Drie eeuwen 'Gijsbrecht van Aemstel'

[p. 133]

Bijlagen

[p. 135]

Bijlage I.

De uitgaven voor de eerste voorstellingen van ‘Gijsbreght van Aemstel’,

volgens het Boek van ‘Ontfang & Uijtgift van d'Amsteldamsche Schouburg van de Jaere 1637’, uit het Archief van het Burgerweeshuis in het Amsterdamsche Gemeente Archief. (ABW. 425).

(links afgesneden)

.. 38 fol. 1.

Den Wtgift bij Mr. Jacob Block van het Spel van heer Gijsbert van Aemstel, het eerste spel gespeelt op de niewe Schouburgh den 3. Janu.1638.

.. nuary	betaalt een rekeninghe aan Pieter de Braij van
..eersten	cappen te maken en te verstellen	13-6-0 ^1
..ito	voor hantschoenen en baggen ^2 aan Wilm Dircksz. Hooft betaalt	2-12-0
.. 4	betaalt aan Dirck Coolvelt het rolleren van Oenen	1-13-0
.. 6 dito	betaalt aan Arijaan van den Berg op rekening	10--0
	betaalt een rekening aan Reijnier Jorisz, van	29--0
.. dito	betaalt een rekening aan Harmen van Ilt van kleeremaken in Amstel	41-10-0
	betaalt de pluymecier van vier pluijmen	24--0
	betaalt de spiecemaker van boogen en arcken	8-4-0
18 dito	betaalt een rekening aan Maritje Huyberts van monicken seijen en düer gelijck	113-13-0
	betaalt een rekening aan Dirck Houthaeck	12-0-0

1 resp. guldens, stuivers, centen.

2 juweelen, sieraden; kan ook ringen beteekenen.

[p. 136]

.8 dito	betaalt aan Mr. Thomas de Speelman op rekening	10-10-0
.. dito	betaalt aan Anneken Thomas van linnen tot de bagijnencappen en broer Peeter	12-11-0
.. 7 dito	betaalt aan Frans Ducert speelman	7-4-0
.. 8 dito	betaalt aan Jochem Scheepmaker een rekening	16-10-0
	betaalt an Houthaeck op rekening	12-0-0
	betaalt aan pelgrim voor 3 weecken huur van een tapijt	3-12-0
.. nuary	betaalt aan Arijaan van den Berch noch op
.. ersten	rekening	2-10-0
	betaalt voor een ouwe kaars	1-17-8
dito	betaalt een rekening aan Romeyn de Hooghe van lutsen ^1	46-6-0
dito	betaalt aan Thomas de Keyser een rekening van kaarsen	49-10-0
dito	betaalt aan Arijaan van den Berg op rekening	2-10-0
	betaalt aan Wilm Dirck van glasen stoppen	1-12-0
	betaalt aan Pieter de Breij een rekening van wassen en stijven en enich goet verschonen	2-5-0
.. ry 8
.. ito

fol. 3

.. bruary	betaalt aande swaartveegher Gabriel Pietersz
.. 8 dito	een rekeninghe van geweer	20-6-0
	betaalt aan Victorius voor bier	17-10-0
	betaalt aan Dankert de Kempenaar voor kaarsen, torssen, flambauwen en diergelijck	17-8-0
.. 9 dito	betaalt een rekening aan Pieter de Heripon op rekening bij hem verdient	6-0-0
	betaalt aan de trommel slagher	6-0-0
	betaalt aan Klaas Michielsz Schoenmaker voor een paar laerssen	10-0-0
	betaalt een rekening aan Adrijaan Bon inde Warmoesstraat voor fluweel	54-12-0

1 vermoedelijk = lussen, passement, tressen.

[p. 137]

	betaalt ande koster vande Luyters Kerck van de kroon van schueren	8-0-0
	betaalt aan Arent de fluijter	16-16-0
13	betaalt aan Mr. Thomas de speelman	10-10-0
	betaalt Mr. Fransoys Dicert speelman	8-4-0
.. 4 dito	betaalt aan Trijntjen Jacobs	85-4-0
	betaalt aan de turfdraaghers voor 79 manden turf van opdraghen	1-10-0
	betaalt Adam van Germes voor rolleren van het spel van Jan Vos en sijn klucht van Oenen	9-0-0
17 dito	betaalt aan Jan inde harp van spelen	22-10-0
	betaalt aan Adam van Gerremes	22-10-0
	betaalt de poortwachters, trapbewaarders, staande mannen met maalcander	61-4-0
18 dito	betaalt aan Davit voor een paar hantschoenen van Gijsbert van Aemstel	2-8-0
	betaalt aan Pieter de Later voor drie maal staan	1-16-0
	noch betaalt aan de trommelslager	0-12-0
19 dito	betaalt aan drie trompetters voor trompetten	28-16-0
	betaalt aan Dirck Cornelisz Houthaeck ten vollen op sijn rekeninghe	42-2-0
.. 8 dito	betaalt aan de weduwe van Fransoijs Harmes een rekeninghe van sijde laaken bedraaght	166-0-0
dito	betaalt aan Steffenij Dirck	4-17-8

(fol. 5 )

1638.

22 Fe/	betaalt de man van de bierglaasen in Sinte
..ary	Lucijensteeg	3-1-0
	betaalt Mouris de backer	2-5-4
	betaalt Jan Reijniersz bier beschoijen ^1	11-6-0
	betaalt Wijnant Pijlendaal	37-10-0
27 dito	betaalt alle de speelende personagiën van de grote tot de kleine bedraacht	200-10-0

1 leveren.

[p. 138]

	noch betaalt een rekeninghe ande harnismaaker Cornelis Pietersz van Iperen	60-0-0 -------
	in somma den wtgift van Gijsbert van Amstel bedraaght in alles	1363-15-12

De laatste voorstelling had plaats op 16 Februari. De inkomsten voor de 13 voorstellingen bedroegen f 2459-18-0.

Helaas is de post van de uitbetaling der tooneelspelers niet gespecificeerd, zoodat niet meer met zekerheid is na te gaan, wie meespeelden. Wel worden eenige acteurs genoemd in verband met andere werkzaamheden: kleermaken, levering van kaarsen, goed verschoonen, rolleeren enz. Slechts van één acteur is een post aanwezig voor zijn (tooneel)spelen: Jan in de Harp. De daaronder genoemde Adam Karelsz van Germez ontving hetzelfde bedrag: vermoedelijk dus ook voor zijn tooneelspel.

[p. 139]

Bijlage II.

Buitenlanders over de stomme vertooning.

Pierre Coste d'Arnobat:

Tout à coup, (il s'agit de venger un affront, dont le récit historique nous meneroit trop loin) un chef ennemi, suivi de ses soldats, force le couvent. La troupe sacrilege fait irruption dans le coeur, elle égorge l'évêque et les religieuses, et la profanation est dans le lieu saint. Pour que l'effet d'aucun détail de ce coup de théâtre ne soit perdu; pourqu'on puisse deviner à la fois, parmi tant d'horreurs, toutes celles dont la décence ne permet pas d'exposer le tableau mouvant, on baisse la toile au moment où il s'opère à grands traits et en confusion; et on la releve l'instant après, afin de déployer aux spectateurs les assassins et les victimes grouppés pêle-mêle dans diverses attitudes de fureur et d'épouvante, qui laissent entrevoir aussi quelques indices de la licence du soldat. Au spectacle de ce grouppe énorme amoncelé symétriquement de morts et de bourreaux, et que la scene étale dans le plus grand silence, les transports des Hollandais se manifestent par des applaudissemens redoublés; et tout le monde paroit pénétré de cette belle image dramatique.

(Voyage au pays de Bambouc suivi d'observations intéressantes sur les castes indiennes, sur la Hollande et sur l'Angleterre. Brux. 1789.)

J. Grabner:

‘Diese Vertooning besteht in der bildnerischen Darstellung stummer Gruppen im höchsten schnellvorübereilenden Grad der Leidersschaft -’

‘- Die sterbende Aebtissin in der Mitte des Theaters, hält den ermordeten Bischof auf ihren Knien. Hier zucken einige rasende Krieger den Dolch auf ein Paar gnadeflehende Nonnen. Dort betrachtet ein

[p. 140]

andrer Soldat den Degen, den er eben blutig aus der Brust einer Nonne zog. Hierbei wird kein Wort gesprochen, und die Gruppen bleiben unbeweglich, wie Statüen. Ob nun gleich diese Scene die Illusion des Zuschauers ehr stöhrt als befördert, ob sie gleich dem guten Geschmack nicht zusagt, - so kann sie doch einigen Nutzen für den Künstler, für Maler und Bildhauer haben, wenn sie recht gut vorgestellt wird.’

(Briefe von J. Grabner, Ueber die vereinigten Niederlande. Gotha. 1792.)

Is. Disraeli:

One of the acts concludes with the scene of a convent; the sound of warlike instruments is heard; the abbey is stormed; the nuns and fathers are slaughtered; with the aid of ’blunderbus and thunder’ every Dutchman appears sensible of the pathos of the poet. But it does not here conclude. After this terrible slaughter, the conquerors and the vanquished remain for ten minutes on the stage, silent and motionless, in the attitudes in which the groups happened to fall! and this pantomime pathos commands loud bursts of applause.

(Curiosities of Literature, 1820; maar geschreven aan het einde der 18e eeuw.)

[p. 141]

Bijlage III.

Enkele 18e-eeuwsche veranderingen.

In plaats van Vondel's ‘O Kersnacht, schooner dan de daghen’, zong men tot 1892 het volgende, uit drie coupletten bestaande lied:

O Kersnacht! die door heldre straalen,
De middagzon, bij 't heerlijkst praalen,
In Schoonheid, glans en luister tart:
Wij kerkgenooten, eensgezinden,
Die hier en heil en toevlucht vinden,
Wij zingen u met mond en hart; - enz.

In plaats van het Lied van Simeon werd gedurende de 18e en de 19e eeuw tot 1877 gezongen:

O Bethlehem! hoe klein gij waart,
Gij overtroft veel steên en vlekken!
Gij wierdt, in nedrigheid, vermaard,
En kost al de aard tot eerbied wekken; enz.
           (drie coupletten).

Deze gezangen zijn gevoegd achter de uitgave van 1792 en dragen de onderteekening: B. Ruloffs.

[p. 142]

Bijlage IVa..

Rolverdeeling der opvoeringen van Vondel's ‘Gijsbreght van Aemstel’ op 23, 27, 28 en 30 december 1658.

Gijsbrecht	Heere Pietersz.
Willebord	J. Verkam.
Arent van Aemstel	J. Noseman.
Vosmeer	C.L. Krook.
Willem van Egmont	J. Meerhuysen.
Diederik van Haerlem	T. Houthaak.
Hoplieden	H. Houthaak.
Poortier van 't Klooster	J. Baet.
Rey van Edelingen	J. van Velsen.
	J. de Heripon.
Badeloch	Mej. A. Noseman.
Broer Pieter	J. van Daalen.
Bontgenooten	J. Kemp.
	C. Klasz.
Gosewijn van Aemstel	A.B. de Leeuw.
Klaris van Velzen	Mej. L. Kalbergen.
Bode	A. K. van Germez.
Vluchtelingen	J. Kemp.
van Voorne	H. de Koot.
Adelgund	Mej. S. Eekhout.
Veenerik	J. van Rustingh.
Rafaël	A. Hendrix.
Rey van Klarissen	J. Baet.
	J. van Schilperoort.

[p. 143]

6 Piekeniers.

Gevolgd door Een Dans.

C. L. Krook.

J. Verkam.

H. Houthaak.

Chijs Heripon.

Mej. S. Eekhout.

J. van Daalen.

Mej. L. Kalbergen.

J. Kemp.

Uit: Parsonageboek 1658 in het archief van het Burgerweeshuis, Gemeente Archief, Amsterdam. Gepubliceerd in: Het Nederlandsch Tooneel, 2e Jaargang, 1873, Utrecht.

Bijzonderheden over de genoemde acteurs o.a. in: E.F. Kossmann, Nieuwe bijdragen tot de geschiedenis van het Nederlandsche tooneel in de 17e en 18e eeuw. 's-Gravenhage. 1915.

Bijlage IVb.

Rolverdeelingen in 1745

volgens een repertoireboek met rolverdeelingen uit het Amsterdamsche Gemeente Archief (aanwinst 1934).

Het uit 1745 dateerende boek bevat een alfabetische lijst van tooneelstukken met vermelding van de respectievelijke rolverdeelingen. De eerste 36 pagina's ontbreken; het begint met Cinna.

Op bl. 90 zijn de acteurs vermeld, die de verschillende rollen in Gijsbreght van Aemstel hebben gespeeld. Wat de cijfers beteekenen, is niet duidelijk. Te oordeelen naar de differentiatie, misschien de honoraria? Het boek is zeer slordig geschreven.

[p. 144]

Gijsbrecht van Aemstel.

Gijsbrecht	498	Iz. Duim, Punt, Brinkm. B.
Willebort	155	Duim, Jordaan, Ditmar, J. van Til, Spatsier.
Arend	177	Jordaan, Brinkman, de Lange, Smit.
Vosmeer	155	Ridder: Jac. Jordaan, Krins.
Diderik	41	Jordaan, Wigman, de Lange, Smit, Robijn, Appel, Ouwater, Brinkman.
Hoplieden	2	Smit, Hattum, Ouwater, J. Fokke, Moerland: van Hoofd, K. de Bruin, Krins.
Reyen	48	M. de Bruin, M. Duim, M. Kleinm., M. van Til, Adr. Maas, H. Sanstra. B.
Engel	46	Hendr. van Til, M. Kleinman, K. Lebe, K. Fokke.
Portier	18	Jac. Jordaan, Krins.
Gosewijn	64	Held.
Klaris	8	M. Duim, K. Lebe, Joh. Jordaan, H. van Til.
Badeloch	189	Adr. Jordaan, Adr. Maas, M. de Bruin, E. Gijbe.
Br. Peter	71	Verkuil, Held.
Bondgenoten	8	K. de Bruin, Ridder, Hattum, Held, Brinkman, Jac. Jordaan, Robijn, Appel, K. de Bruin, J. van Til, Klein.
Rei van Klarissen	8	Alle de vrouw Papillon, Joh. Chalon, K. Fokke.
Bode	130	Iz. Duim, Punt, Brinkman.
Egmond	52	Duim, Brinkman, Spatsier, Reurhof, Robijn.
Voorn.	72 ---------------	Wigman, Appel, Starrenberg.
	1746
Zang in 't klooster		Alle de vrouw Papillon.
Venerik		Barend, K.K. van Smit.
Adelgond		K. Fokke, H. van Til.
Edeling		Reurhof, K. de Bruin.

De rollen van Gijsbreght en den Bode blijken afwisselend door een van de drie voornaamste acteurs te zijn gespeeld. Behalve Punt, traden deze ook in kleinere rollen op: als Diederik, als Egmond.

Voor bijzonderheden over deze acteurs zie Worp, Drama en Tooneel II en Corver: Tooneelaantekeningen.

[p. 145]

Bijlage IVc.

Rolverdeeling

der opvoeringen van ‘Gijsbreght van Aemstel’ in Januari 1813.

Gijsbreght	Jelgerhuis.
Willebord	Struik.
Arend	Evers.
Vosmeer	Snoeck.
Rey in het 4e bedrijf	Mevr. Kamphuizen-Snoek.
Willem van Egmond	Rombach.
Diederik van Haerlem	Van Well.
Portier van het klooster	Zeegers.
Badeloch	Mevr. Grevelink-Hilverdink.
Heer Peter	Vreedenberg.
Gozewijn	Majofsky.
Klaeris	Mevr. Adams.
Bode	Andries Snoek.
Heer van Vooren	Van Hulst.
Rafaël	Mevr. Helena Snoeck-Snoek.

(Uit verschillende gegevens samengesteld, aangezien de programma's uit deze jaren ontbreken.)

Bijlage IVd.

Rolverdeeling

der eerste opvoering van Vondel's ‘Gijsbreght van Aemstel’ door de K.V. ‘Het Nederlandsch Tooneel’ in 1877.

Volgens het programma (Vondelmuseum).

1 Januari 1877.

Gijsbreght	de Hr. Veltman.
Willebord	K. Vos.
Arend	Morin.

[p. 146]

Vosmeer	de Hr. Albregt.
Rey van Amst. Maeghden	Mej. A. Fuchs.
Willem (van Egmond)	de Hr. Tourniaire.
Diederik	van Schoonhoven.
Rey van Hoplieden	Plas.
Portier van 't klooster	Brakkee.
Rey van Edelinghen	J.C. de Vos.
Badeloch	Mw. Kleine-Gartman.
Heer Peter	de Hr. Ellenberger.
Rey (4e bedrijf)	Mw. Ellenberger.
Gozewijn	de Hr. van Ollefen.
Klaeris	Mw. Coerdes de la Bye.
Bode	de Hr. de Jong.
Heer van Vooren	de Leur.
Adelgund	Mej. E. Fuchs.
Venerik	Jongej. Spoor.
Rafaël	Mej. Verwoert.

De Rey van Klaerissen was blijkbaar nog niet hersteld. Zie de critiek van Loffelt in ‘Het Nederlandsch Tooneel’, 1877.

Bijlage IVe.

Rolverdeeling.

der eerste opvoering van ‘Gijsbreght van Aemstel’ onder regie van Dr. Willem Royaards, ter gelegenheid van het Nederlandsch Muziekfeest, in den Stadsschouwburg op Dinsdag 25 Juni 1912 om 6 uur.

(Volgens het programma.)

Voorspel, reien en finale (melodrama), gecomponeerd door Alphons Diepenbrock.

Medewerkenden:

Het Gezelschap van ‘Het Tooneel’ (Directie Willem Royaards).

[p. 147]

Een klein koor, bestaande uit Nederland's bekende solo-zangeressen en solo-zangers.

Het orkest van het Concertgebouw.

Regisseur: Willem Royaards.

Muziekdirecteur: Willem Mengelberg.

Nieuwe décors van Frits Lensvelt.

Nieuwe costuums van Nel Bronger.

Rolverdeeling:

Gijsbreght	Willem Royaards.
Willebord	Daan van Ollefen.
Arent	Co Balfoort.
Vosmeer	Jan Musch.
Egmont	Rienk Brouwer.
Diederik	Oscar B. Tourniaire.
Portier van het klooster	A. Engers.
Broer Peter	Pierre Mols.
Gozewijn (gesproken en gezongen)	Gerard Zalsman.
Bode	A. van Dalsum.
Heer van Vooren	D.J. Lobo.
Rafaël	Jan Musch.
Badeloch	Mevr. J. Royaards-Sandberg.
Adelgund	Annie van Ees.
Rey van Bondgenooten	A. Wijnnobel.
Rey van Vluchtelingen	Gilhuys.

Vier sopranen, vier tenoren, vier alten en vier bassen.