge ende haver gebacken, ende moutkoeken gegeten.

Den 29. Jan. werde vande peuije van het Stadhuys afgekondigd,⁺ ende belast, dat de vleeschouwers het oszenvleesch niet dierder dan twee blanken 'tpond, ende het koeijevleesch eenen braspenning en

+ Ontzet ende toevoer van mondkosten, ende voorraed ten oorloge.

+ Overvloed van lijftocht binnen Haerlem, ende vrije excijs.

+ Ordre op den prijs vande eetbaere waren.

[p. 202]

souden verkopen. Ende den derden Feb. daer aen, werde van gelijken scherpelijk bevolen, datmen een roggenbrood niet hooger dan op twee stuyvers, eene pinte soetemelk op eenen blank, een pond koeijen-kaes op negen duyts, ende een pond boters op twee stuyvers, en mogte houden.