Portretten van Joost van den Vondel

[p. 111]

Baertgen Hooft. 1635 - 1661.

I. Een ongelukkige praetendent.

Toen Vondel den 24ⁿ Juni 1649 Tesselschades uitvaart volgde, heeft hij zich, bij 't binnentreden der Oude-Kerk, ongetwijfeld met diepen weemoed herinnerd, dat dit de twéede Maria was, die hij dáar ter ruste bracht. Ruim 14 jaar vroeger had hij er zijne huisvrouw begraven, en niets verhindert de onderstelling, dat ook Maria Tesselschade ‘in 't Koor der zegen-rijcke Maeghd’ is bijgezet, naar wie ook zij haar doopnaam droeg.

Wij willen eenige schreden te-rug doen, om den dichter onder die vroegere omstandigheden gaâ, te slaan; maar wij willen het vooral doen, om aan te toonen, hoe het jaar 1649 nog in andere opzichten belangrijk voor den dichter was, doch tevens het voorspel opleverde voor harde beproevingen.

Treden we voor-eerst te-rug tot het jaar 1635.

Amsterdam ligt, als een halve maan of wassenaar, aan den zuidelijken oever van het Y. De Amstel, wier wateren in de laatste eeuw verleerd hebben geregeld noordwaards te stroomen, stortte zich weleer in de Y-golf uit. Slechts aan hare westzijde loopt bij den riviermond nog een kaai langs den oever, het Damrak genaamd; aan den oostkant staan de achtergevels der diepe huizen van de Warmoesstraat met hunne grondslagen onmiddellijk in het water. Dit maakte, vooral in de XVII^e Eeuw, toen vele voorname kooplieden vóor aan de straat hunne winkels en achter hun opslag hadden, het laden en lossen van goederen, die te water verzonden werden, zeer gemakkelijk.

[p. 112]

De bogen der halve maan, die zich ál meer vermenigvuldigd en ál verder uitgebreid hebben, worden door verscheidene gordels van grachten uitgemaakt, die opvolglijk Cingel, Heeren-, Keizers- en Princengracht heeten.

Het is den ouden Burgemeesters van Amsterdam niet euvel te duiden, dat zij zich het patronaat over de schoonste grachten hebben voorbehouden en die Heerengracht hebben genoemd; de Princen-gracht slechts weinig luister bijzettende en er niet in slagend het Cingel den naam van Coninxgracht, die het een tijd lang gevoerd heeft, te doen behouden.

Winkeliers, die in de Warmoesstraat hun fortuin hadden gemaakt, vestigden zich niet zelden met hun kantoor in een deftig woonhuis aan de Zuid- en Westzijde van dat Cingel.

Wat kan dit alles echter den jonkman schelen, die op een avond in Januari van het hooger genoemde jaar 1635, met een groene veêr op zijn zwarten hoed en in een dikken mantel gewikkeld, zich voortspoedt van de Warmoesstraat naar het Cingel? Hij vliegt met een kloppend hart de stoep van een welgebouwd huis op, en verbeidt niet ongeduld het oogenblik, waarin hem zal worden opengedaan. Nog slingert de kunstig gesmede schelknop zachtkens heen en weêr, waaraan hij bescheiden getrokken heeft; en reeds meent hij, dat men hem niet heeft gehoord. Hij is toch al 23 jaar oud, en behoorde de spreuk zijner eenige zuster indachtig te wezen: ‘patientie is goed cruydt.’

Hij kortte zich nog den tijd met gedachteloos het ijzeren duikelaartjen om zijn spil rond te draayen, waarmeê des daags een der vensterluiken van de zijdelkamer werd vastgezet, toen de ketting van de bovendeur werd afgericht en deze ter breedte van een wijde kier werd geopend. Nelletgen, de oude dienstmeid, liet daarop den jonkman in, en beandwoordde de vraag, ‘of de Juffrouw thuis was,’ niet alleen bevestigend, maar voegde er zelfs bij, dat hij in de binnenkamer nóg een kennis zoû aantreffen.

Dit laatste scheen onzen borst maar half welkom. Niet, dat hij de vrouw des huizes, die eene weduwe was van 48 jaar, alléen wenschte te ontmoeten: in-tegendeel. Hij zoû, ware dit het geval geweest, zijne vizite zeer, zeer kórt

[p. 113]

gemaakt hebben: maar, hoewel hij niet heel schrander was uitgevallen, hoorde hij duidelijk uit het zeggen van de dienstmaagd, dat, zoo de Jónge Juffrouw, naar wie hij niet had gevraagd, hare moeder gezelschap hield (gelijk hij hoopte), een medegast hem te-gemoet zoû treden. En zóo was het.

Staat mij toe, met meer volledigheid dan in die tijd onder burger lieden gebruikelijk was, u te zeggen, met wie wij, zoo ge 't goedvindt, in dat huis op de Conincxgracht, op dien Loumaandsavond van het jaar 1635, gaan kennismaken.

Onze jonkman treedt, zonder veel komplimenten, met hoed en mantel de hooge kamer binnen. Het is een groot vertrek, dat de geheele breedte van het huis inneemt, zoo dat Nelletgen, om in haar keuken voor het avondeten te gaan zorgen, de kamer in de volle lengte moet dóorsloffen, terwijl voords eene langs den wand loopende bovengaanderij het achterhuis met de bovenvertrekken van het voorhuis gemeenschap geeft.

Een oogenblik verwijlt onze jonkman, in het halfdonker, onder deze net betimmerde balustrade, om op te nemen, wien hij ontmoeten zal. Voor het lange breede gordijn van groen damast, dat de binnenplaats-kruisvensters afsluit, staat de tafel, op haar zware gedraaide pooten. Aan gene zijde van de tafel, doch eenigszins aangeschoven bij den op roodmarmeren kolommen rustenden hoogen schoorsteen, waarin de overblijfsels van een groot turfvuur liggen te kwijnen, - is de vrouw van den huize gezeten; zoo als wij vernamen eene weduwe van bijna vijftig jaar, maar nog frisch van uitzicht, en wier haren niet noodig hebben onder de achterwaards liggende kantvleugels van haar witte huive eene wijkplaats voor grijzing te zoeken. Zij draagt voords, een grooten ronden geplooiden kraag, een zwart lakensch met fulpen agrementen doorwerkt kleed, en heeft aan een der vingers van hare blanke, breyende handen, een half dozijn schitterende ringen.

Aan de linkerzijde van de tafel, dicht bij het venstergordijn, zit een nog jeugdig, maar reeds geheel volvormd meisjen. Voor zoo ver het betreklijk flaauwe licht van twee dikke talkkaarsen, op koperen tafelkandelaar, het toelaat,

[p. 114]

doet zij van tijd tot tijd een steek aan de borduring van een strook donkerblaauw fluweel, die wel bestemd schijnt tot draagband voor een degen. Gelukkig de jonge Ridder, zoû men allicht zeggen, die daarmede bevoorrecht zal worden! Die handen toch, hoewel wat traag in haar bewegingen, zijn zoo blank en fraai gevormd als Rubbens ze ooit geschilderd heeft: zij zijn niet van de smalle, maar van de mollige soort. Ziet die putjens op de plaats der knokkels, en dan die fijne toppen, als duim en voorvinger een draadtjen puntig maakt, dat door het naaldoog gestoken moet worden. Het spreekwoord zegt: aan de nagels kent men den leeuw: maar - men kent er ook de vrouw aan. Ik spreek hier niet van misbruik der nagels. Ik spreek van kleur en vorm. Dit meisjen, gij hebt het begrepen, was eene poezele blondine. Het gouddraad, waarmeê ze borduurt, zoû al heel fijn en koel van kleur moeten zijn, om er heur gedeeltelijk achterover gekamd, maar verder in weelderige lokken hoofd en hals omgevend háar bij te kunnen vergelijken. Netter gepenceelde wenkbraauwen onder het schitterend voorhoofd, met zijn zacht geaderde slapen, vindt men bij geen madonna van Rafaël. En wanneer zij haar blaauwe oogen opsloeg en bijv. soms plotselijk den voor de tafel zittenden vreemdeling aanzag, van wien ik nog niet heb gesproken, - dan scheen dit bijna een evenement: zoo diep en helder was dat blaauw, zoo groot die glans, zoo verrassend de rijkdom der kleine bewegingen, die honderd nuances van gevoel en verbeelding schenen uit te drukken.

De vreemdeling, dien ik daar aanduidde, was niet vreemd voor onzen jonkman, zoo min als voor de moeder en dochter, die hij bezocht. Hij was van gelijke leeftijd als de nieuw ingetredene, maar schéen iets ouder. Hij had iets van een zeeman, zoû men zeggen: een roode kleur, tintelende oogen, harde handen, en een glimlach, welks gulheid eerder vrijpostig was.

Nog moet ik van een persoon spreken, in dit vertrek vertegenwoordigd. Boven den hoogen schouw hing het portret ten halven lijve van den overleden man en vader dezer vrouwen. Aan hem dankte de dochter hare blonde haren, en ofschoon hij ook een deftig burgerlijk voorkomen had,

[p. 115]

weêrsprak zijn uitzicht niet, dat zijn grootvader op zee, bij Duins, was omgekomen, en dat die grootvader zes broeders had gehad, die koopvaardijschippers waren, gelijk hij.

In éen woord: gij bevindt u in het huis van Krijn Willemssen Hooft, wiens weduwe, Maria van Bronckhorst, benevens hunne eenige dochter, ik de eer heb gehad aan u voor te stellen.

De overlevering der patriciesch-Amsterdamsche familie Hooft luidt, dat de stamvader van het geslacht, een Zaandammer reeder en scheepskapitein, zeven zonen had, alle schippers op hun eigen schip gelijk hij; dat de vader en zijne zonen, die op de ‘kleyne Oost’ voeren, gelijk men het noemde, dat is Denemarken en Noorwegen, op zekeren dag in het jaar 1572, alle te gelijk in de Sondt ten anker kwamen, en dat de Koning van Denemarken, om dit aardig toeval, deze acht zeevaarders aan zijne tafel noodigde.

De vader heette Willem Jansen Hooft, de zeven zonen, die tot hun jaren gekomen zijn: Broer Hooft, oude Jan Hooft, Cornelis, Pieter, Claes, jónge Jan en Krijn of Quirijn Hooft.

Pieter Hooft was de grootvader van Muydens beroemden Drossaart; Quirijn - de grootvader van den man, hier, boven den schoorsteen, en van een anderen Krijn, die in Noorwegen gehuwd was, en uit wien, in den jare 1612, te Bergen de glimlachende rosse jonkman werd geboren, dien wij hier in het gezelschap aantreffen zijner nichten, en dien men Dirck Krijnssen Hooft noemde.

Wij hebben inmiddels onzen nieuw ingetreden jongen vriend lang genoeg aan de kamerdeur laten posthouden, om thands tot hem te-rug te keeren.

Dirck Krijnssen zat met den rug naar de deur en met den hoed op het hoofd. De binnentredende groette half bedremmeld met den zijne; hij sloeg zijn mantel open en zeide: ‘Goên avond samen, vrienden!’

De oude Juffrouw Hooft keek met half dichtgeknepen oogen, om den binnenkomende te herkennen.

Onze vriend had de onhandigheid het éerst het jonge meisjen te groeten, dat Baerte heette; raakte toen verward in de handschudding, waar Dirck Krijnssen hem meê ont-

[p. 116]

ving, en kwam dus vrij laat naar de gezondheid van de vrouw des huizes vernemen.

Dirck intusschen zett'e zich bij Baertgen, en liet de plaats vóor de tafel voor onzen jonkman open.

‘Wel zoo, Justus?’ zeide Moeder Marijtgen, ‘bent gij het? Ik zou je haast niet herkennen... Je bent weêr zoo mooi als poes.’ Hiermede zinspeelde Juffrouw Hooft op de inderdaad zwierige kleeding van den jongeling. Hij droeg namelijk een kakaukleurd wambuis, met gouddraadstrepen, een zwart fluweelen broek met satijnen strikken en roode Napelsche zijden kousen. Terwijl de nieuwlings ingevoerde platte kraag zoo min aan zijne uitrusting ontbrak als de petit-poinct-handboorden. Met een gouden koord en dito kwastjens waren zijne feuillemorte-handschoenen bovendien vercierd.

‘Ik zeg niets van die fijne Napelsche koussens,’ ging Juff. Hooft met eenige vinnigheid voort: ‘in het veen ziet men op geen turfie, en vaders, of moeders winkel is ruim genoeg voorzien... Ja, hoe maakt het de goeje vrouw?’

De jonkman, die een donker bruin oog, maar daarbij een uitzicht had zoo goedig dat het aan domheid grensde, kreeg een groote kleur, en zag, in zijne verlegenheid, naar Baertgen, die een lachjen met Dirck wisselde, maar toch te veel gevoel van rechtvaardigheid had, om niet de balans tusschen hare moeder en den jongen Vondel (want wij hebben hier werkelijk met den thands eenigen zoon van den grooten dichter te doen) een weinig te herstellen.

Baertgen herinnerde zich, dat hare grootouders van vadersen moederszijde insgelijks een winkel hadden gedaan, en zij hield zelve te veel van opschik om te kunnen toelaten, dat er uit dezen hoofde aanmerkingen gemaakt werden op het kostuum van den jongen Joost, dat alleszins naar haar smaak was.

‘Je zoudt Justus wel verlegen maken, moeder!’ zeide ze, ‘en je vergeet, dat er in de Trou,’ het winkelhuis der Vondels, ‘jaarlijks voor duizenden naar buitenslands wordt omgezet. Waarom zoû een rijke koopman geen Napelsche kousen mogen dragen?’

- ‘Een rijke koopman ben ik nog in het geheel niet,

[p. 117]

Juffer Baertgen,’ zeide Joost, straks purper-, nu vermiljoenrood.

‘Je bent er toch al een jaar of vijf in, niet waar, Sinjeur?’ ging de deernisloze weduw voort: ‘en je zult je moeder al mooi in de hand komen..... Maar ja, hoe gaat het met de goeje vrouw?’

- ‘Dank je, Juffrouw, - maar niet beter!’ andwoordde de jonkman. ‘Doctor is er van daag twee maal geweest en zeide, dat moeder niet buiten gevaar was...’

- ‘Dan zijn we je dubbel verobligeert voor de attentie van het ons te komen zeggen,’ andwoordde de onverbiddelijke, die wel wist, dat het hart van den minnaar méer dan dat van den zoon hem naar de Cingel gedreven had.

‘Zie eens,’ zeide Baertgen, om hem eene afleiding te geven, ‘wat fraai geschenk neef Dirck voor mij van Vranckfoort meêgebracht heeft,’ en zij toonde aan den verbluften Just een fraai geëmaliëerd borstcieraad, dat tevens cassolette was, en geschikt om met reukwerk gevuld te worden.

‘Ja,’ zeide Dirck, ‘Baertgen-nicht houdt nog al van die snuisterijen, en ik denk: het is alle dagen geen kermis.’ Dit zeggende pakte hij, met de grootste vrijmoedigheid, het schoone meisjen onder de kin, dat zijne hand wel afweerde, maar toch niet met een uitdrukking, die voor 't vervolg dergelijke privauteiten zoû voorkomen.

‘En hoe gaat het met de broeders van Rhetorijcke?’ vroeg Dirck. ‘Ik heb, sints ik mijn expeditie-contoor te Amersfoort op touw heb gezet, niet veel meer van de edele konst gehoord.’

‘Uitstekend!’ andwoordde Joost. ‘Eendracht maeckt macht. Sedert de Academi haar over het Lavendeltgen erbarmd heeft en de confraters bij ons opgenomen, zijn de Ouwe-Cameristen ook zoo wat bijgedraaid... We hebben, op het Schermschool boven de kleine Hal, malkander heerlijke feestmalen gegeven.... de luidtjens van Jan Harmsen^* aan ons, en wij wederkeerig... Daar zijn er wel die de resolutie van Burgemeesteren met den nek aanzien, maar

* Jan Hz. Krul, het hoofd der Anti-Costerianen. Wijbrands Het Amst. Tooneel (1873), bl. 64.

[p. 118]

dat zal wel slijten... Ze praten ook al van een mooi nieuw blazoen; maar ze zouden eigenlijk volstaan met den lauwertak rondom den Bije-corff in een egelentier-kranske te veranderen... Neen, neen, het gaat goed... En we zijn nu aan 't bouwen óok...’^*

- ‘Zóo... ben-je aan 't bouwen...’ zeide Dirck, ‘En komt vader nog druk op de speelavonden?’ vroeg hij, met den ironischen trek, die zijn knevel en wenkbraauwen zelden verliet.

‘Vader is nacht en dag met Keizer Konstantijn bezig,’ andwoordde de jonge Joost....

‘En dus komt alles nu op U aan?’ spott'e Dirck.

‘Dat is te zeggen, daar zijn nog wel ándere poëeten en kamerspelers, die er druk voor werken,’ andwoordde de goede jongen.

Baertgen had met hem te doen: zij wist zeer goed, dat de jonge Joost een volijverig rederijker was, maar bloot als opperman in de kamer fungeerde; dat zijne beurs meer op kontributie gesteld werd dan zijn vernuft, en dat hij, ofschoon een lieve zangstem hebbende, zoo min een groot dichter of kunstenaar was, als hij zich tot dus verre een groot koopman had betoond. Om hem eenigszins te redden, tegenover haren gruwzamen neef, zeide zij:

‘Sinjeur Joost, je hebt zoo'n goede smaak: hoe vindt ge 't patroon van deze porte-épee?’ en zij maakte eene beweging, die Joost den moed gaf op te staan, en zich tusschen haar en Dirck Krijnssen te plaatsen, om het borduurwerk in oogenschouw te nemen.

‘Neef Dirck is toch niet in den ridderstand verheven?’ waagde hij er zoetbitter bij te voegen.

‘Neen, jongetje, dat niet!’ andwoordde Dirck, die inmiddels met zijn borst en elbogen op de tafel was gaan liggen en zijn hartstochtlijk aanstaren van de schoone Baerte slechts nu en dan afbrak, om een minachtenden blik op den jongen Vondel te werpen. ‘Alleen groote dichters, zoo als gij en uw vader, gaan op ridderketenen uit.... Jammer maar, dat er wel eens ijzeren, in plaats van gouden,

* Wagenaar, Amst. I, 397, Wijbrands, bl. 68.

[p. 119]

rammelen.’ Dit was eene onedele toespeling op de gevanschap, waarmede men Vondel in der tijd om zijn Palamedes bedreigd had.

De jonge Joost begreep niet recht, wat de forsche Noorman bedoelde, maar de toon en de blik van dezen deden hem een rilling over zijn leden gaan, hij verbleekte, en ging te-rug naar zijn zitplaats. De oude Juffrouw Hooft, die de Vondels weinig genegen was, had toch eene te goede opvoeding gehad, om toe te laten, dat, ten haren huize, dit gesprek zoo dóorging; zij zeide daarom, op een minzamen toon, tot den vernederden jongeling:

‘Neen, het is een draagband, dien Baertgen aan Jonker Vlaming van Outshoorn, ter gelegenheid van zijn huwelijk met onze nicht Claesgen Hooft, zal aanbieden.’

Daar werd nog een en ander gesproken. Er kwam echter geen enkel woord meer over de lippen van den armen Justus. Al spoedig trouwens rees Dirck op, en zeide, dat hij aan Warner beloofd had hem op zijn contoor te komen vinden. Warner was de éenige broeder van Baertgen, en zett'e, onder toezicht van zijn oom Pieter, de handels- en reederij-zaken voort, die de vader hem had nagelaten.

Dirck voegde het woord bij de daad; ging met groot gemak moeder Marrijtgen omhelzen, nam de beide handen van Baertgen, haar ‘tot morgen’ wenschend, tikte met een vriendelijk woord zijn medeminnaar op den schouder, en verwijderde zich door de deur, die naar de keuken en binnenplaats leidde, vanwaar men het contoor bereikte, dat zijn uitgang had in de Langestraat,

‘Zeg toch aan vader en Anna,’ zeide Baertgen, toen Dirck vertrokken was, en terwijl zij zich tot den jongen Vondel keerde, ‘dat ik spoedig eens zal komen zien, hoe moeder het máakt.’

Deze woorden werden met veel vriendelijkheid gezegd; maar daar de beide vrouwen opgerezen waren, had Joost geen moed zijn bezoek te verlengen. Hij hing dus zijn mantel om, greep zijn hoed, groette de oude Juffrouw; en de jonge volgde hem in het voorhuis. De maan scheen helder door het snijraam boven de deur, en toen Baertgen er een blik naar opsloeg, kwam zij den armen Joost werklijk

[p. 120]

schooner dan een Engel voor. Zij hield hare armen zachtkens over elkaâr geslagen voor het lijf, en scheen te wachten, dat Joost de voordeur zoû openen.

‘Hee ja! hoe gaat het met je cither?’ vroeg zij; ‘we moeten toch eens weêr een duëttinootjen samen zingen.’

Wat had Joost in een ander oogenblik deze voorslag met vréugde vervuld; maar door zijn goed hart vloog als een bliksemschicht de gedachte aan zijne ter dood kranke moeder.

‘Graag.... als moeder weêr beter is,’ zeide hij, met een bevende stem.

‘O ja!’ hernam het lichtzinnig meisjen: ‘Beterschap!’ De deur was geopend en met het laatste woord stak zij hartelijk de hand naar den jonkman uit, die ze met vurigheid drukte en, het gemoed vol verwarde aandoeningen, naar huis keerde.