Drie eeuwen 'Gijsbrecht van Aemstel'

verantwoording

 

gebruikt exemplaar

Exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, S. NED. 56 2130.

 

algemene opmerkingen

Dit bestand is, behoudens een aantal hierna te noemen kleine ingrepen, een diplomatische weergave van Drie eeuwen ‘Gijsbreght van Aemstel’ van Ben Albach, in 1937 uitgegeven door N.V. Noord-Hollandsche Uitgeversmaatschappij.

 

redactionele ingrepen

Verschillende evidente zetfouten zijn stilzwijgend verbeterd.

p. 33: ‘(2)’ → ‘(4)’: ‘Gelijk de afbeelding (4) laat zien’

p. 68 : ‘(35)’ → ‘(3)’: ‘.. waarmede de engel altijd neerdaalde (vgl. afb. 3)’

p. 112: ‘Badeloch’ → ‘Gijsbreght’: ‘Gijsbreght droeg een bruin pluche kleed....’.

p. 124: ‘voordachtkunst’ → ‘voordrachtkunst’: ‘(...) uiterlijke schoonheid van zijn voordrachtkunst (...)’.

p. tegenover 129: in het bijschrift bij de illustratie ‘[Links]’, ‘[Midden]’ en ‘[Rechts]’ toegevoegd

 

Bij de omzetting van het oorspronkelijke tekstverwerkingsbestand naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. II, 134, 208) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina ongenummerd (p. I)]

 

DRIE EEUWEN ‘GIJSBRECHT VAN AEMSTEL’

 

[pagina ongenummerd (p. III)]

 

DRIE EEUWEN ‘GIJSBRECHT VAN AEMSTEL’

kroniek van de jaarlijkse opvoeringen

 

door BEN ALBACH

met een voorwoord van prof. dr. H. Brugmans

 

 

Amsterdam -1937

N.V. Noord-Hollandsche Uitgeversmaatschappij

 

[p. V]

 

INHOUD

 

VOORBERICHT................... XI

VOORWOORD................... XIII

INLEIDING.................... 1

De beteekenis der Gijsbreghttraditie..... 1

De stichting van den Amsterdamschen Schouwburg..... 3

‘Gijsbreght van Aemstel’..... 6

 

DE EERSTE OPVOERING, 3 JANUARI 1638..... 10

Rolverdeeling..... 10

Tegenwerking..... 13

De inrichting van het tooneel..... 15

Mise-en-scène van de eerste opvoering.....18

Décors en requisieten..... 18

Reyen en muziek..... 20

Costumeering..... 21

Figuratie: het gevecht in het Klarissenklooster..... 22

Het publiek..... 23

 

HET SUCCES EN HET ONTSTAAN DER TRADITIE..... 24

 

VERDERE LOTGEVALLEN VAN DEN GIJSBREGHT IN DE 17E EEUW..... 28

Onder Jan Vos' tooneelleiding..... 28

Jan Vos. De ‘Stomme Vertooning’..... 29

De eerste vrouwelijke Badeloch..... 29

De rolverdeeling in 1658..... 30

De uitgave van 1659..... 31

Verbouwing van den Schouwburg..... 31

De inrichting van het tooneel in den nieuwen Schouwburg..... 32

 

[p. VI]

 

De décors voor den ‘Gijsbreght’.....33

Rafaël's verschijning..... 34

Nil Volentibus Arduum..... 34

De veranderingen..... 36

Gijsbreght aan het einde der 17e eeuw..... 38

Acteurs: Hermanus Koning en Enoch Krook..... 38/39

Ensceneering; voordracht; costuum..... 39

Tegenwerking..... 40

 

DE BRUILOFT VAN KLORIS EN ROOSJE..... 41

Thomas van Malsem en Pieternel Kroon..... 41

Buysero en Jacob van Rijndorp..... 42

De Nieuwjaarswensch..... 43

 

GIJSBRECHT IN DE EERSTE HELFT DER 18E EEUW..... 44

Blijvende populariteit..... 44

De acteurs omstreeks 1700..... 44

Bezoekers..... 45

Gijsbreght van Aemstel te Hamburg..... 45

Het tooneel onder invloed van het Fransche Klassicisme..... 46

De emplooien..... 46

Badeloch-vertolksters uit het begin der 18e eeuw..... 46

Adriana Jordaan-Van Tongeren..... 47

Lijsje Bor..... 47

Adriana van Schagen-Maas..... 47

Anna Maria Punt-De Bruin..... 48

Elizabeth Ghijben-Mooy..... 48

Gijsbreght-vertolkers uit het begin der 18e eeuw..... 49

Jan Punt; zijn tooneelspeelkunst en de ‘Hollandsche Heldentoon’..... 49

Isaak Duim..... 51

Brinkman..... 52

Andere rollen..... 52

De wijze van vertoonen omstreeks 1740..... 52

De opstelling..... 53

De décors..... 53

 

[p. VII]

 

De ‘Stomme Vertooning’..... 53

De costumeering..... 54

Schouwburgtoestanden..... 55

 

GIJSBREGHT IN DE TWEEDE HELFT DER 18E EEUW..... 56

Het Amsterdamsche tooneel vóór den Schouwburgbrand..... 56

De acteurs..... 56

Marten Corver..... 57

De schouwburgbrand, 1772..... 58

Jan Punt's Gijsbreght-voorstellingen te Rotterdam..... 59

De vertooningen..... 60

De verouderde costumeering..... 61

Oneenigheden met de Commissarissen..... 62

Marten Corver als tooneelhervormer..... 63

Gijsbreght van Aemstel in den nieuwen Schouwburg..... 65

Het tooneel en de inrichting..... 66

De nieuwe décors van ‘Gijsbreght van Aemstel’..... 66

De costumeering in 16e-eeuwschen stijl..... 68

De ‘Stomme Vertooning’..... 69

De tekst, de Reyen en de muziek..... 69

De acteurs na 1774:..... 70

Passé, Hilverdink, Mej. Bouhon, Angemeer..... 70

Het debuut van het echtpaar Sardet-Wouters..... 71

Ward Bingley..... 72

Johanna Cornelia Wattier..... 73

 

GIJSBREGHT IN DEN BLOEITIJD VAN HET AMSTERDAMSCHE TOONEEL, 1795-1820..... 74

De komst der Romantiek..... 74

De tooneelspeelkunst en de tooneelspelers omstreeks 1800..... 75

De contrastleer van Jelgerhuis..... 76

De wijze van voordragen..... 76

De emplooien..... 77

Gijsbreght-vertolkers:..... 77

Andries Roos..... 77

Samuel Cruys..... 78

 

[p. VIII]

 

Andries Snoek..... 78

Johannes Jelgerhuis..... 79

Maarten Westerman..... 80

Badeloch-Vertolksters:..... 80

Jacoba Sardet-Wouters..... 80

Johanna Cornelia Wattier-Ziesenis..... 81

Helena Snoeck-Snoek..... 82

Anna Maria Kamphuizen-Snoek..... 82

Geertruida Grevelink-Hilverdink..... 82

Gozewijn: Theodorus Johannes Majofsky..... 83

De opvatting der Vosmeer-rol..... 84

De tooneelaankleeding omstreeks 1800..... 85

De décors..... 85

De costumeering, sinds 1803 middeleeuwsch..... 86

Een verslag van een tijdgenoot..... 87

De populariteit..... 88

Gijsbreght op de kermis..... 88

Gijsbreght in 1813..... 88

 

GIJSBREGHT VAN AEMSTEL IN DE 19E EEUW VÓÓR DE OPRICHTING VAN HET NEDERLANDSCH TOONEEL..... 90

Gijsbreght als ‘draak’..... 90

De acteurs:..... 90

Vertolkers van de beide hoofdrollen: C.J. Roobol, Anton Peters..... 91

Badeloch-vertolksters: Mevr. Muller-Westerman, Mevr. M.F. Engelman-Bia, Mevr. C.E. van Ollefen-da Silva..... 92

De décors..... 93

De costuums..... 94

De Reyen..... 95

De muziek; de Nieuwjaarstraditie..... 95

Opvoeringen buiten den Stadsschouwburg...... 95

Gijsbreght in den bloeitijd van den Historischen Roman..... 97

De acteurs:..... 98

Louis Jacques Veltman als Gijsbreght..... 98

 

[p. IX]

 

Maria Johanna Kleine-Gartman als Badeloch..... 99

Mevr. Albregt-Engelman, Mevr. Ellenberger..... 100/1

De décors..... 101

De costumeering naar Rochussen; de muziek..... 102

Verbouwing van den Stadsschouwburg..... 103

 

DE OPVOERINGEN VAN DEN GIJSBREGHT DOOR DE K.V. HET NEDERLANDSCH TOONEEL..... 104

De oprichting van de Ver. Het Nederlandsch Tooneel..... 104

Tooneelspelers en tooneelspeelkunst..... 105

C.C. van Schoonhoven als Gijsbreght..... 106

Louis Bouwmeester als de Bode..... 107

Sofie de Vries, Christine Poolman..... 108

Theo Mann-Bouwmeester, Mevr. Holtrop-van Gelder, en Rika Hopper als Badeloch..... 109

Décor en costuum bij het ‘Oude Neêrlandsch’..... 110

Gijsbreght in opera-stijl..... 113

De invloed der Meiningers..... 113

De toevoegingen en vertooningen..... 114

Beteekenis der K. V. Het Nederlandsch Tooneel..... 115

 

DE MODERNISERING VAN GIJSBREGHT VAN AEMSTEL..... 117

Heijermans' strijd voor een nieuwen Vondel-stijl (1895)..... 117

De décorontwerpen van dr. H.P. Berlage..... 119

De opvoeringen vóór Royaards' vernieuwing..... 120

De costuums van Cato Neeb..... 121

Royaards' Gijsbreght (1912)..... 121

De décors van Frits Lensvelt..... 122

De costuums van Nell Lensvelt-Bronger..... 122

Royaards als Gijsbreght..... 123

Jacqueline Royaards-Sandberg als Badeloch..... 123

Diepenbrock's muziek..... 123

Eduard Verkade's Gijsbreght-opvoeringen..... 124

Verkades' eerste Gijsbreght (1918)..... 125

De décors van Wijdeveld (1918)..... 125

 

[p. X]

 

Verkade's tweede Gijsbreght (1925)..... 126

Décors van Wijdeveld..... 126

Bezetting: Albert van Dalsum, Louise Kooiman, Sara Heyblom, Mevr. Gusta Chrispijn-Mulder..... 126

Verkade's derde Gijsbreght (1930)..... 126

Décors van Rie Cramer..... 127

Paul Huf als Gijsbreght..... 127

Gijsbreght tusschen 1931 en 1934..... 127

K.V. Het Nederlandsch Tooneel..... 127

Regie Louis Saalborn..... 127

Het Schouwtooneel. Jan Musch en Ko van Dijk..... 127

Terugkeer naar realisme en romantiek..... 128

Amsterdamsche Tooneelvereeniging, regie A. Defresne..... 128

De décors van Matthieu Wiegman..... 128

Albert van Dalsum als Gijsbreght..... 129

Charlotte Köhler als Badeloch..... 129

De voorstelling bij het derde eeuwfeest..... 129

 

BESLUIT..... 130

De Tradities..... 130

De Onsterfelijke Gijsbreght..... 132

 

BIJLAGEN..... 133

I. De uitgaven voor de eerste voorstellingen (1638)..... 135

II. Buitenlanders over de ‘Stomme Vertooning’..... 139

III. Enkele 18e eeuwsche veranderingen..... 141

IV. Enkele rolverdeelingen..... 142

-a. 1658..... 142

-b. 1745......143

-c. 1813..... 145

-d. 1877..... 145

-e. 1912..... 146

 

VOORNAAMSTE LITERATUUR..... 148