Dispereert niet. Deel 4

Twintig eeuwen historie van de Nederlanden

[p. 277]

A. Algra
exploitatie- en ereschuld

[p. 279]

1. Het moeilijke begin

Het driemanschap.

De 19de augustus 1816 werd de Nederlandse vlag te Batavia gehesen. Het Engelse tussenbestuur nam een einde. Maar met het vertrek van de Britse luitenant-goeverneur Fendall waren de werkzaamheden van de drie commissarissen-generaal, Elout, Buyskes en Van der Capellen, niet afgelopen. Integendeel, hun eigenlijke taak ving toen eerst aan. Zij moesten het bestuur in het herkregen gebied organiseren, de koloniale machine weer op gang brengen. En dat viel niet mee. Gebrek aan troepen en schepen waren oorzaak, dat het gezag in de buitengewesten eerst drie jaren na de aankomst van het driemanschap kon worden hersteld en dan vaak ook nog maar in naam. Geld was de drie heren ook niet ruim toegemeten. Meermalen moest in het begin geleend worden bij ... de Engelsen en dat geschiedde natuurlijk niet zonder ‘enige’ rente. Het prestige van de Nederlanders was door de capitulatie van 1811 niet weinig geschokt en dat was mede oorzaak, dat in verschillende streken de gehoorzaamheid, aan de nieuwe soeverein verschuldigd, niet immer betoond werd. De eerste jaren zijn dan ook gekenmerkt door verschillende woelingen en strafexpedities. In 1817 brak op de Amboneilanden reeds een opstand uit, dezelfde dag, dat de Engelsen dat gebied verlieten. De kleine Nederlandse bezetting werd verslagen en het was nodig, dat Buyskes zelf uit Batavia kwam met versterkingen, om aan de opstand een eind te maken. Maar ook op Celebes, op Sumatra en hier en daar op Java gistte het, zodat voortdurend grote waakzaamheid moest worden betracht.

En dan waren er de strubbelingen met de Engelsen. Het traktaat van Londen, dat de teruggave regelde, was overhaast gesloten, terwijl de onderhandelaars geen koloniale specialisten waren. Vandaar, dat meer dan één punt vaag was en door nieuwe overeenkomsten moest worden uitgelegd. Dit gaf aanleiding tot tal van geschillen, vooral toen Raffles in 1817 naar Indië terugkeerde en als goeverneur van Benkoelen de Nederlanders op alle mogelijke manieren de voet dwars zette.

Raffles.

Hij kon het maar niet verkroppen, dat Londen het rijke Java had teruggegeven. En al viel daar niets meer aan te veranderen, hij wou toch zoveel mogelijk van de archipel onder Britse vlag houden.

[p. 280]

Twee zaken lagen hem bijzonder na aan het hart: het beheersen van de toegangswegen naar Indië en de heerschappij over Sumatra.

Die toegangswegen waren Straat Soenda en Straat Malaka. Hij begon dan ook direct na zijn terugkeer maatregelen te nemen, om dit doel te bereiken. Zonder enige rechtsgrond bezette hij de kusten van de Semangkabaai in Zuid-Sumatra en liet er de Engelse vlag hijsen. Natuurlijk gingen de commissarissen-generaal met deze handelwijze niet accoord en protesteerden heftig te Calcutta. En met succes. De Engelse gouverneur keurde de eigenmachtige daad van Raffles af en beval hem het geoccupeerde gebied te ontruimen. Straat Soenda bleef in handen van de Nederlanders.

Gelukkiger was hij met de andere poort. Ten zuiden van het schiereiland Malaka lag een schijnbaar onbetekenend eilandje: Singapore. Het behoorde bij het rijkje van de sultan van Djohor, een leenman van het Nederlandse goevernement. Maar Raffles erkende plotseling een broeder van de sultan als de wettige vorst en wist voor die erkenning de afstand van Singapore te verkrijgen. Het was maar een eilandje met 150 bewoners, arme vissers. Maar het lag buitengewoon gunstig, had een goede rede en kon als sleutel van Straat Malaka dienst doen.

De Indische regering zag dan ook heel goed het gewicht van deze bezetting in. Van der Capellen was alleen overgebleven. De beide andere commissarissen-generaal waren enige dagen tevoren vertrokken. Door tegenwind opgehouden in Straat Soenda, waren zij echter nog te bereiken en Van der Capellen achtte de zaak belangrijk genoeg, om zijn collega's na te reizen, om over deze coup te spreken. Gewelddadig optreden achtten zij niet raadzaam. De zaak zou aan de regering in het moederland worden voorgelegd, terwijl tevens te Calcutta een protest tegen dit eigengereide handelen van Raffles zou worden ingediend. Deze maal had dit echter geen succes. De regering te Calcutta hield haar ijverige agent de hand boven het hoofd en Singapore bleef Engels. In 1824 moest Nederland zijn verzet tegen de occupatie opgeven, zoals we nog nader zullen zien.

Singapore werd een wereldstad, de grote stapelplaats van het Oosten, de militaire basis van Engeland in de Indische en Chinese wateren. De daad van 1819 is Raffles' meesterschot geweest.

Maar ook op Sumatra werkte hij de Nederlanders zoveel mogelijk tegen. Met Atjeh werd een verdrag gesloten, waarbij alleen aan de Engelsen toegestaan werd, in dit sultanaat een kantoor te openen. Met de teruggave van Padang werd getreuzeld. Toen de

[p. 281]

Nederlandse ambtenaar, met de overname van het bestuur belast, arriveerde, eiste Raffles betaling van alle onkosten, die zijn compagnie in deze streken sedert 1795 had gemaakt en toen dit geweigerd werd, kon Du Puy onverrichterzake terugkeren. Eerst na een uitdrukkelijke last uit Calcutta gaf Raffles toe.

Niet altijd echter bleef het bij protesten. Te Palembang traden de Nederlanders krachtiger op. Toen Mr. Muntinghe in die stad was, om een overeenkomst met de sultan te sluiten, verschenen plotseling Engelse soldaten uit Benkoelen en hesen de Britse vlag op het paleis van de vorst. Daarmee stond de sultan onder bescherming en voogdij van Raffles. Maar Muntinghe stoorde zich niet aan die symbolische daad. Hij liet eenvoudig de Engelse officieren en hun manschappen gevangen nemen en via Batavia naar Benkoelen terugzenden! Raffles probeerde het niet weer.

Het Londense traktaat.

Het bleek uit al die strubbelingen wel, dat een definitieve regeling van de hangende geschillen hoog nodig was. In 1820 werden daartoe al onderhandelingen geopend, maar zij mislukten. In 1824 was men van beide zijden iets toeschietelijker en de 17de maart van dat jaar kon het traktaat van Londen worden getekend. Enkele belangrijke bepalingen daaruit geven we hier weer.

1.	Nederland staat alle bezittingen, die het nog heeft in Voor-Indië en op Malaka - op het Aziatisch continent dus - aan Engeland af.
2.	Engeland daarentegen geeft aar Nederland zijn bezittingen op Sumatra en ziet af van alle aanspraken op het eiland Billiton.
3.	De Nederlandse regering ziet af van alle vertogen tegen het bezetten van Singapore door de onderdanen van Z.M. de koning van Groot-Brittannië.
4.	De Engelse regering belooft, dat er geen verdragen zullen worden gesloten met de vorsten van de eilanden ten Zuiden van Singapore. Hetzelfde geldt voor Sumatra. In deze gebieden zullen zij geen kantoren openen.
5.	De zeeroof zal zoveel mogelijk worden tegengegaan.
6.	De door beide landen afgestane gebieden zullen nimmer aan een derde mogendheid mogen worden afgestaan. Ingeval van vrijwillige verlating zullen zij automatisch aan de andere partij vervallen.

[p. 282]

7.

De Engelsen en Nederlanders krijgen vrijheid van vestiging en handel in elkaars koloniën op de voet van meestbegunstigde natie. Alleen in de Molukken mag het Nederlandse goevernement het specerijenmonopolie voorlopig handhaven. De invoerrechten door de Engelsen in de Nederlandse koloniën te betalen mogen hoogstens het dubbele bedragen van wat de Nederlanders moeten betalen. In omgekeerde zin geldt hetzelfde voor de Engelse koloniën.

8.

Alle vorderingen van Engeland wegens kosten gemaakt tijdens het tussenbestuur werden afgekocht voor 100.000 pond sterling.

Eèn punt was zeer eigenaardig. We zagen, dat Raffles met de sultan van Atjeh een verdrag had gesloten. Door het Londens traktaat werd dit opgeheven, daar Engeland alle aanspraken op Sumatra opgaf. In een afzonderlijke nota beloofde de Nederlandse regering, dat zij de onafhankelijkheid van Atjeh zou eerbiedigen, maar er tevens voor zou zorgen, dat zeevaarder en handelaar er bestendige veiligheid genoten, ‘welke er niet schijnt te kunnen bestaan, dan door gematigde uitoefening van Europese invloed’. Nederland kreeg dus de taak van politieagent, maar het beloofde tevens de dief niet te zullen arresteren, maar in volle vrijheid te laten rondlopen. De hele bepaling was dan ook grote dwaasheid en de Atjehse zeerover lachte wat om de bestendige veiligheid en de gematigde uitoefening van Europese invloed. Hij zette zijn handwerk voort en verkocht zijn geroofde producten te ... Singapore. Eerst in 1872 is deze bepaling veranderd en liet Engeland Nederland de vrije hand op Sumatra. Het volgend jaar brak toen de Atjehoorlog uit.

Het Regeringsreglement.

Het driemanschap had tot voornaamste taak het ontwerpen van een regeringsreglement, een soort grondwet voor Indië. In verschillende opzichten was reeds voorbereidend werk verricht door Daendels en Raffles, maar het gehele bestuur en administratie werden thans in één wetboek op samenhangende wijze geregeld: de positie van de Goeverneur-Generaal, de bevoegdheden van de Raad van Indië, de rangen en autoriteit van de Nederlandse en inlandse bestuursambtenaren, financiën, rechtspraak, onderwijs, godsdienst en agrarische zaken.

[p. 283]

Over het algemeen kan men zeggen, dat het in vrijzinnige geest was opgesteld. Dat was vooral te danken aan Elout, die afkerig was van het stelsel van monopolie en dwang, dat een paar eeuwen bestaan had. De 22ste december 1818 werd het afgekondigd en een maand later vertrokken Elout en Buyskes naar het vaderland. De eerste werd er minister van marine en koloniën en behield dus invloed op de gang van zaken in Indië.

Van der Capellen.

De derde commissaris-generaal, Van der Capellen, bleef op Java en werd de eerste Landvoogd van Indië onder het Koninkrijk. Zijn bestuursperiode is echter allerminst gelukkig geweest.

Financieel werd het tijdens hem een grote janboel. De begrotingen werden gemaakt, als het jaar zowat om was. Afrekeningen hadden jaren te laat plaats. De Goeverneur-Generaal meende, dat er een batig saldo was, en er waren grote tekorten. Dan werd er maar papier uitgegeven. Drukken is nu eenmaal gemakkelijk. Of Van der Capellen leende. Hoever hij in dit opzicht ging, blijkt wel uit een transactie met een Engels bankiershuis te Calcutta. Dit verschafte hem ƒ 20 millioen tegen 9 %. Als onderpand stelde Van der Capellen de inkomsten, territoriale bezittingen, roerende en onroerende goederen van de Koning en de Hoge Regering! Wel heel erg middeleeuws. Geen wonder dan ook, dat de Koning deze daad desavoueerde. Ook bij andere firma's leende Van der Capellen maar raak. Wezen leden van de Raad van Indië op het onhoudbare van die toestand, dan werd de Landvoogd boos. ‘Hij had het land aan financiële besprekingen en werd er door geprikkeld.’ (Stapel)

In agrarische zaken hield Van der Capellen zich absoluut niet aan het Regeringsreglement. Dat was in dit opzicht heel liberaal en legde aan vestiging van particuliere bedrijven en landbouwondernemingen niets in de weg. Toen echter Buyskes en Elout vertrokken waren, keerde Van der Capellen steeds meer naar het oude Compagnie-systeem terug. Hij belemmerde op alle mogelijke manieren de particulier in het verkrijgen van gronden voor cultures in het groot. Residenties als de Preanger mochten slechts met zijn bijzonder verlof worden bezocht door Europeanen. Aan de oprichting van pakhuizen en kantoren werden zulke bepalingen verbonden, dat het vrijwel ondoenlijk was, om ze te bouwen. Bovendien moest men zich onderwerpen aan alle in de toekomst te maken

[p. 284]

regelingen. Op die wijze was natuurlijk elke ondernemer schuw om iets te beginnen.

Van der Capellen achtte de particuliere ondernemer gelijk te staan met een parasiet en zijn maatregelen bedoelden dan ook de bescherming van de Javaan. Hij zag echter niet in, dat de inlander bij toevloeiing van kapitaal en ontginning van woeste gronden groot profijt zou hebben. Op het noodlottige verbod van landverhuringen in de Vorstenlanden komen wij in het volgende hoofdstuk terug. Het is een van de oorzaken van de bloedige oorlog op Java tussen 1825 en 1830 geweest.

Daarbij kwam nog, dat de koloniën niet het voordeel opleverden, dat men er van verwacht had. De Engelse handelshuizen hielden grote invloed. Van de schepen, die de havens van Java binnenvielen, was slechts de kleinste helft uit Nederland afkomstig.

De invoer was voor verreweg het grootste gedeelte in handen der Engelsen. Zij leverden de goedkope katoentjes, waaraan grote behoefte was. Zo hadden zij heen èn terug een voordelige vracht, terwijl onze schepen op de heenreis dikwijls zo goed als geen lading hadden. Wel werd in 1824 de Nederlandsche Handelmaatschappij opgericht, maar veel verbetering bracht zij aanvankelijk niet in de toestand, zoals nader zal blijken. Van der Capellen kon men hiervan de schuld niet geven, maar het kwam zijn beoordeling toch niet ten goede, temeer toen hij tegen de uitdrukkelijke bevelen van de Koning in, de goevernementsvrachten niet alle aan de schepen van de N.H.M. meegaf. Ook andere opdrachten van minister en oud-collega Elout sloeg hij in de wind.

Voeg daarbij nog de twee oorlogen, die tijdens zijn bewind uitbraken, dan behoeft het ons niet te verbazen, dat de Koning hem ongevraagd ‘verlof’ gaf zijn functie neer te leggen, wat hij de lste januari 1826 deed. Hij droeg de Indische bevolking een warm hart toe, maar hij was ten enenmale ongeschikt, om de man te zijn voor het ‘moeilijke begin’.

Zijn opvolger, De Kock, had tot taak op twee fronten oorlog te voeren. Naast of liever boven zich kreeg hij een commissaris-generaal, de Belgische edelman Du Bus de Gisignies. Deze is de enige Zuidnederlander geweest, die een dergelijke hoge functie in Indië heeft bekleed. Zijn opdracht luidde onder meer: bezuinigen! Maar de eerste jaren is daar niet van gekomen, integendeel, men moest telkens opnieuw lenen, omdat de oorlogen op Java en Sumatra schatten verslonden. Over die strijd moeten wij het thans eerst hebben.