Nederlands displegtigheden. Tweede deel

[p. 238]

Kapittel XVI.

Charitas, charitas vini, & pocuculum charitatis. De Chariteits wyn, en Liefde-dronk, of -maal, en -beker, in Broeder-, en Zuster-Kloosteren der Nederlanden, in 't byzonder in de Abdyen van Rynsburg, Leeuwenhorst, het Klooster van Egmond, enz. gebruikt. Op wat voorwaarden de Liefde-dronken, of Liefdemaalen wierden besproken. Zangwyn door den Graaf van Holland aan de Abdye te Loosduinen vergund, volgens Handvest, te Rotterdam geteekend, in 't jaar 1328. Hoedanig de Monniken gewoon waren den Liefdebeker aan te nemen.

[i. Terwyl we spreken van de drinkvoorwaardens, in Nederland gebruikelyk, en reeds beschreven hebben de dronken van vrindschap, en minne, onder

[p. 239]

Heidenen, en Kristenen, wel eer gebruikelyk, kan hier bygevoegd worden zekere drinkvoorwaarden, meestal in de Abdyen, en Kloosteren van Holland, en Nederland gebruikt, en in de Kloosterschriften gemeenelyk genaamd, Poculum charitatis, charitas, ook charitas vini, als ik hier in de Aanteekening getoond heb A. (4). § 1. 3. dat is de beker, of bokaal der Liefde, anders genaamd liefdegift, en liefde-wyn, of wyngift uit liefde.]

Hoewel onder dien liefdewyn somtyds teffens een Liefdemaal werd begrepen.

ii. Te weten de Kristenen, inzonderheid die de eerste droeve tyden der bittere vervolgingen hebben beleeft, by den anderen komende, om hunne Godsdienstige oefeningen te houden, den anderen te stigten, te onderwyzen, te troosten, en Gode te danken, waaren gewoon met den anderen te eten, en vrolyk te zyn, met zedigheid en maatigheid, inzonderheid voor, of na het houden der gedagtenis van het lyden des Heilands, door het Heilig Avondmaal; en deze maalen te

[p. 240]

noemen ἀγάπαι, Liefdemaalen, als we reeds getoond hebben I. D. K. XXVIII.

iii. En wierd in de zelve maaltyden gebruikt de zoogenaamde beker der Liefde, welke by hen in maatigheid, met dankzegging, en niet tot dronkenschap gedronken wierd: waar van de Oude Kerken-schryvers gewagen, gelyk ook de weereldlyke, als Alcoinus, in zyn 22. brief, en in zyn 28. brief, aldus: ‘Vaart wel met uwe kinderen, en groet de Broeders, die in den beker der Liefde voor my bidden, enz.’

iv. Dit woord, en diergelyke gewoonte is naderhand in de Kloosteren, aan welke eenige makingen ¹, en geschenken gedaan waren tot Zielmissen, welke,

1 Hier van zyn blyken in de oude uiterste Willen: en schriftelyke maakingen, aan de Abdyen, en Kloosteren dezer Landen gedaan, ontrent de jaaren 1300 en 1400, zulks duidelyk, en zeer omstandig bevestigende: inzonderheid in Legaaten, aan de Abdyen, en Kloosteren van Rynsburg, Leeuwenhorst, en Egmond besproken; welker afschriften ten grooten deele onder myn Schoonvader berusten.

[p. 241]

op dat de zelve niet vergeten, of verzuimt mogten worden, met eenige giften, tot vreugde-maaltyden, of vrolyke avonden verzeld wierden) overgebragt, tot de voors. liefdegiften, genaamd Charitas, of poculum charitatis; dat wel Liefde, of een beker der liefde beteekend, dog waar door in de Roomskerkelyke tyden, doorgaans een vrolyke dag voor de Kloosterlingen, zoo mannen, als vrouwen, verstaan wierd, inzonderheid, als 'er, volgens de voors. makingen, en giften, wyn ten beste wierd gegeven, en uitgedeeld.

v. Zoo vinden we in de zoogenaamde Boeken vande Godsdienstige geschenken ² der Kerken, en Kloosteren dezer Landen, een oneindig getal der uiterste willen, of makingen, en andere giften der eenvoudige Voorouderen, tot lavenis (zoo men toen sprak, en geloofde) van de zielen hunner afgestorvene ouderen, en bloed-

2 Vide Codices piarum Donationum; praesertim Aub. Miraei Cod. piar. donation. & ejusdem Donationes Belgicas.

[p. 242]

verwanten: welke bevonden worden in te houden, en te melden de geschenken van landeryen, en andere meestal vaste goederen, en renten aan deze Kerken, en Kloosteren, onder beding, en voorwaarde, dat deszelfs Geestelyken, of Kloosterluiden, op zekere by hen gewilde, en vast gestelde tyden, 't zy weekelyks, maandelyk, of jaarlyks zouden gehouden wezen zekere graf-, ziel-, of Lyk-diensten te doen, naar, en volgens het gebruik der Roomsche Kerk, en, die verrigt hebbende, dat ze als dan zouden genieten een zeekere vrolykheid, of zeeker onthaal ³, ten laste des Kloosters, vol-

3 Zoo besprak Mr. Hugo van Assendelft, Kanonik ten Hove (in 's Gravenhage) Priester, enz. by zyn Testament van den jaare 1522, aan St. Barbaraas Konvent, gestaan hebbende in 't Westeinde, op den hoek van de Assendelfstraat, verscheide goederen, onder voorwaarde van eenige te doene diensten, en Missen, en het zingen van eenige gezangen, door de Priorinne, en Nonnen, op zyn jaargetyde: ‘Dat ze altyd tertia Septembris, t'savonds Vigilie, en quarta Septembris post primam, die commendatio animarum, en Zielmisse voor myn ziele, en ouders zullen doen, enz.’ Wanneer hy ook beval, dat de zelve Jonkvrouwen onthaald zouden worden:
‘Ende wil oik, dat die Jonffrouwen sullen 's middachs quarta Septembris hebben wel te eten, gesoden, en gebraden, of visschen in Apr., en elcs een oortgen wittebroot.’
Welke uiterste wil met zyne dood bekragtigd, en vorder te zien is in de Beschryvinge van 's Gravenhage, door den Heere Mr. J. de Riemer. I. D. 1. St. bl. 454. enz.

[p. 243]

gens 't geen uit liefde was besprooken, welk onthaal daarom genaamd wierd Charitas ⁴.

4 Uit oude Klooster-brieven, en andere gedenkstukken, voornaamelyk van de agtste eeuw af, blykt, dat het woord Charitas, 't geen eigelyk liefde beteekend, voornaamelyk door de Geestelyken gebruikt is om velerlei byzondere uitwerksels der Kristelyke liefde te kennen te geven:
1. En dienvolgens voor eerst een liefde-maaltyd, alwaar vrienden, en armen ontfangen wierden.
2. Aalmoessen, en allerlei giften, die aan de Kloosters, gegeven, of gemaakt wierden.
1. In diervoegen, dat vervolgens door dat woord charitates somtyds verstaan worden Landeryen, aan de Kloosteren gemaakt, of besproken.
2. Zekere maaltyden, eens 's jaars, of op gezetten dagen te houden, met, of zonder wyn, volgens den wil van den Schenker.
3. Ook allerlei buitengewoone verkwikking, en versnapering voor de Monniken, buiten hunne gewoone maaltyden, by uiterste wil, of anderszins besproken; het zy zeker deel van beste tarw, of van wyn, 't geen in sommige Kloosterbrieven is uitgedrukt, met de benaaming van charitas.
II. En is dit woord Charitas dienvolgens ook in de Kloosterschriften, en onder de Geestelyken gebruikt, om 'er mede te kennen te geven zeker maal, of deelen van spys, of drank, of ook een taak wyns, die aan yder van hen, door den kelderwaarder des Kloosters, wierden uitgedeeld.
En in zoodanige gevallen vergat men niet plegtiglyk te drinken het poculum charitatis, dat is een bokaal van liefde, of wel, ter liefde, eere, en dankbaare gedagtenisse van den genen, die zoodanig een vreugdemaal, of deel wyns aan het Klooster had besproken.
III. En wierd aan yder Monnik zyn deel van de voors. spys, of drank aanbedeeld door den Cellerarius, of Pitanciarius van het Klooster, dien dit was aanbevolen: Zoo leest men in een Kloosterbriev van den jaare 1292. Pitanciarius ministret inde cuilibet de conventu unam charitatem integram boni vini, & unum ferculum boni piscis, dat is: ‘De Pitançier, of Klooster-kelderwaarder deele yder Klooster-broeder een heele chariteit, of liefde-gift van goeden wyn, en een geregt van goeden vis.’
IV. Het zy dan, dat dit deel wyns zoo groot viel, dat yder Monnik zyn gedeelte met zig nam, en op verscheide tyden naar zyn welgevalle gebruikte.
Of zoo kleen, dat 'et, in een rondgaanden beker onder de zelve verdeeld zynde, wierd uitgedronken. Zoo vind men:
Constituit itaque cifum quendam magnum, flasconem, & dimidium, scilicet duas charitates, & eo amplius in se contenentem, &c. Historia Abandonnensis Coenobii in Augf. tom. 1. Monastici Anglic. pag. 104. dat is: ‘Hy heeft derhalven een grooten beker ingesteld, behelzende anderhalve fles, naamelyk twee gewoone chariteiten, Liefdegiften, of wyndeelen, en meer.’
V. Hoedanigen Liefde-beker de Monniken gewoon waren, niet aan den rand, en met beide de handen, aan te vatten. Die meer bewyzen begeerd, zie Du Cange in vocib. Scyfum & Caritas.

[p. 244]

[En wierd zulk onthaal met wyn, of spyze, aldus genaamd:

[p. 245]

1. Of, om dat zoodaanige gift tot zekeren wyn, of spys, uit liefde gedaan was aan het Klooster.

2. Of, om dat de gift was strekkende, om de liefde, een eendragt, onder de Kloosterlingen te herstellen, en vermeerderen, te onderhouden, en te versterken.

Want dat de maaltyden, en het saamen eeten, en drinken, daar toe strekken konnen, is reeds met eenige voorbeelden bevestigd. I. Deel. XXV. Kap.

En dat tot dien einde in de Kloosters, en zekere Broederschappen maaltyden zyn

[p. 246]

ingesteld, kan blyken uit het geen ik heb aangeteekend op Kap. II. II. D. A. (14). § vii. bl. 14. en 15.]

v. Aldus bevind men ook in de Egmondse Jaarboeken van Broeder Jan van Leiden beschreven, Kap. 25. de opmerkelyke giften ⁵, gedaan door Graav Dirk den IX^den, en zyne Egtgenoot de Gravin Sophia, [aan het Klooster van Egmond, aldus: Reliquas duas libras, & uncias quatuor constituerunt fatribus ad Charitatem ⁶ ter in anno,

5 Ook verhaald de zelve Schryver, dat ze voor de ziel van hunnen zoon, Peregrinus, zekere gift aan de Geestelykheid, of het Klooster van Egmond gegeven hebben, waar van een gedeelte geschikt is tot een Charitas der broederen, en het overige tot kleederen voor den armen: Ex his (unciis) octo unciae constitutae sunt ad charitatem Fratrum, & sex ad vestes pauperum. ann. Egmund c. 25 pag. 29.

6 Ad charitatem ter in anno: De Professor Antonius Matthaeus heeft over deze woorden deze uitlegging: Ad diem hilarem comburendum, sumendum poculum charitatis, ut a Graecis simul, & Latinis frequenter admodum id olim factum in honorem Sanctorum. dat is: ‘Om een vrolyken dag te houden, heeft men den beker van liefde te nemen, gelyk de Grieken, en Latynen wel eer zeer dikwils gewoon waren ter eere der Heiligen.’ ad Annal. Egmund. Not. & observ. pag. 194.

[p. 247]

quam diu vixerint, videlicet sexto Kalendas Maii, & septimo Kalendas Augusti: cum vero obierint, in anniversariis suis, & in die quâ agitur memoria omnium fidelium animarum, & in omnium anniversariis comitum, & comitessarum.]

En in 't 36. Kapittel, sprekende van Diederik, den XV^den Abt van Egmond, zegt hy: Qui & dedit ad Charitatem fratrum XXIII solidos annuatim. [d. i. ‘Die tot een Chariteit, of liefdegift der broederen gegeven heeft XXIII solidi, of schellingen, jaarlyks.’]

[Het zelve word bevestigd door den Schryver van het leven van Udalrik, aldus: Canonici, praecipiente Episcopo, charitatem accipientes, & rogantes, unum responsorium de resurrectione Domini interim decantaverunt. Et hac Charitate expleta ad Alteram mensam congregatio S. Afrae similiter fecit. Appropinquante vero Vespera, ille sibi, & secum

[p. 248]

sedentibus laetanter pocula porrigere praecepit, & tertiam Charitatem omnes charitativè bibere rogavit. Vide auctorem vitae S. Uldarici cap. 4. in fin. cap. 11.]

[vi. En hoewel zoodanig gedeelte van spyze, of wyn, of een maaltyd ⁷, aan de Kloosteren uit liefde wierd besproken, en daarom genaamd was Charitas: zoo wierden deze giften egter doorgaans besproken, en gedaan op zekere voorwaardens, door den Kloosterlingen te volbrengen, niet alleen van Zielmissen, enz. maar in 't byzonder van eenige andere diensten te doen, als by voorbeeld van op gezette tyden te zingen, enz En de wyn, daar toe weekelyks besproken, en gegeven, wierd genaamd Zang-wyn. Zoo heeft Willem, graav van Holland, aan de Abdy der Adelyke dogteren te Loosduinen,

7 Van het oogmerk, en de wyze, en bepaaling van verscheide maaltyden van der Broederschap der Lieve Vrouwe, van de St. Jans Kerk, in 's Hertogenbos, kan men bescheid vinden in de Bulle van des zelfs instelling, en bevestiginge, en in een Artikel, hier voor reeds bygebragt. I. D. K. I. in de Aanteekeningen, A. (4). § vii.

[p. 249]

gestigt door Graav Floris IV, begiftigd door Gravinne Machteld, zyne weduwe, (die, onder de zelve geleefd hebbende, in dat Klooster gestorven, en begraaven is den 22 December 1267) den wyn tot den zang gegeven, in 't jaar 1328: volgens zyn Handvest, gegeven te Rotterdam, van dezen inhoud:

WY, WILLEM, GRAAVE, &c. maken cont, &c. dat wy voor ons, ende voor onze nacomelingen, Graven van Hollant, om Gode den Goedshuis van Loesdunen gheven enen stoep wyns te Sancwine, ende die sal hem gheven alle weke onse Meyster uit onse Hove in die Haghe. Ende waert dat geviele, dat in onzen Hof in die Haghe geen wyn en ware, of dat 'er wyn ware, daer men niet uyt tappen en mochte sonder vreese van scade; so ontbieden wy onsen Meister voors., of wie daer na in den Haghe Meister wesen sal, dat hy den Goedshuse van Loesdunen voors. elke weke geve xii denier Hollants voer den stoep wyns,

[p. 250]

ter tyd toe dat ghi hem den wyn gevet. Ende, om dat wy willen, dat dit wel, en vaste gehouden worde, so hebben wy desen brief besegelt mit onsen zegele. Gegeven tot Rotterdamme, op Sinte Luciendagh, in 't jaer ons Heeren 1328.]