Het verlokkend ooft. Proeven over Jacob Campo Weyerman

[p. 63]

M. Schneider
Kanttekeningen bij de kritiek van Hermes op de courantiers van zijn tijd^*

In het in 1980 verschenen negende deel van de Algemene Geschiedenis der Nederlanden wordt drie maal Jacob Campo Weyerman vermeld. Die drie vermeldingen betreffen zijn constructieve perskritiek in aflevering 32 van zijn Amsterdamsche Hermes van 4 september 1723. Dat nummer is, zoals in nr. 31 aangekondigd, ‘eene vermaakelijke beschouwing over de Courant, en over de pligt eens Courantiers’.

Inderdaad wordt het nodige vermaak gegeven, de passage evenwel over kennis en kunde van de courantier is, als verdwaald, anders van toon en opvallend serieus. Hermes, d.w.z. Weyerman, toch wil alleen maar ‘vergenoegen’, dat is zijn voornaamste zorg, schrijft hij in het eerste nummer van de Amsterdamsche Hermes van 20 september 1721.

Vermaken, amuseren door middel van spot en erotiek of sex en schimp,^1. en dat mengsel gefaseerd toedienen. ‘(...) Op dien voet heeft Hermes (...) zijn Leezers Geregaleert. Hij heeft de Huuwelijks vooraat niet opgesmult op den eersten nacht, gelijk een verliefden Bruidegom, Die storm op storm vernieuwt, en die in d'eerste nacht, Zig zelf meer dan zijn bruid verkracht. Neen, Heeren,... een schrijver die al zijn kracht spilt in de lente van zijn eerste uittogt, is dwaas of verwaant’.^2.

Een succesformule (van alle tijden), waaraan Weyerman zelf veel genoegen beleefde, blijkbaar niet minder zijn lezers en lezeressen, en - mogen wij aannemen - zij aan wie uit zijn weekbladen werd voorgelezen of verteld. Gedurende een vijftien jaren wist hij als geen ander van de tijdschriftschrijvers en -uitgevers een eigen publiek aan zich te binden; dat publiek moet bestaan hebben - gegeven alleen al de vooronderstelde kennis van oudheid en mythologie - uit over tijd en geld beschikkende intellectuelen uit velerlei kringen.^3. Weyerman maakt daarbij gebruik van wat moderne wervingsmethoden worden genoemd: publiceren van (vermeende, gefingeerde?) lezersreacties, van vragen en antwoorden^4. - een sarcastische voorvader van de ‘Margrieten weten raad’,^5. ‘advertissementen’ en ‘waarschuuingen’, d.w.z. aankondigingen wat het volgend nummer zal brengen.^6.

Weyerman zelf spreekt steeds van satirische verhalen. De autobiografische verklaring van de titelprent bij het tweede deel van de Amsterdamsche Hermes, eindigt met

‘Een zuyver 't Vaderland
[is't mooglyk] van Gebreken’

Maar het blijft bij hekelend spelen met, dan wel spelend hekelen van gebreken, schijnvroomheid en schijnheiligheid.^7.

* Naar aanleiding van de inleiding van Adèle Nieuweboer bij de reprografische herdruk van de Rotterdamsche Hermes (Amsterdam 1980) wordt meegedeeld dat gebruik is gemaakt van het exemplaar in de Leidse universiteitsbibliotheek; voor de Amsterdamsche Hermes van de exemplaren in de Nederlandse Persbibliotheek te Amsterdam. Het past hier de heer P.W. Tiele te Leiden en mevrouw J. Huizinga te Amsterdam te danken voor opnieuw ondervonden hulpvaardigheid.

1. De bronnenlijst van het Erotisch Woordenboek, ed. Hans Heestermans (1980²) vermeldt Weyerman, 262.

2. Amsterdamsche Hermes van 29 september 1722, no. 1, 2.

3. Het steeds weerkerend ‘voor de aut(h)eur’ wijst op het uitgeven voor eigen rekening. ‘De Olie van 't contract is uitgebrand, 't verband van twee-en-vyftig papieren is afgelost, en de contributie penningen zijn verteerd’. Amsterdamsche Hermes, 22 september 1722, no. 52, 415.
Vgl. ook Jacob Campo Weyerman, Den Vrolyke Tuchtheer (1728), deel 2 kommentaar door A.J. Hanou, Amsterdamse smaldelen 7, (Amsterdam 1980), 208, 195. In het vervolg geciteerd: Hanou. Naar aanleiding van lezersreacties dat citaten en verwijzingen vaak niet begrepen worden, merkt Hermes op in de Rotterdamsche Hermes van 2 januari 1721, no. 24, 136, bijna van plan te zijn geweest den niet al te beleezenen ter wille te zijn, ‘doch voorziende dat de beleefde Argus (waarover later) mogelyk die elucidatie als een Klapwakers- of Karremans-Nieujaars briefje mogt interpreteren’ had hij er vanaf gezien, maar misschien alsnog er nog op te zullen terugkomen.

4. B.v. compleet met miss Holland 1722 in de Amsterdamsche Hermes van 20 januari 1722, no. 17, 136.
Hermes zal vijfentwintig punten, waar in de Schoonheid der Juffers bestaat zyne goedgunstige, middelbaare, en kwaadwillige Lezers mededeelen.
1. Jeugd. 2. de gestalte niet al te groot, noch al te klein. 3. Noch te vet noch te mager. 4. Schoone lange blonde tuiten. 5. Een zacht en een blank vel. 6. een sneeuwitte koleur vermengt met een wynig coleurde Roze. 7. Een glad voorhoofd. 8. de Slaap des hoofds niet ingeboogen. 9. Net Gelinieerde winkbraauwen. 10. Schoone blaauwe oogen, een weinig vooruitpuilende. 11. Een Romeinsche neus. 12. Ronde koonen aan weêrkanten versiert met een kuiltje. 13. een lach als de Mingodes. 14. Lippen als rype karssen. 15. Een aardig mondje. 16. Zneeuwitte tanden. 17. Een ronde kin voorzien met een putje. 18. De ooren een weinig langwerpig, rooskoleurig en zeer digt aan 't hooft gevoegt. 19. Een hals van yvoor. 20. een boezem zo hart als Paros marmer, en zo blank als een versch geopende Lely-bloem. 21. De handen zacht, en rond. 22. De vingers spits toeloopende als een Pyramide. 23. De nagels als paarlemoer, en ovaalsgewys. 24. een adem als de weste wind. 25. En een Air dat vry is als de Ziel van Hermes.
Voor de terzake punt 20 bijzonder geinteresseerden wordt nog verwezen naar het ‘boezemnummer’ van 20 december 1728 nr. 13 reeks met zelfde vignet ‘De Doorzigtige Heremyt’.

5. Groote Papa Hermes.
Ik ben eene Dame, dewelke als een Fransche Kleermaakster, subsisteert op een half once stikzyde en een aartig naaldenkokertje. Met dit gereetschap ben ik vervallen onder de handen van een' Wynkooper, die zoo gedisinteresseert is als de Bank van Leening, en die, met my in 't donker een civiel akkoort wegens de leverantie van eenige duistere winkelwaren getroffen hebbende, my diefachtig door een verdicht verraat heeft bedrogen; dat is, in plaats van een dukaat een' stuiver in de hant geduwt, daar ik nochtans zoo genereus was van (contrarie den plicht van onze professie) zyne goutbeurs niet te plonderen. Nu is 't verzoek om deze gewigtige ontdekking der waerelt gemeen te maken, zoo om te toetzen of'er noch niet een vonkje medelyden in d'assche van die kanalieuze ziel verborgen is, als tot een baken voor myne ligtgeloovige Confrateressen.
Uwe bedroefde Dienaresse
Diane de la Lune.
Ach kuische Diane! die man is ontroostelyk, dat hy u, by gebrek van een' duit, met eenen stuiver moest betalen; ook heeft hy solemneelyk op het altaar van intrest gezworen, dat hy die zeven resteerende bedelaars-medailles aan de eerste zeven Maanprincessen, die hem op de beurs of vest zullen ontmoeten, zal aftrekken.
(Rotterdamsche Hermes, 4 september 1721, no. 59, 415 vlg.).

6. ‘Hermes zal, in zyn toekoment papier, onderzoeken, of het de Juffers vry staat, met een masker van blanketsel, een aangesigt, dat reets niet dan al te veel gemaskeert is, nog meer te deguiseeren’. (Amsterdamsche Hermes, 8 december 1722, no. 11, 88).

7. Een prachtig voorbeeld in de Rotterdamsche Hermes van 24 april 1721, no. 40, 263 vlg.
Toepasselyke verschyning.
d'Oude tastte naar de Kourant om eenige periodes te vervrolyken, wanneer hy eene jonge Juffer, die zoo mager als een schim, doch deftig gekleet was, gewaar wiert. De tranen biggelden langs hare wangen, en de lucht weergalmde van hare zuchten. Hermes tradt naar die Persoon, dewelke eene ongemeene Majesteit van onder een zedig opslag van twee schoone oogen liet doorstralen, en vroeg haar naar d'oorzaak van die droefheit; waarop zy zeer zacht, doch genoegzaam vrymoedig, aldus antwoordde:
Ik ben in de Stadt van R... gekomen met eene intentie om by Mevrou... als Kamenier te woonen; maar zoo ras had ik myn' naam niet gespelt, of die Dame repliceerde, dat ik voor haar' dienst onbekwaam was. Ik presenteerde myn Persoon aan differente Vrouwen van het eerste fatsoen doch myne aanbieding wert by alle geweigert. Ik bezocht de Burgerjuffers: maar, helaas! geen eene eenige was met myn gezelschap gedient. De Winkeldochters verwaerdigden zich niet my te bezien of te beantwoorden; en wanneer ik my naar de Kerk of eenige andere byeenkomst der vromen vervoegde, niemant boodt my een' stoel aan om neder te zitten. Ik, by geval ziende dat het Treurspel van Polieukte stont aangeplakt, begaf my naar den Schouburg; doch de Dames ordonneerden aan de Lakeien de deur te sluiten en 'er my buiten te houden. Myn Heer... trat met my in een kort gesprek; doch het was uit zulke vreemde spreekwyzen zamengestelt dat ik hem niet verstaan kon; ook rook hy zoo sterk naar Mademoisellewyn en tabak, dat ik onmogelyk zyn' adem kon verdragen. De Lakei van Jonker... vroeg my of ik met zyn' Heer geliefde te avontmalen, en... maar my van naby beziende, riep hy: Wech, wech, myn Heer taalt nimmer naar uw soort. De Baron van... kwam my op zy, doch vroeg aanstonts excuis, zeggende, dat hy zich noit in eenige affaires met Juffers van myne familie inliet. Ontstelt door alle deze wederwaerdigheden ben ik alhier gearriveert, en verzoek uw gunst, want anderzins... Wie is Mejufvrou? vroeg d'Oude Quant. Ik ben (antwoordde zy) gesproten uit eene oude Hollantsche Familie, en myn naam is Zedigheit...... Op dit woort ontblootte der Goden Bode zyn kaal hooft; noodigde haar in zyne hermitagie, en protesteerde dat het hem leet was, dat de Zedigheit zoo verre buiten de Mode van deze eeu was verbannen.

[p. 64]

In zijn rijk gedocumenteerde inleiding op en commentaar bij Weyermans Den Vrolyke Tuchtheer - op zich al een sprekende titel - merkt Hanou op, dat bij deze auteur in laatste instantie van satirisch niet gesproken kan worden: nergens blijkt van een wezenlijke behoefte aan hervormingen dan wel verbeteringen van maatschappij en zeden.^8. Alleen als verdwaald - zo werd het geformuleerd - is er die serieuze passage over de noodzakelijke kennis en kunde van de courantier:

De nederduitsche Courant vereischt zo wel een uitgestrekte kennis aller taalen, als der nederduitsche taal. De Courant vereischt een Man, die het Nieuws, eenvoudig, getrouw, en beknopt, behandelt. Een Courantier moet weeten te spreeken over den Oorlog, zo ter Zee, als te land, en hy moet niet onbedreeven zyn in de Landbeschryving, in de geschied-boeken, en in de geslagtreekening der adelyke Familien. Hy moet ervaaren zyn in de staatkunde, in het Intrest der Vorsten, in 't geheim der Hoven, en in de Zeeden en gewoontens aller Natien. In 't kort, daar worden zo veel byzonderheeden, en zo veel weetenschappen Gerequireert in een Courantier, dat Hermes zig verwondert, hoe dat verscheide ongelekte schribbelaars zulks durven onderneemen.
Daar is maar een eenige Zaak, die een groote doorn in de voet is van een Courantier, dat is, hy is geen Meester over zyn Pen, om dies wil, dat hy van de Orders zyns Overigheids afhangt, en hy kan, nog hy mag, alles niet gemeen maaken, volgens de Gedisinteresseerde Oprechtheid van een geschigtschryver. Indien hy dat vermogt, dan zou men geen andere jaarboekken behoeven te leezen dan de Courant; doch, dat punt uitgezondert, zo is 'er niets bekwaamer om de Jeugd te onderrechten, dan een wel opgestelde Courant.

Wat er staat is in alle opzichten juist. De courantier was - alle verklaringen over vrijheid van drukpers hier te lande ten spijt - gebonden aan en afhankelijk van de (stedelijke) overheid. ‘Dat hij door de Courant niet en zal divulgeren eenige domestique affaires off Resolutien van den Staat, die hoewel hier te lande niet 't eenemael Secreet zynde, echter door een Publicque Gazette niet wereldkundig behooren te werden gemaakt’, aldus punt 7 van de negen punten tellende instructie voor de Amsterdamse Stads-courantier van 26 mei 1693, later nog weer uitgebreid.^9.

Al even juist geformuleerd zijn de eisen waaraan een courantier zou moeten voldoen. Ze werden alleen lang niet altijd gesteld. In een oproep ter vervulling van een vacature bij de 's-Gravenhaagsche Courant eind 1782 wordt slechts verlangd ‘(...) de Holl. taal wel verstaande, een cierlijke en aangename styl schryvende en in staat zynde behoorlyke vertaalingen te kunnen over(zetten) uit het Fransch, Engelsch en Hoogduits (...)’.^10.

Ik spreek uit ervaring, schrijft de bekende Jan Wagenaar ter zake ‘de laffe en leugenachtige Nieuws schryveren’ in augustus 1747, dat ‘er nog Correspondentie, nog Historiekunde, nog gesond Verstand nog zelfs nette Kennis van Uwe moederspraak vereischt wordt een Nieuwspapier te schryven’.^11.

Zonder twijfel zou Weyerman zelf hebben kunnen voldoen aan de te stellen

8. Hanou, o.c., 193.

9. M. Schneider en J. Hemels, De Nederlandse Krant 1618-1978. Van nieuwstydinghe tot dagblad. Baarn 1979⁴, 56 vlgg., 429.

10. Idem, 80.

11. Geciteerd bij P.J. Buijnsters, ‘Moralische Wochenschriften in den Niederlanden’. In: Etudes Germaniques, jrg. 21, nr. 3 412. Men zie echter ook M. Schneider en J. Hemels, o.c., 70-74.

[p. 65]

5. Titelprent van de Amsterdamsche Hermes.⁺

+ Noot bij illustratie 2 en 5

Direct kan bij deze twee illustraties een grote overeenkomst geconstateerd worden. De gravure van de Amsterdamsche Hermes komt zowel in deel 1 van 1722 als in deel 2 van 1723 voor (hier afgebeeld); in deel 2 daarenboven nog voorzien van een Verklaaring van de Tytelprent. De gravure is los bijgevonden.
De plaat waarop de gravure werd vervaardigd is kennelijk ook na gebruik nog lang bewaard gebleven, want toen in 1780 Het Oog in 't Zeil verscheen, werd daarbij dezelfde gravure afgedrukt (in het katern en dus niet los bijgebonden). De gravure had echter enkele kleine wijzigingen ondergaan en was aangepast, doordat het schilderij op de schildersezel nu niet langer meer een bloemstuk vertoonde, maar een boot met een zeil waarin een oog. Ook in het kader linksboven werden enkele tekstwijzigingen aangebracht, maar de rest van de gravure is onveranderd gebleven.

[p. 66]

6. J.C. Weyerman. Verklaaring van de Tytelprent.

[p. 67]

eisen. Een uitgebreid onderzoek van zijn tijdschriften is daarvoor zelfs niet nodig. Of evenwel de tijdschriftschrijver- en uitgever even succesvol als courantier en nieuwsschrijver zou zijn geweest? Een afdoend antwoord is natuurlijk niet te geven, wel is het moeilijk zich voor te stellen dat deze talentvolle vrijbuiter van het eerste uur en levens- en liefdesgenieter zich op den duur - zelfs toen hij in 1720 tot een zekere rust was gekomen^12. - had kunnen en willen schikken in een door actualiteit en instructie straf gereglementeerd werkschema van onaandoenlijk, kleurloos (vertalend) registreren.

Hoe het ook zij, in de opbouw van zijn vroegste tijdschriften is er een duidelijke overeenkomst met die van de kranten, zoals Hanou al heeft opgemerkt.^13. Die periodieken zijn de Rotterdamsche Hermes. (misschien, ontstaan uit een weddenschap dat hij een aantrekkelijker produkt zou leveren dan Hermanus van den Burg met zijn Amsterdamsche Argus, en de twee delen van de Amsterdamsche Hermes, lopend resp. van 13 september 1720 - 4 september 1721, van 30 september 1721-21 september 1723.

Die overeenkomst is er uitsluitend in het kader van wat hiervoor de succesformule is genoemd: het brengen van marginaal nieuws, gemengde berichten waarvoor de ‘dagelyksche Nieumare, alias de Kourant’^14. niet of nauwelijks plaats had.^15. De dwaze, pikante berichten en vaak geestige reportages^16. rangschikt hij onder de kopjes als ‘mengelstof’ en - heel illustratief - ‘vernis van de krant’, ‘eenige vlindertjes van de krant’.

Al spoedig besluit Hermes ook ‘zyne remarques over de krant te laten gaan’,^17. waardoor hij zich de mogelijkheid schept - zo die nodig was - de courantiers meer nog dan chirurgijns, toneelspelers, advocaten en wie en wat niet al te attaqueren en honen; voorop het vriendenduo, de hiervoor al genoemde Hermanus van den Burg en koffieschenker Felix de Klopper, onder wiens courantierschap Weyerman incidenteel enige tijd aan de Leydsche Courant zou hebben meegewerkt en dan gedwongen zou zijn die medewerking op te geven.^18.

Hoe net past gy uw Perioden,
Waar op gy Ryp en Groen durft nooden:

Zo past een Torys hoed op 't Kopje van een Mier;

Zo past een Stamper in het ruim van een Mortier:

Zo past het Slagzwaard aan een Blooden.

Zo past het als een schorre Kraai

Lispt als een groene Papegaai.

Zo past Courant-stof aan een waanwys Koffi-schenker,
Gelyk een Koets van Staat zou paszen aan een Henker;

Gelyk het derde Rad zou passen aan een Kar;

Of als een Raadsheers bef, zou passen aan een Nar.

Verstop uw Pen, stopt liever pypen

Doorlugte Kampioen, en Argus rechterhand,

Een Uil vangt immers altoos schand,

Die iets behand'len wil, 't geen hy niet kan begrypen.

12. C.M. Geerars, ‘Jacob Campo Weyerman (1677-1747)’. In: Annalen van het Thijmgenootschap, dl. 45, 1957, 299.

13. O.c., 188.

14. Rotterdamsche Hermes, 21 November 1720, no. 18, 85.

15. ‘...als een eerlyk Nieus- of Outschryver, 't is hem evenveel hoe 't zyn Lezer noemen wil...’ Rotterdamsche Hermes, 29 october 1720, no. 14, onmiddellijk onder titel; bladzijden niet genummerd.

16. B.v. in de Amsterdamsche Hermes, 20 maart 1723, no. 27, 213 het verhaal van een oud-nuntius uit het Poolse Varka, die ‘op zyn doodbed tot Romen, leggende, begon te denken op het bier van Varka, hy begon een bittere nadorst te krygen, naar de zoete lucht van het bier van Varka, en hy herhaalde met een groote devotie, de kleevende accenten van 'O bier van Varka; O bier van Varka! 'de omstaanders denkende dat Varka een uitheemsche Santinne, en een Patrones van den stervenden Kardinaal was, boogen, aanstonds hun Italiaanse Kooters, en zij schreeuwden gezaamentlyk, Ora pro nobis, O sancta biera de Varka!’

17. Rotterdamsche Hermes, 7 november 1720, no. 16, 71.

18. Hanou, o.c., 213 vlg., 261 vlg. en 320. Vgl. ook W.P. Sautijn Kluit, ‘De Hollandsche Leidsche Courant’, Handel. en Meded. Mij. der Nederl. Letterkunde, 1870-1871, 20 vlgg., 31. vlg., alwaar uitvoerig over de betekenis van koffieschenker-courantier de Klopper en zijn medewerker Schutz; idem, ‘Jacob Campo Weyerman als journalist’. In: Nijhoff's Bijdragen, 1872, Nieuwe reeks, 3 waar de Argus nog aan Weyerman is toegeschreven.

[p. 68]

Het zijn altijd persoonlijke aanvallen. De courantiers als groep worden in de Hermessen maar twee maal over de hekel gehaald, zij het dan toch weer in combinatie met schimpscheuterij aan het adres van deze of gene courantier.

De eerste maal gebeurt dat in de Amsterdamsche Hermes van 20 oktober 1722, waarin een uitvoerige beschouwing onder meer over de Jingseng-wortel (waaruit een bekend tonicum voor de vermoeide mens van vandaag wordt gemaakt)...

De Jing-Seng-Wortel met galnooten opgekookt en langs een kraai-veer ingezoogen, maakt dat een Man zonder geest, zonder begrip, of zonder kennis, schryven kan over alderlei stof, mits dat hy alvoorens het volgende Nieuwsschryvers 't zaamenmengzel laat vervaardigen.
Neemt vier dikvergulde kalfsleere banden vol Couranten, wast die met Ezels-zeep, en met water uit de Vergetelboek, en na dat ze van 't hooft tot de voeten toe gezalft zyn, met olie geparst uit dulle Nachtschade, werpt ze dan in een Destileerketel, waar van de helm 't zoek is, want de vlugtste deelen moeten uitwaeszemen; en een schryver moet (gelyk als een Tovenaar) wonderen verrichten met een dood licghaam. Drie daagen en drie nachten zal deez' compositie met groote golven opzieden, als wanneer het klaarste uitgestort, en het drabbigste moet bewaart worden. Wanneer nu een Nieuwsschryver geresolveert is om de Lamp der Staatkundige met verschen olie te voorzien, moet hy smorgens vroeg zeven droppelen van dat vogt in zeven kopjes slappe Coffi vermengen en opsnuiven die geest zal danzig uitbreiden rontom het brein (mits dat 'er eenig brein is) en aanstonts vint zig een schryver overstulpt met sprookjes van Monsters, Meisjes, Wortels, verflenste bloempjes, en geestropieerde overzettingen, al in reijen en in gelederen gestelt, om op de Vergaderplaats van een vel papier te verschynen.^19.

De tweede maal gebeurt dat in het al genoemde krantenummer van 4 mei 1723 met daartussen in het hiervoor opgenomen fragment over de plicht van een courantier, bijzonder merkwaardig ook door de kritiek op - om maar dat grote woord te gebruiken - het persbeleid van de overheid, de enige categorie, die bij Hermes als regel bevestigende uitzondering, buiten schot blijft.

Dat fragment blijkt allerminst verdwaald te zijn, letterlijke vertaling - zij het enigszins aan de situatie aangepast - als het is van het essentiële gedeelte uit een Franse beschouwing van de Vigneul-Marville.^20. Vergelijking van beide stukken, de ‘dissertation’ en het krantenummer van Hermes, heeft als resultaat een Weyermanniaanse bewerking van meer dan 2500 woorden van het ongeveer 500 woorden grote, oorspronkelijke. Het Franse origineel met genummerde regels is met enkele gegevens omtrent de auteur aan deze kanttekeningen toegevoegd als bijlage; het motto daarvan had kunnen zijn een uitspraak van Hermes zelf: ‘Het grootste talent van een Schrijver bestaat hierin, om vele zaken in weinig woorden uit te drukken (...)’.^21.

Wat de Vigneul-Marville poneert ten aanzien van krant en courantier (r. 9-43)

19. 29 vlg., alwaar ook uitvoerig over de ‘Thee Pou - ul’ in heet water getrokken. Vgl. nog een soortgelijk recept en procedure met 'een Poetischen Elixir, waarvan een Dichter, indien hij 's-morgens nuchteren drie droppelen inneemt, aanstonts twee hondert vijfenzeventig Heldenvaerzen zal overgeven... Rotterdamsche Hermes, 10 april 1721, no. 38, 248.

20. Welk feit voor de eerste maal is vermeld in mijn bijlage ‘Hoe de krant lezen’ aan het Liber amicorum voor prof. mr. dr. M. Rooy bij zijn afscheid als hoogleraar, Selectiviteit in de massacommunicatie, 1971, 137 vlg.

21. Rotterdamsche Hermes, 23 januari 1721, 159. Vgl. ook nog Amsterdamsche Hermes, 22 september 1722, no. 52, 415.

[p. 69]

wordt gegoten in de vorm van een les, die de geest der courantiers moet leren, te weten ‘waar in dat de Verdiensten van een Courantier consisteert, en wat Nut er steekt in de Leezing van een wel opgestelde Courant’.

Een min of meer toevallige ontmoeting van de Franse auteur met de privé-leraar van een magistratenzoontje (r. 44 vlgg.) wordt bij Hermes een min of meer toevallige ontmoeting met drie schoolmeesters. Op de vraag ‘Of er dan geen nut stak in de Courant, en of een iegelijk die kon uitleggen’ - een variant van de Franse vraag - antwoorden zij in gelijke geest als hun Franse collega.

Vervolgens stelt Hermes - en dat verbaast intussen niet meer - ten dele dezelfde vragen als de Vigneul-Marville, o.a. over het pond sterling en Constantinopel (r. 62 en 66). Daarmee en met gedetailleerde vragen op het terrein van aardrijkskunde en geschiedenis schept Weyerman zich een prachtige kans, primo met deze ‘Hannekemaayers in de geschiedboeken, Uilskuikens in de Staatkunde (...)’ de vloer aan te vegen (in tegenstelling tot het oorspronkelijke dat de leraar een afgang bespaart (r. 77, 78)), secundo zijn eigen historische en geografische kennis te etaleren, en wel - gedachtig de succesformule - flink gekruid.

(...) In Woodstock (sprak Hermes)...
Stont eertyts, een Koninglyk huis. Dat huis was de wieg van Eduward de zwarte Prins, één van de stoutste Veldoverstens van zyn Eeuw, die de Franschen deê lillen, als gelei van Framboisen. Aldaar kamerde Hendrik de tweede zyn blonde Roosemont, en aldaar wiert die bekorelyke snol vergiftigt door de jaloursche Koningin, die haar dwong om een kelk vol doodelyke Clairet uit te drinken. Die schoone wiert begraaven in een Nonnen klooster met dit naarvolgende* Latyns graftschrift, aldus verduitst.

Hier rust een Roosemont, een ziel verukkent dier,
Thans geeft ze een bange lucht, die geurde als Eglantier.

De mogelijkheid om in aansluiting op de kritiek op het (Franse en) Hollandse persbeleid iets op te merken, over de positieve ontwikkelingen op dat gebied in het land van Roosemont, gebruikt hij niet wat ook niet behoeft te verwonderen.^22.

Als Hermes tenslotte is uitgehekeld - althans in de aflevering van 4 mei 1723 - volgt een serieuze slotbeschouwing, oorspronkelijk in die zin dat hij samenvat wat volgens de Vigneul-Marville nodig is ‘in faveur van een wel opgestelde Courant’....

Indien Nederland, of indien maar een Provintie in Nederland, een Courantier bezat die zyn Courant beschreef, in goed eenvoudig nederduits, zonder die te borduuren met de onverstaanbaaren woorden van Regalia, buiselos, Systema, Gala en et ceteras. Indien hy als een goed Stofscheider, het onryp nieuws van het ryp, en de schyn van de Waarheid, wist te schiften. En indien hy, zonder zyn Courant te overlaaden, zyn Leezers een beknopte indruk van zyn nieuws, ongevoeliglyk, wist meê te deelen; dat zou een sneeuwitte Rave zyn, zegt Hermes.

22. Het toeval wil dat in het krantenummer wordt aangekondigd, dat de volgende aflevering zal handelen over Londen, een beschouwing waarin ‘de Vreugde meer deel heeft dan de Staatkunde!’

[p. 70]

Het kritisch element ter zake de overheid ontbreekt daarin evenwel helemaal... Aandacht vraagt ook nog de ‘Geest der Courantiers’, even plotseling opduikend als verdwijnend; een ‘kwant’, een ‘guit’ en is deze geest, een schertsfiguur,

die, jaar uit, jaar in, die diepzinnige Nieuwsschryvers voortzweept, om hunne Couranten, in spyt der staatkundige, der gepolyste, en der, op onvervalscht Nieuw, beluste Leezers, te soudeeren met straatdeuntjes, en met Almanaks-sprookjes; ja Hermes, en die nog, daar en boven, den Twistappel van Contradictie werpt onder die discordante Confraters, want als wanneer den een de Vorstin doet bevallen van een Prins, komt den tweede met het stomp Snymes van een Castreerder toeschieten, en hy maakt 'er een Prinses van.

Met zekerheid is het niet te zeggen, maar het zou heel wel kunnen zijn, dat de even vrome als ernstige ‘Zeitungsgeist’, in 1717 te Straatsburg voor de eerste en enige maal gesignaleerd, op zijn vlucht naar Amsterdam een radicale metamorfose heeft ondergaan.^23. Het gaat de anonieme Straatsburgse schrijver voor alles om aandacht te vragen voor het zo kritisch mogelijk toetsen van (de berichten in) de kranten op waarheidsgehalte en betrouwbaarheid. Hij tracht te bestrijden waartoe Hermes' guit de courantiers juist aanzet.

Tot zover deze kanttekeningen die maar één conclusie toelaten. De constructieve perskritiek van Hermes, alias Jacob Campo Weyerman, mist elke oorspronkelijkheid en de niet genoemde, oorspronkelijke verhandeling is nauwelijks meer herkenbaar door consequente toepassing van de succesformule, met als extra element een tot grapjas herschapen vrome geest vermoedelijk van over de grenzen.

Waarom Weyerman zijn bron niet heeft genoemd, blijft in het duister. In het licht is gekomen, dat Hanou terecht de vraag stelt of alles inderdaad zo improviserend is bij Weyerman.^24.

23. Der geprüfte Zeitungs-Geist, In einer Unterredung zwischen Einem Leichtgläubig-Partheyisch- und Unpartheyischen Zeitungs-Freunde vorgestellet. Erste Probe. Straszburg, Auf Kosten innenbenannter Zeitungs-Freunde (May 1717). In gefotocopieerde vorm is dit merkwaardige boekje door de Deutsche Presse-Forschung, universiteitsbibliotheek Bremen, eigener beweging aan de Nederlandse Persbibliotheek geschonken. Voor zover bekend, is het bij deze ‘erste Probe’ gebleven, waarvan de strekking verwantschap vertoont met de ‘Betrugs-Lexikon’ van Georg Paul Hönn uit 1720, een jaar later al in Franse vertaling verschenen. Vgl. G.D. Zioutos, ‘La presse et l'encyclopedie’. In: Etudes de Presse, 1953, 316. In 1977 verscheen een reprografische herdruk van de editie 1761 van de Betrugs-Lexikon; Otto Groth, Die Geschichte der deutschen Zeitungswissenschaft, München 1948, 37, stelt ten onrechte Hönn op een lijn met Johann Michael Morscherosch (1601-1669). Of en zo ja in hoeverre Weyerman zich heeft laten inspireren door deze spotzieke auteur, zou een onderzoek waard zijn. En niet alleen om de manier waarop deze oordeelt over nieuwsschrijvers, deze ‘Ohren-bläser, Fuchsschwärzer, Lumpen’. Vgl. Die Zeitung, Deutsche Urteile und Dokumente von den Anfängen bis zur Gegenwart, ed. Elger Blühm und Rolf Engelsing, Bremen 1967, 33. Moscherosch toch genoot grote bekendheid hier te lande, getuige de inleiding bij de bewerking van Ses satyrische Wonder-Gesigten, Nae den Trant van Queve door Spaensche Bronnen (...) van den vermaerden Johan Michael Moscherosch (...) door S. de Vries. Amsterdam 1688. Vgl. nog Den Echo des Weerelds, 7 april 1727, no 25, 200.

24. O.c., 184. De door Weyerman verzwegen de Vigneul-Marville wordt geciteerd door 1) niemand minder dan Pierre Bayle in zijn befaamde Dictionnaire historique et critique, die Weyerman kende. Vgl. de Rotterdamse editie van 1702 van de Dictionnaire, t. III, p. 3102, en Amsterdamsche Hermes van 30 september, no. 1, 3; 2) ook door Weyermans tijd- en later plaatsgenoot, de Franse historicus Denis-François Camusat, (1695-1732) in diens Histoire des journaux imprimés en France uit 1716, resp. 1717, herdrukt als Histoire des journaux in 1734, 121 suiv. Vgl. Nouv. Bibl. Univ. t. 7, 1853, 429. Vermelding verdient nog Weyermans - misschien wel oorspronkelijke - kritiek op advertenties van kwakzalvers. Vgl. De Inleiding des Heremyts van 1 november 1728, no. 6 over de advertissementen der Kwakzalvers-Briefjes in de Courant.

Bijlage
Dissertation en forme de Lettre sur les Gazettes^25.

La Gazette, que la plûpart des gens regardent comme une chose de rien, est à mon gré und des plus difficiles Ouvrages d'esprit qu'on ait entrepris de nos jours. Il falloit avoir autant de génie & de capacité qu'en avoit feu M. Renaudot, pour y reussir au point qu'il a fait dès qu'il a commencé à y mettre la main. Cela demande une connoissance fort étenduë de nôtre langue & de tous ses termes, une grande facilité décrire & de narrer nettement, finement & en peu de mots. Il faut savoir parler de la guerre sur mer & sur terre, & ne rien ignorer de ce qui regarde la Géographie, l'Histoire du tems, & celle des Familles illustres, la politique, les interêts des Princes, le secret des Cours, les moeurs & les coutumes de toutes les Nations du monde. Enfin sans entrer dans un plus grand détail, il faut tant de

25. Ontleend aan Mélanges d'Histoire et de littérature van de Vigneul-Marville, pseudoniem voor Noël, dit Bonaventure d'Argonne (1634-1704). Op latere leeftijd trad hij in de Kathuizer orde, wat hem niet belette zijn contacten met figuren uit de literaire wereld te behouden. De Mélanges - een van verschillende publikaties - vormen een merkwaardige verzameling literaire anecdotes en kritische overwegingen met soms satirische trekjes. De eerste druk verscheen in 1700 te Rotterdam, de vierde in 1725 te Parijs. De beschouwing over de krant is in alle drukken gelijk, in de hiergenoemde resp. t. II, 198 suiv., t. II, 212 e.v. Zie voor de schrijver de Nouvelle Biographe Universelle, t. III, 1852, 133-134.
Met de in r. 7 genoemde Renaudot wordt bedoeld Theophraste Renaudot, die beschouwd werd (en wordt) als de grondlegger van de Franse pers. Vgl. Histoire générale de la presse française, ed. Claude de Bellanger e.a., 1969, 83 e.v.

[p. 71]

sortes de connaissance pour bien écrire une Gazette, que je ne sai comment on a osé l'entreprendre. Il n'y a qu'une seule chose qui fait tort à celui qui l'écrit, c'est qu'il n'est pas entierement le maitre de son ouvrage, & que soûmis à des ordres supérieurs, il ne peut dire la verité avec la sincerité qu'exige l'Histoire. Si on lui accordoit ce point-là, nous n'aurions pas besoin d'autres Historiens: mais cela excepté, je ne trouve rien qui puisse servier davantage à instruire les jeunes gens à qui l'on veut donner une belle éducation, que la lecture d'une Gazette bien écrite. Cela paroitra une paradoxe à plusieurs, mais qu'on en falle l'essai; & je suis sur que l'on revriendra à mon sentiment. J'ajoûterai même qu'il y a très peu de gens qui soient capables de la lire comme il faut, & qui l'entendent dans toutes ses parties.

Je raporterai à ce sujet ce qui m'arriva y a quelques années. Un Magistrat qui avoit choisi pour son fils ainé, un Précepteur élevé dans l'Université, & qui paroissoit ne rien ignorer de ce que ces gens-là savent ordinairement, me l'amena & me pria de l'éprouver. La conversation tomba d'abord, comme cela étoit naturel, sur l'éducation de la jeunesse, & sur les differentes manieres de s'y prendre. J'avançai mon paradoxe touchant les Gazettes. Le Précepteur me dit que c'étoit bagatelle: & je lui répondis que cette bagatelle avoit ses difficultez: il fit un éclat de rire. Là-dissus je lui presentai la Gazette du jour, & sur l'article d'Angleterre, où il étoit parlé des Monnoies de ce Pais-là, je lui demandai: ce que c'étoit que cent livres Sterlins. Il s'arrêta un peu, & nous dit que Sterlin avoit raport à nôtre Tournois, & ne signifioit rien davantage. On lui fit voir son erreur, & de-là le conduisant à l'article de Constantinople, on le pressa sur les noms d'Offices, de Charges & de Dignitez de cette Cour, en quoi il réussit assez mal, aussi bien que sur des questions de Géographie & d'Histoire, qui naissoient à tout moment de la lecture de la Gazette. Il y avoit bonne compagnie, & quoiqu'on le traitât avec toute l'honnêteté imaginable, il demeura si confus, que j'en souffrois pour l'amour de lui. Le Magistrat plus impatient lui dit quelques duretez: mais on détourna le coup, & tous ceux qui étoient presens, conclurent & fuent même avoüer au Précepteur, que dans l'éducation des jeunes gens, il ne faut rien négliger; & que c'est souvent par les moiens les plus communs qu'on les mene à la connoissance des plus grandes choses.