Een keuze uit zijn werk (ed. Projektgroep van het Instituut Nederlands van de KU Nijmegen)

[p. 71]

II. De verteller

[p. 72]

[p. 73]

Inleiding

De verhalen van Thijm - waarvan hij de eerste schrijft tegen het eind der jaren '40, als voortzettingen in proza van wat hij met zijn epische gedichten bedoeld had⁽¹⁾ - zijn historische novellen en schetsen in de romantische traditie van zijn tijd, echter met een heel eigen toon van hoofse verfijning en intieme kultivering. Naast het polemisch proza vormen ze zijn belangrijkste bijdrage tot de nederlandse letterkunde. Op zijn beste momenten - bijna overal in de vroege verhalen maar ook in grote delen van de latere - toont Thijm zich een begaafd verteller die de kunst verstaat het verleden tastbaar te maken. Waar hij niet in uitmunt is hechtheid van kompositie: er komen nogal eens wat lijnen van zijn verhaal los te liggen. Zijn specialiteit is het ontwerpen van taferelen,⁽²⁾ die dan vaak in los vertelverband naast elkaar worden geschikt. Met een ongemene kennis van de geschiedenis geschreven, gaan ze in tal van onderdelen verder dan deze kennis toestaat. Zoals hijzelf zegt: ‘Wel beschouwd is bij een goed historiesch kunststuk het onderscheid van het waar gebeurde en het andere slechts hierin gelegen, dat het laatste in zijn onderdeelen van de zelfde stof is als het eerste, maar dat het verband verdicht is, bij het eerste is ook het verband uit de natuur genomen. Het eerste is, zoo doende, speciaal, het tweede algemeen, het eerste individu, het tweede type.’⁽³⁾ Zijn verbeeldingskracht doet hem dermate geloven in zijn rol van ooggetuige, dat hij onbekommerd aanvult wat hij niet uit de boeken weet en dat hij die boeken zelfs durft tegenspreken. In een verhaal over Huygens en Vondel zegt hij dat deze twee zich wel niet zullen hebben voorgesteld ‘dat een zoon der XIXe Eeuw zich vermeten zoû - niet te-vreden met de dikke quartijnen, die door hen-zelven of hunne vrienden, met of zonder de noodige lofdichten, aan het publiek zijn overgegeven, - het oor te leggen op hun hart, om te trachten er de slagen van te tellen; den blik van hun oog, den trek om hun mond, het gebaar van hun hand te bespieden, om hiermeê aan te vullen, of hiermeê te weêrspreken, wat zij hebben goedgevonden ter mededeeling aan het nageslacht te verstrekken door geen

(1) Brom, 92.

(2) Dit talent blijkt al in een brief aan prof. David van sept. 1843, als hij een anekdote over Bilderdijk vertelt in de vorm van een genretafereeltje. Cath., Brieven, 43-45.

(3) Nareden bij de Verspreide verhalen, ed. Sterck 1909. dl. 1316.

[p. 74]

ánder orgaan dan dat van Costers ‘lofrijcke vondtéé’ (versta: door middel van de drukpers).⁽⁴⁾ En hij deed dit met zoveel overtuigingskracht dat heel wat lezers - zoals Sterck weet te melden - hebben geloofd dat Vondel werkelijk als weduwnaar heeft gedongen naar de hand van Tesselschade, Thijms lieve idool. Sterck waarschuwt ook dat de Portretten van Joost van den Vondel - anders dan men misschien zou aannemen - wat de hoofdfeiten betreft op een minder vaste historische grondslag steunen dan de Verspreide verhalen, tenminste het merendeel daarvan.⁽⁵⁾ Verhalen dus, maar geenszins geschreven uit louter artistieke aandrift. De vader van Van Deyssel - ook al was zijn levenshouding al duidelijk esthetiserend - beoefende de kunst nog niet óm de kunst, een slogan die hij overigens wel kende.⁽⁶⁾ Hij was een verteller met de boodschap van een verkondiger, en hij moest zich in zijn verhalen tegelijk als geleerde waarmaken.

Zijn taak was hem, zoals in de algemene inleiding vermeld, door Potgieter toegewezen. ‘Uit zijnen mond mocht ik het eerst de zending vernemen, die mij in mijn vaderland door aangeboren zin en tijdsomstandigheden werd opgedragen.’ Toen Potgieter, al in 1846, in Thijm voor onze letterkunde ‘de ontwikkeling eener nieuwe zijde’ zag: ‘het Hollandsch-Catholijke’, klonk dit hem als een bevel in de oren. ‘Ik voelde dat mij van de uitvoering rekenschap zoû worden gevraagd’.⁽⁷⁾ Hij interpreteerde deze opdracht zo dat hij, ook en vooral door zijn literaire werk, zijn geloofsgenoten kultureel weer op niveau moest brengen en hun het gevoel van eigen waarde moest hergeven waarop hun rol in de nederlandse geschiedenis hun recht gaf. Al had hij niet de illusie daarin al bij zijn tijdgenoten te zullen slagen: hij mikte op ‘een volgend Katholiek geslacht’.⁽⁸⁾ Door zijn mede-katholieken hierover voor te lichten, en wel in de aantrekkelijke vorm van verhalen, wilde hij meteen de buitenwacht van

(4) Verspreide verhalen, ed. Sterck 1909, dl. V 231 v.

(5) Ald., dl. I blz. X. Vgl. nog de opmerking van Thijm zelf, waar deze in zijn Nareden de verhouding van historiciteit en verdichting der onderscheiden verhalen aangeeft: ‘ofschoon ik niet mag nalaten mij te vleyen, dat in den hoogeren zin alles op den naam van historiesch aanspraak mag maken.’ (Ald., I 316).

(6) Vgl. Over waarheid, vooral in de bouwkunst, bloeml. afd. III.

(7) Thijm in de opdracht van de Portretten ‘aan de nagedachtenis van E.J. Potgieter’ (ed. Sterck 1908, blz. XV).

(8) Cath., Brieven, 99.

[p. 75]

andersdenkenden de verkeerde indruk wegnemen - een indruk die volgens hem het gevolg was van geschiedvervalsing, bedoeld of onbedoeld - dat dit katholieke aandeel miniem of zelfs schadelijk was geweest. ‘Men heeft gedurende de twee eeuwen, van 1566 tot het einde der XVIIIe Eeuw, het mogelijke gedaan om het Katholieke Nederland af te breken. (...) Alle Katholieke herinneringen schenen van den Nederlandschen bodem wechgevaagd. De kerken en kloosters werden beroofd van hunne goederen, gewijde vaten en kunstwerken. (...) De voortbrengsels van Poëzie en Kunst der Katholieke eeuwen werden door een bijna eenparig en toch bewusteloos streven van alle Nederlandsche standen, vergeten en vernietigd; hunne waarde werd niet onderzocht, maar hun bestaan werd stilzwijgend ontkend en daarmeê vervielen zij.’⁽⁹⁾ Zo heeft hij dus vooral voor zijn ‘Volks-Almanak’ de reeks verhalen geschreven die, toen hij ze van 1879 tot 1884 chronologisch ordende in de vier delen Verspreide verhalen, het katholieke aandeel bleken te illustreren in bijna alle tijdperken van de vaderlandse geschiedenis, met aanvankelijk een voorliefde voor de middeleeuwen, later voorde 17e en - wat vaak vergeten wordt - voorde 18e eeuw.

Wat ook bleek was dat de erudiet in Thijm geleidelijk steeds meer terrein was gaan winnen op de verteller, iets wat een merkwaardige tegenstrijdigheid is in deze geromantiseerde verhalen. Wel zocht de romantiek een van haar effekten in het realistische detail⁽¹⁰⁾, maar bij Thijm werd het - na nog vrijwel onaangetaste verhalen als De organist van den Dom (uit 1848) en Geertruide van Oosten (uit 1853) - een ware woekering van geschiedkundige wetenswaardigheden, waarbij hij vooral volledigheid nastreefde in die van genealogisch-heraldieke aard. Karakteristiek worden dan zinnen als de volgende, over het tweede huwelijk van zijn vader: ‘Het schijnt dat 's Vaders vriend, de Heer Anthonius Kock, die, door zijne tante, Mevrouw de wed. Wijnandus Franciscus Koch, geb. Kock, en later door zijne vrouw (de beminnelijke Antoinette Françoise Catherine Elisabeth Cavalini (noot: zie de Bijlagen) aan de familie Thijm verwant was en die, met onzen Vader samenwonend, dagelijks getuige was van zijn ver-

(9) ‘Volks-Almanak voor Nederlandsche Katholieken’ (II) 1853, Aan den Lezer. blz. VI.

(10) Om nauwkeurig te zijn: dat konkrete detail was niet-kontemporain en werd ingevoerd in een overigens idealistisch kunstwerk. Zie Philippe van Tieghem, Petite histoire des grandes doctrines littéraires en France, Paris 1950, 215.

[p. 76]

laten toestand als weduwnaar, - de kennismaking der aanstaande echtgenoten bevorderd heeft.’⁽¹¹⁾ Voortaan worden verteltaferelen afgewisseld door steeds grotere brokken onderrichting, nog afgezien van de uitvoerige annotatie.

Ongetwijfeld beoogde Thijm hiermee hun echtheidsaanzien te dienen, wat ook van belang was voor hun overtuigingskracht als argumenten van katholieke vindikatie. Maar was bij dit vertoon van eruditie ook niet de autodidakt in het spel, die zijn geleerdlieid wilde waarmaken? Terwijl voor Thijm - nazaat van Bilderdijk, ook in dit opzicht - een niet bijkomstige bekoring zal hebben gescholen in de papieren omgang met hooggeboren geslachten en hun familiegegevens.

Naast zijn voorkeur voor adellijke en hoog-burgerlijke lieden is minstens zo karakteristiek de favoriete rol die hij in zijn verhalen toedeelt aan de vrouw, vooral de spirituele jonge vrouw, met als liefste en levendigste vertegen woordigster de al genoemde Tesseltje.⁽¹²⁾ Trouwens, bijna al deze verhalen zijn met een hoofs gedicht opgedragen aan eenvrouw uit zijn familie- of kennissenkring. Waarbij de kiesheid die hem kenmerkte hem natuurlijk niet in de steek liet: ‘Ach, dat Gij mij een ogenblik hebt kunnen verdenken Magdalena van Vaernewijck eener ongehuwde vrouwe, wélke ook, onder mijne verwanten of goede vriendinnen, te hebben willen opdragen!’⁽¹³⁾

Al mogen de vrouwenfiguren bij Thijm geïdealiseerd zijn - hij kon zich als romantisch charmeur geen lelijke en geen boze vrouw voorstellen⁽¹⁴⁾ - en al mogen zij in historische juistheid tekortschieten, - ze zijn dan toch levendig en pittig getekend. Daarnaast valt het boekachtige en bleke, het gebrek aan robuustheid, van de meeste mannen op.⁽¹⁵⁾ Hier wreekt

(11) Joannes Franciscus Alberdingk Thijm, 22. Men kan dgl. mededelingen ook bij Van Deyssel aantreffen, bijv. passim in de Gedenkschriften (zie ed. Prick 1962, blz. 398 v. over de parentage van Evert Slaghek).

(12) Volgens Sterck heeft Thijm Tesselschade getekend naar het model van zijn eigen zuster Antoinette, de vrouw van architekt Cuypers, en van Louise Sterck-Kervel. (Inl. Verspreide verhalen II blz. X.)

(13) Brief van 7 maart 1853 aan Elisabeth Hasebroek, die hij zegt niet in haar kwaliteit van jonge vrouw maar enkel van schrijfster bedoeld te hebben. Cath., Brieven, 76. In het verhaal wordt o.a. de prostitutie aan de orde gesteld.

(14) Vgl. J.F.M. Sterck, Inl. Verspreide verhalen IV 1925, blz. XII en XIII.

(15) Vgl. Maria Viola, Inl. tot haar Bloemlezing uit zijn verhalend proza. Amsterdam 1909, blz. VII v.

[p. 77]

zich het projekteren van Thijms eigen, negentiende-eeuws geësthetiseerd ideaalbeeld op historische personen. Het duidelijkst slachtoffer daarvan is Vondel, een personage dat toch uitvoerig en met liefde, in zekere zin zelfs overtuigend, getekend wordt, maar dat desondanks geen Vondel is geworden maar een portret van wat Thijm had willen wezen, iemand die handelt vanuit diens wensen en met diens gevoelens.⁽¹⁶⁾ Thijm kon geen karakters scheppen die hemzelf niet geleken of nastonden.

W. Bennink wijst erop dat in deze verhalen maar een zeer beperkt aantal motieven is gebruikt, waarvan het kunstenaarsmotief overheersende betekenis heeft gehad. In en om een kunstenaar uit het verleden wordt de kultuur van zijn tijd idealiserend opgeroepen. Dat begint al bij De organist vanden Dom en het kulmineert in de vele Vondelverhalen. Als grondtrek van de schrijver ziet Bennink piëteit en veneratie ten opzichte van de kunstenaar die zo'n verhaal draagt. Daarnaast komen het gezelschapsmotief en het jongelingsmotief, beide ook kultureel bepaald en beide een afspiegeling van Thijms voorkeur in zijn eigen leven en omgang. Het gezelschapsmotief ziet men op de vele plaatsen waar hij zijn personages in bijeenkomsten samenschikt - liefst in een patriciërswoning en met een kulturele inslag - een afspiegeling vaak van wat hij zich voorstelde van zijn eigen geliefde kringen als ‘De vioolstruik’ (1846-1887) en ‘De vrijdagsche vereeniging’ (opgericht 1848).⁽¹⁷⁾ Van huis uit had hij deze voorkeur voor kulturele bedrijvigheid in het kader van huiselijke gezelligheid meegekregen.⁽¹⁸⁾ Het jongelingsmotief komt naar voren waar hij in historische gestalten als Pieter Nieuwland, Antonides van der Goes en Dirk Dircxen Bommel zijn ideale type van de jongeman schetst: eenvoudig en goedhartig, van verfijnde beschaving en ‘gereguleerde hartstochtelijkheid’, afwijkend dus van het duitse romantische jongelingstype, dat eerder gekenmerkt wordt door ongeremdheid.⁽¹⁹⁾ Weinig romantisch is het dat Thijm in zijn verhalen nauwelijks aandacht heeft voor de natuur.

(16) Vgl. J.F.M. Sterck, Inl. Verspreide verhalen II 1909, blz. X v.

(17) Zie een beschrijving van deze kringen bij Van Deyssel (J.A. Alberdingk Thijm door A.J., Amsterdam 1893) 167-184. ‘De Vioolstruik’ was huiselijk opgezet, ‘De vrijdagsche vereeniging’ had meer het karakter van een debatingclub. Zie Ten Brink, A.w. II, 191.

(18) In 1866 vergelijkt hij het huis van zijn vader, ‘dat edel middelpunt voor vriendschap, kunst- en letteroefening’ met het Muiderslot (ook zijn vader was, als Hooft, twee keer gehuwd!) Zie J.F. Alberdingk Thijm, 5.

(19) Bennink. 80-110.

[p. 78]

Wel de bezonde stadsbeslotenheid heeft hij graag getekend.⁽²⁰⁾ Trouwens, donkere partijen zal men na het voorgaande niet zozeer verwachten in zijn verhaaltaferelen. Ze laten zich het best vergelijken met wat al te helder geïdealiseerde genreschilderingen van geësthetiseerd leven, hoog-burgerlijk of aristokratisch. Dit suggereert een l8e-eeuwse erfenis,⁽²¹⁾ maar natuurlijk zijn er in de verhalen ook tal van 19e-eeuwse romantische trekjes. Ze liggen niet zelden op het raakvlak van religie en erotiek. We noemen maar de motieven van de bekering van een minziek ridder tot de zaak van God doordat hij blind wordt en aldus de blik, die van de wereld wordt afgetrokken, binnenwaarts moet richten (De organist van den Dom, 1848); de om Godswil versmade ridder, die later de vorst zelf blijkt te zijn (Geertruide van Oosten, 1853); de mooie jonge vrouw die ter liefde Gods maagd blijft en haar minnaar versmaadt (Op het hof, 1859). Terzijde van het religieuze liggen erotisch-romantische motieven als: het opduiken uit het water (het IJ!) van de ring van een meisje door een man van nederige geboorte die haar aanbidder blijkt te zijn en die haar tenslotte dan ook zal mogen huwen (Christina van Zweden, 1864); in hetzelfde verhaal de wrede grap van het bedriegen van een onervaren meisje doordat men haar om een weddenschap verwikkelt in een gefingeerde huwelijksplechtigheid; het redden van een veroordeelde held van eenvoudige afkomst doordat de adellijke dame die hij verdedigd heeft hem op weg naar het schavot ten huwelijk vraagt (Dirk Dircxen Bommel, 1866). Ook algemener romantische verhaalmotieven als ontvoering en moord door vergif (Gerard Lairesse, 1877).

Opvallend is, - naast Thijms belangstelling voor zaken die zich met zijn katholieke kijk makkelijk laten rijmen, zoals mystieke motieven en de stigmatisering in Geertruide van Oosten - zijn kennelijke aandacht voor verschijnselen die daarbuiten vallen, zoals de voorspellende kracht van helderziendheid, sterrewichelarij en chiromantie (Geertruide van Oosten; Jacob van Campen, 1682; Johanna Koerten, 1877; Notre Dame de Forest, 1888).

Dit over bedoeling en motieven. De stijl van deze verhalen is geanalyseerd door Van Deyssel, die daarbij uitging van fragmenten van een ervan.⁽²²⁾ Als karakteriserende eigenschappen van dit proza vindt hij

(20) Poelhekke, Inl. Bloeml.

(21) De relaties van Thijm met de 18e eeuw behoren tot de minst onderzochte.

(22) Nl. Joan Nanning. Zie L. van Deyssel, Werk der laatste jaren, Amsterdam 1923, 189-207.

[p. 79]

opgewektheid (die ook levendigheid genoemd wordt), frisheid en stevigheid. Zijn gezelschappen beschrijft Thijm niet met de wijsgerige distantie van de humor (als Hildebrand) maar vanuit de houding van een gewone deelnemer, echter een die meer ‘taalkundige, letterkundige, Amsterdamsche-geschiedenis-kenner en opmerker’ is. Het proza heeft niets van het vervloeiende der impressionisten: in de ‘volzinvakken’ zijn de volzinnen ‘als blokjes naast elkaâr gezet’. Dit proza is dan ook, in Van Deyssels terminologie, ‘meer gebouwd en gebeeldhouwd’, terwijl dat der tachtigers ‘meer is geschilderd en gezongen’. Door dit gebouwde is de stijl te vergelijken met die der klassieken, waartegenover men ook staat met ‘de; plechtige ontzach-gevoeling’, ja de ‘zalige bewondering’ die juist bouwwerken kunnen opwekken. Wat Van Deyssel hier opmerkt, klopt met de opmerking van Brom dat Thijm in de beeldende kunst uitsluitend oog had voor het monumentale, niet voor het pikturale.⁽²³⁾ Trouwens hij was afkerig van de haagse school en van het impressionisme.⁽²⁴⁾ Wat Van Deyssel mist is de overdracht van gemoedsbewegingen en verbeeldingsvermogen van de schrijver op de geest van de lezer; - zijn bekende kriterium.⁽²⁵⁾ Men zou dit mogen vertalen als: er is een sterk verstandelijke inslag, er wordt meer meegedeeld dan overgedragen. Daarbij is de mededeling er een met ruime aanduidingen, niet met fijne trekjes. In bepaalde wendingen ziet Van Deyssel ‘de omzetting in woorden eener beweging van den menschengeest, die tot het omgangsleven van menschen met menschen in weidsche en diepe verhoudingen behoort,’ mensen die ‘in edele hoffelijkheidsbewegingen en reserves’ leven.

Met een drietal voorbeelden worden tenslotte psychologische opmerkingen gedemonstreerd van een soort die wel in de Camera maar weinig of niet meer in de nederlandse letterkunde van na 1880 voorkomt.

Enkele jaren voor de Verspreide verhalen, in 1876 nl., had Thijm uit de ‘Volks-Almanak’ en andere periodieken de al enkele malen genoemde reeks Portretten van Joost van den Vondel gebundeld, voor die gelegenheid aangevuld met de vier slottaferelen.⁽²⁶⁾ Terwille van de eenheid

(23) Brom. 177 v.

(24) Bennink, 155.

(25) Vgl. over Van Deyssels kritische normen: K. Reijnders, Couperus bij Van Deyssel, Amsterdam 1968, 514-564; voor het kriterium van de overdracht o.a. ald., 593 v.

(26) Zie voor de volgende gegevens vooral de inleiding in Stercks uitgave van de Werken (dl. IX, 1908.)

[p. 80]

werden ze op heel wat plaatsen omgewerkt, terwijl de samenhang werd gediend door overgangspassages. Zoals Thijm in de oorspronkelijke uitgave doodleuk meedeelde, waren ze bedoeld als ‘een laatste aflevering tot het werk van Mr. Jac. van Lennep’, d.w.z. tot de uitvoerige biografie in diens twaalfdelige uitgave van Vondels werken. In feite waren ze bedoeld als een korrektie hierop. Thijm wilde het belang van Vondels overgang tot het katholicisme voor diens leven en werken demonstreren aan een reeks biografische taferelen. Dit weer getrouw aan de hem door Potgieter - die ook zijn aandacht had gevestigd op de 17e eeuw - toegewezen taak. De bundel was dan ook aan Potgieters nagedachtenis opgedragen. Hij ‘vormt de kroonlijst van het gebouw hetwelk de heer Thijm sedert jaren bezig is, ter eere van het oude geloof in Nederland op te trekken.’⁽²⁷⁾ Van Vloten werd erdoor geïnspireerd tot zijn bekende karakteristiek: ‘Dit is nu geen Vondel op sterk-, maar op wijwater.’⁽²⁸⁾ Erudiete recensenten als Huet en Vosmaer, voor wie deze nieuwe Vondel wel een verrassing was maar niet helemaal een welkome, hadden voor de faktuur van het boek grote waardering.⁽²⁹⁾ Maar het meeste sukses had Thijm ditmaal werkelijk bij de lezers die hij vooral op het oog had: de gewone katholieken.⁽³⁰⁾

Ook in deze bundel van grotere samenhang hebben we weer te doen met losse, niet zelden fragmentarisch geschetste taferelen. Of zoals Huet het zag: ‘Twintig kleine hoofdstukken worden u hier aangeboden, waarvan elk op zich zelf een oud-amsterdamsch schilderijtje uit de 17de eeuw vormt, maar zóó, dat zij in elkander voegen als de deelen van één groot mozaiek, voorstellend het leven van Joost van den Vondel.’⁽³¹⁾ Volgens Sterck wordt Thijm in onze letterkunde met dit genre, dat hij op geheel eigen wijze beoefent, misschien alleen geëvenaard door Van Lennep.

(27) C. Busken Huet, Litt. fant. en krit. XXV, 178.

(28) Bespreking in de ‘Kunstbode’ 1876, 158 en 169 v.

(29) Dat de waardering van de vakhistorici, die in de werkwijze van Thijm een vorm van misleiding zagen, minder groot was, laat zich begrijpen.

(30) Trots vermeldt hij in een brief dat er ook zeker 200 eksemplaren in protestantse handen zijn. Cath., Brieven, 267.

(31) Busken Huet, LF XXV, 181.

Verantwoording van de keuze

Naast het meest bekende en algemeen als het best beschouwde verhaal De organist van den Dom, dat in de middeleeuwen speelt en nog puur

[p. 81]

verhaal is, illustreren minder bekende verhalen Thijms belangstelling voor andere tijdperken. In de 17e eeuw moest Vondel wel het middelpunt zijn. Uit de Portretten van Joost van den Vondel is, geheel op de manier waarop de bundel zelf door Thijm is samengesteld, een kollage gemaakt van fragmenten met als thema's geboorte en dood. Tenslotte een lang, en weer kompleet, verhaal uit de 18e eeuw, ‘een tijdperk, dat Thijm bijzonder goed wist te schilderen, omdat hij er zoo uitnemend in thuis was, wellicht nog beter dan in de 17e, en er een bijzondere liefde voor gevoelde.’⁽³²⁾ Uit dit verhaal, virtuoos van stijlnabootsing, blijkt ook duidelijk Thijms karakteristieke gehechtheid aan zijn voorgeslacht.

(32) Sterck, Inl. Verspreide verhalen IV, 1925, blz. V.