Beschryvinge ende lof der stad Haerlem in Holland
(1628)–Samuel Ampzing–
Auteursrechtvrij
[Folio A1r]
| |
Nederlandsch Tael-bericht.
| |
[Folio A1v]
| |
tene dwalingen. Ik en kan ook niet sien, dat wy tot noch toe eene sekere ende vaste spellinge hebben, de eene aldus, de andere also schrijvende, ja de eene ende de selve by sich selven niet seker zijnde, ende in het selve schrift, ja woord, van spellinge dickwils veranderende: dies wy ook niet eygentlijk en konnen geseyd worden van de oude spellinge af te wijken, als wy trachten onse spellinge vast ende seker te maken. Ik en binde mij dan ook aen niemand, maer volge slechts dat gene dat ik de reden, ende den grond onser sprake, achte alder gelijkformigst te wesen.
Nullius addictus jurare in verba Magistri.
Ik sie niet op die geen die iet-wat drijft, of seyd:
Maer wat de waerheyd is, en hoe de sake leyt.
Ende waerom en sullen wy ook niet pogen onse sprake allenthalven so veel lichts te geven als wy immermeer vermogen, ende lichter te maken voor de vreemdelingen, gelijk ook veele andere volkeren voor desen loffelijk ende profijtelijk gedaen hebben? Ik houdese ook prijs waerdig de welke arbeyden onse moederlijke tale suyver te spreken, ende te schrijven, ende ook niet eene enige letter te stellen, daer sy dies nood sijnde, geene reden ende rekenschap van en souden konnen geven: ende volgens trachten onse verlatene ende ongehavende, doch rijke ende zierlijke sprake, naer vermogen, op te helpen, ende tot haere volkomenheyd te brengen, haer, ende Gode dankbaer, diese ons gegeven heeft. 'Tis meer dan al te kennelijk, dat tot noch toe de meeste schrijvers hier op gansch niet, ofte geheel weynig, gelet hebben, ende even so luttel op de Ga naar margenoot” geslachten, ende het Ga naar margenoot† buygen van de Ga naar margenoot‡ gevallen, in beyde de Ga naar margenoot* getallen: waer in nochtans een groot zieraed van onse tale gelegen is. Ende (voorwaer!) het en sluyt niet veel, ende en is gansch niet ere genoeg, datmen over al te huys is in alle vreemde spraken, ende ondertuschen schier vreemd in sijne eygene ende moederlijke tale: so toch onse Erasmus, dat groote licht, ende zieraed van Nederland, heeft durven seggen in sijn Boek van de rechte uyt-sprake van de Latijnsche ende Grieksche Tale: Foedum esse, hominem in eâ linguâ videti hospitem in quâ natus est. 'Tis schande dat een mensch niet wel en is gegrond
En vreemd selfs in de tael van sijnen eygen mond.
So en is dit dan ook voords geene knibbelinge de lanâ caprinâ, als men seyd, ofte een geschil van eene nietige sake, maer een eerlijk ende prijzelijk voornemen. | |
[Folio A2r]
| |
Al ist geen stuck van saligheyd,
En daer so magtig veel aen leyt,
Al ist geen hoog en wichtig ding,
'Tis evenwel geen beuseling.
De mis spellinge in de vreemde talen word in de scholen voor eene groote mis-stellinge gerekend: ende wy achten dat in de onse niet eene siere. 'Tmoet daer op een tip en stip aenkomen: ende wy paszen by ons op geheele letters niet. Daer en is ook geen lanuner, ende onhebbelijker ding ter wereld in eene sprake, als de vermenginge der geslachten, ende de verbrabbelinge der gevallen. Behoord dan een yder rechtschapen, redelijk, ende verstandig mensche, ende voornemelijk die sich in andere spraken geoeffend heeft, sijne moederlijke tale niet wel so veel suchts toe te dragen, dat het hem wel de pijne waerd moste wesen, dat het hem niet even eens, ende gelijke veel en ware, hoe hy schrijve, ende spreke, ende sijne sprake, ende spellinge niet in't wilde, nochte op den dollen bof heen en slingere, maer die met bescheyd, ende naer den eysch, tot zieraed, ende ere omsichtelijk gebruyke? De Franzoysen, Italiaenen, ende Spanjaerden maken schier eenen afgod van de hunne: ende wy souden de onse by-na met vuyle voeten treden: daer dan noch de hunne eene opgeraepte ende verdorve sprake uyt de Latijnsche is (dat ik met hunner oorlof wil geseyd hebben) diese met de Romeynsche heerschappije hebben aengenomen, hebbende te gelijk hunne vrijheyd met hunne moeder-tale verloren, verdwaeld, ende verwiszeld, gelijk dat onder anderen ook de naem der Waelen selfs veel-licht betuygd, ende mede brengt: maer de onse is ons eygen, ende veel rijker ende heerlijker als de hunne. So wilde ik dan ook wel, dat wy van dese onse kostelijke ende loffelijke tale wat meer werks maekten, ende wat meer yverden voor haere ere, als wy wel gemeynelijk doen. Ja het is maer al te waerachtig, ende meer dan bekend, (voorwaer! een merkelijk ongeluck voor onse sprake) dat sy voornamelijk, ende doorgaens, van de geleerdsten selfs, die haer de hand mosten bieden, ende in ere houden, door vreemde ende uyt-heemsche woorden gansch verbastaerd, ende bedorven word, die dan eerst meynen geleerdelijk ende zierelijk te spreken, wanneer sy door gemelde opgeraepte, onduytsche, ende onbekende woorden, hunne moederlijke tale van onvolmaektheyd opentlijk brandmerken, ende beschuldigen, so sy toch is sich selven genoegzaem is, ende de hulpe van andere spraken geenzins van doen en heeft. Men banne die dan toch eenmael plotzelijk uyt onse tale, so veel mooglijk is. Wil yemand Franzoys, ofte Latijn spreken, dat kan hy ja immers wel doen: men late onse tale maer ongeschoffierd in haer geheel. 'Tis eene ontijdige geleerdheyd, die men (quanzuys) tonen, ende roemen | |
[Folio A2v]
| |
wil met schendinge, ende onteringe van sijne moeder-tale. Hier uyt is ook ontstaen, dat men de aengenomene vreemde woorden in de eyge namen in hunne gevallen naer de Latijnsche wijse liever heeft willen buygen, als naer onse eygene: so seggen onse geleerden, Petrus, Petri, Petro, Petrum, Petre, Petro: Samuel, Samuelis, Samueli, Samuelem, Samuel, Samuele, &c. dat dan immers geen goed Duytsch en kan wesen, also de gemeyne man, die immers sijn Duytsch kan spreken, ons hier in niet en kan volgen, ende niemand sonder kennisze der Latijnsche sprake magtig is sulkx waer te nemen, ende te gebruyken, sonder al te met schandelijk tegens de gevallen te lopen, ende daer over lelijk te vallen, het welke dan gansch onaengenaem is in alle geleerde oren: waerom ook selfs die groote verstanden Daniel Heinsius, ende Hugo Grotius, dese Latijnsche buygingen in hunne laetste Nederduytsche werken hebben nagelaten. Dat ik dan daerom segge, datmen niet en meyne, dat wy dit uyt botticheyd ende onwetenheyd doen, maer willens, ende wetens, ja dat wy het doen moeten om Duytsch te spreken: het welke de E. Christiaen van Heule, Mathematicus, in sijne Spraek-konste ook seer wel gemerkt, ende aengeteykend heeft. Ik en hore hier die geleerden niet, die hier op seggen, dat wy dan liever die namen van de Latijnsche uyt-sprake, als Petrus, Paulus, Iohannes, Iacobus, ende diergelijke behoorden na te laten, also wy de Latijnsche buyginge niet en willen, konnen, nochte mogen volgen, ende de Duytsche van Pieter, Pauwels, Jan, ende Jakob, in de plaetze altijd te gebruyken: want ik geef met waerheyd ter andwoord, dat die namen ook in onse moeder-tale sijn aengenomen. Meyne ook dat het vreemd in onse oren soude klinken van geleerde mannen also te spreken. Ja 't konde ook insonderheyd onsen luyden aenstotelijk wesen de H. Apostelen also slecht heen te noemen: ten ware wy het woordeken Apostel daer altijd by deden, ofte het oude Paepsche Sinte weder opgroeven, dat dan in eene vrije rede wel geschieden konde, maer in den Rijm altijd geene plaetze en kan hebben. Anders in de gemeyne luyden kan ik onse Duytsche namen best lijden: ja meyne, datmen geene andere en behore te gebruyken. Het is geheel ongerijmd, dat sommige met een alhier voorgeven, dat wy dan ook den naem van Iesus Christus niet en behoorden te houden, maer in den Duytschen naem van Saligmaker ende Gesalfde te veranderen: want dit is de eygen naem, ende toenaem onses Heeren: ook mostmen dan op gelijken voet niet alleen geen Petrus, maer ook geen Pieter, maer Ga naar margenoot+ Steen seggen: ende waer sullen wy dan ook eyndelijk met alle de Bibelsche namen, voornamelijk in den Ouden Testamente, blijven, die vast alle by sekere gelegenheyd van ampten, plaetzen, tijden, geschiedeniszen, ende andere omstandigheden sijn gegeven? Maer dit overgeslagen. Dit misbruyk gaet ook noch so verre, dat wy die eyge namen, die wy naer de Duyt- | |
[Folio A3r]
| |
sche wijse in de gevallen buygen, evenwel op de Latijnsche maniere gebruyken, seggende: Het saed Abrahams, het huys Jakobs, de kinderen Israels, de Psalmen Davids, ende diergelijke, in plaetze van Abrahams saed, Jakobs huys, Israels kinderen, Davids Psalmen, dat onse tale geenzins lijden en kan: Want wy en seggen niet, het saed Jans, het huys Pieters, maer Jans saed, Pieters huys, ofte het saed van Jan, het huys van Pieter. Ik en steke hier niemand, ik spreke in't gemeyn, ja ook van mij selven. Ik weet ook wel dat ons dese maniere van spreken door lange gewoonte in de scholen, ende zedert, in den mond, ende oren so verstorven is, dat wy die in de gemeyne t'samen-sprake gansch beswaerlijk konnen ontwennen, dat ik mij ook schier niet eens voor en durf nemen: niettemin wanneermen wat sal schrijven, ende het licht laten sien, het welke de nakomelingen ook gebruyken sullen, so behoren wy vlijtig acht te nemen, ten eersten, dat wy Duytsch, ende daer na, goed ende suyver Duytsch mogten spreken: op dat de nakomelingen sich met der tijd daer aen mogten gewennen, ende onse tale toekomstig niet vervalscht, ende gebroken, maer oprecht, ende naer haeren oorspronkelijken aerd mogte uytgesproken worden. Wensche daerom van herten, dat wy niet langer so blindelings tegens malkanderen mogten lopen, ende stoten: maer dat wy onse tale met bescheyd, ende sekerheyd, naer haeren aerd, ende regelen, konden ende wilden spreken. Gelijk ik ook daer beneffens wel begeren soude, dat wy onse jeugd van kinds-been aen in de scholen daer toe konden gewennen. Ende dit en segge ik hier niet, als of ik meer mans wilde wesen, ofte meynen soude iets meer te weten, als een ander, ofte het magnificat gedenke te verbeteren, als men seyd: maer slechts ten besten: gelijk ik ook begere, datmen het mij ten besten af wil nemen. Dewijl ik hier nu van de geslachten, gevallen, ende getallen gewag Ga naar margenoot+ gemaekt hebbe, so en kan ik hier so niet af-scheyden, of moet eerst den Leser mijne meyninge hier van een weynig openen, om dit niet blindelings te paszeren, ende den onwetenden even wijs te laten. De Geslachten dan sijn voornamelijk drie, het mannelijke, de ofte een man; het vrouwelijke, de ofte eene vrouwe; ende geenderleij, het ofte een kind: de Getallen twee, het eenvoud, ende meervoud: Ga naar margenoot+ de Gevalles ses, de noemer, bater, gever, aenklager, roeper, ende ofnemer. Waer van wy den Leser dit voorbeeld so in de selfstandige, als by-worpinge ofte by-voegelijke naem-woorden voor ogen stellen. Ga naar voetnoot+ |
|