Zuid-Limburg uitgezonderd Maastricht

Geulle

De gemeente bevat behalve het kerkdorp Geulle, de gehuchten Broekhoven, Brommelen,⁺ Hulsen, Hussenberg, een deel van Moorveld, Oostbroek, Snijdersberg en Westbroek.

H. Cardauns, in Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins 1881, blz. 237. - A.C. Kengen, Uit⁺ Geul's verleden, Sittard 1926. - De Crassier, 1931, blz. 115.

+ gebied

+ litteratuur

[p. 170]

⁺ De plaats dankt haar naam aan het riviertje de Geul, dat hier tot kort voor 1458 in de Maas uitmondde (Publications 1890, blz. 337-338); de Maas stroomde toen westwaarts van de thans Belgische dorpen Herbericht en Uikhoven, welke deel uitgemaakt hebben van Geulle, terwijl de Geulstroom de huidige Maasbedding volgde.
In 1298 wordt Geulle door de abt van Cornelimünster verkocht aan Waleram van Valkenburg. Wanneer het in het bezit van deze abdij was gekomen is niet bekend doch vermoedelijk werd het bij de stichting in 817 door Lodewijk de Vrome uit het kroondomein geschonken. Het volgt verder de geschiedenis van het Land van Valkenburg en wordt bij het Partagetraktaat van 1661 Staats. (zie verder blz. 173).

+ geschiedenis

Brommelen

⁺ Ten zuidwesten van dit gehucht is nog een oude Maasdijk zichtbaar, die in verband gebracht moet worden met vroegere overstromingen en verplaatsingen van de Maasbedding (zie boven).

De boerenhuizen van baksteen, als regel met binnenplaats, zijn schilderachtig gegroepeerd om de z.g. Broek, de gemeenteweide.

Nr. 19. Ten dele in vakwerk; poortje met in- en uitgezwenkte houten bovendorpel, xixa.

+ dijk

Geulle

⁺ DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK van de H. Martinus wordt voor het eerst vermeld in 1298, wanneer de abt van Cornelimünster bij de verkoop van Geulle aan Waleram van Valkenburg het patronaatsrecht der parochiekerk aan de abdij voorbehoudt. Van 1680 tot 1820 was zij simultaankerk voor Katholieken en Hervormden (litteratuur zie blz. 163). In 1920 werd de kerk door architect Van Groenendael Sr. zo vergroot, dat na afbraak van het bakstenen schip van vijf traveeën een nieuwe kerk dwars door de oude heen werd gebouwd. Behouden bleven slechts de westtoren en het driezijdig gesloten koor, fig. 52.

⁺ De toren van mergel, xiv, zie fig. 52 en afb. 156, beneden met een kern van gietwerk met keien, bestaat uit drie geledingen, die door waterlijsten gescheiden zijn; aan de westzijde een dichtgemetselde segmentboogingang in hardsteen, type 1e, met holgeprofileerde imposten en op de sluitsteen 1810; boven de ingang een hardstenen gedenksteen betreffende de herbouw der kerk in 1626 door Wolter en Conrad Ulrich van Hoensbroeck (zie De Maasgouw 1903, blz. 58); in de tweede geleding enige spleetopeningen en S-vormige ankers; in de bovenste geleding bevinden zich vier spitsbogige spaarvelden met dubbele rechthoekige galmgaten; aan de noord- en westzijde zijn de dagkanten der spaarvelden geprofileerd met een hol tussen een dubbele torus; beide andere spaarvelden - het oostelijke verborgen achter het kerkdak - hebben afgeschuinde dagkanten. De hoge achtzijdige spits en de neoclassicistische daklijst daaronder xixa. Over de benedenruimte een mergelstenen tongewelf.

⁺ Het oude koor, fig. 52, afb. 157, van baksteen met mergel voor sierende delen, heeft tweemaal versneden steunberen en spitsboogvensters met mergelstenen, niet meer gotisch geprofileerde omlijstingen; deze omlijstingen zijn bij de penanten geblokt terwijl de boog telkens bestaat uit twee stukken. De daklijst wordt gevormd door een dubbele muizetand. Het koor heeft bakstenen gewelven zonder muraalbogen op niet meer gotisch geprofileerde ribben van mergel, die rusten op renaissancistische kraagstenen; op de gewelfkappen zijn blad- en bloemranken geschilderd. Het koor

+ r.k.kerk

+ toren

+ koor

[p. 171]

Fig. 52. Geulle, R.K. kerk

is kennelijk in 1626 gebouwd tegelijkertijd met het in 1920 afgebroken schip, waarmee⁺ het uitwendig gezien een geheel uitmaakte en waarvan het inwendig door een gedrukt rondbogige triomfboog gescheiden was. Het zonder onderbreking doorlopende dak bedekte de oostelijke galmgaten van de toren (foto in A.C. Kengen, o.c.). Op foto's, tijdens de afbraak genomen, afb. 156, zijn de dakmoeten zichtbaar van een voorafgaand veel lager schip en tevens de bovenkant van de oorspronkelijke rondboogdoorgang tussen schip en toren.

De kerk bezit:⁺

Eiken communiebank, xixa, afkomstig uit de kerk van O.L. Vrouw in het Zand te⁺ Roermond; afb. 164.

Ronde zwart marmeren in- en uitgezwenkte doopvont op balusterzuil, met koperen⁺ deksel, 1729 (A.C. Kengen, o.c., blz. 364).

Zeskantige eiken preekstoel, xviia, afb. 165, de kuip met reliëfvoorstellingen der⁺ evangelisten; in het rugpaneel St. Maarten; trap nieuw.

Orgel met verkropte lijsten en het jaartal 1818; vroeger met het opschrift: Bevignac⁺ me feci (Kengen, o.c.).

De orgelgalerij rust op twee roodmarmeren zuilen; de eiken balustrade, xviia, met boogjes op balusters.

+ voorm. schip

+ inventaris

+ communiebank

+ doopvont

+ preekstoel

+ orgel

[p. 172]

Twee herenbanken in dezelfde trant als de communiebank, met monogrammen isor en jmar; xixa, afkomstig van O.L. Vrouw in het Zand te Roermond.

⁺ Tegen de noordwand van het oude koor staat de hardstenen grafzerk van Walther van Hoensbroeck, † 1631, met o.a. zestien kwartierwapens; afb. 162 (A.J.A. Flament, in Maasgouw 1903, blz. 57).

Tegen de zuidmuur van de toren grafzerk van Carle Suchen, luitenant voogd der hoofdbank Meerssen en stadhouder van de leenhof Uyckhoven van de abdij Korneliemünster en diens echtgenote Margareta Creeften met het opschrift hier ligt begraven dē eeren̄fes/ carle. suchen lv̄te. voegt. der/hofbanc. mersen. stadthelder/des leenhofs vcoven. tostande/ der kevsliker abdiei st cornelis/ mvnster starf. 1655 de 27 7er ēde/ margareta creeften sin hvivrove/ staerf. 1653 den 14 7te deses/altaer fvndatvrs bidt/vor de ziel.

Links van de voormalige kerkingang grafzerk van P.R. Smeets S.J., pastoor, † 1819 (A.J.A. Flament, o.c., blz. 58)

⁺ Grafkruisen uit 1648, 1653 en een met onleesbaar opschrift en driepasbeëindigingen; voorts drie vlakke hardstenen kruisen, waarvan een uit 1(6)23.

⁺ Houten kruisbeeld, levensgroot; xviiib, afkomstig uit de kerk te Rekem (B); afb. 163. St. Jan de Doper met lam, hout, hoog 68, xixa.

Aangeklede Madonna, 120 hoog, xixa.

In het bezit van het Provinciaal Oudheidkundig Museum te Maastricht: St. Maarten zittend met bedelaar rechts, hout, ± 1600; door het onderschrift ten onrechte aangeduid als St. Lambertus.

⁺ Een in 1916 aan het Provinciaal Oudheidkundig Museum te Maastricht afgestaan groot schilderij met Maria onder het kruis (Publications, 1916, blz. 320) is thans onvindbaar.

⁺ Stralenmonstrans van zilver en koper met ronde voet, peernodus en kroon; versierd met engelfiguren, hoorns van overvloed, acanthus enz.; hoog 73; afb. 448; onder de voet a^o dni 1713 tempore rdi adm dni jois leonardi bertholdj prioris; blijkens ander opschrift xixa door P. Sarolea te Maastricht gerestaureerd.

Zilveren kelk, hoog 22, peernodus en voet versierd met gegraveerde acanthusbladeren; op de voet alliantiewapen, rechts getralied van blauw en zilver, waaroverheen een barensteel (Van 't Zievel?), links in goud een rode dwarsbalk vergezeld van rode blokjes 9 en 6; onder de voet 1712 en rechthoekig merk met bq aaneen.

⁺ Verzilverde koperen kelk, hoog 23; bolle voet met enige zwellingen en: r d g vorsterman pastor in gheul 1749.

Koperen processiekruis, xixa.

Vier gedreven koperen drievoetskandelaars, hoog 57, ± 1700.

Twee gegoten koperen drievoetskandelaars met getorste stam, hoog 45, ± 1700. Vier verzilverde koperen drievoetskandelaars met gecanneleerde schacht, hoog 61, xixa.

⁺ Tinnen kelk, hoog 26, xixa, met achthoekige voet en o.a. versierd met serafijnen.

⁺ Koorkap van rood fluweel met gouden franjes en verspreide sterren in goudbrokaat, xvii, afb. 463; de brede banden aan de voorzijde bestaan uit vrij slordig opgenaaide en slecht gerestaureerde borduurwerken in zijde, xvi, met apostelfiguren onder baldakijns; op het schild, xvi, is de verschijning van de verrezen Christus aan de H. Thomas voorgesteld. De koorkap schijnt afkomstig te zijn van het kasteel, evenals een driestel, een antependium en een madonnakleedje in dezelfde trant, welke zich tegenwoordig zouden bevinden in de bedevaartskerk te Scherpenheuvel (B) (A.C. Kengen, o.c., blz. 367).

+ zerken

+ grafkruisen

+ beelden

+ schilderij

+ zilverwerk

+ koperwerk

+ tin

+ koorkap

[p. 173]

Houten offerschaaltje met gesneden rococo-versiering, xviiib.⁺

DE PASTORIE, aan de Maas 6, is een bakstenen gebouw uit 1782 (De Sjakel, plaatselijk⁺ maandblad voor Heemschut 1955, blz. 5) van twee verdiepingen onder een zadeldak; de segmentboogingang en -vensters in hardstenen omlijstingen, type ib. Aan twee kanten latere aanbouwen van na 1820. Inwendig twee schoorsteenmantels met stucboezems, die versierd zijn met ten dele asymmetrische rocaille-achtige ornamenten; voorts o.a. twee schoorsteenmantels met tegeltjes en gebakken haardsteentjes. De achtertuin vertoont nog de oorspronkelijke franse aanleg, xviiid.

In de pastorie bevindt zich een schilderij, doek 72 × 51, xvii, met een portret in een ovaal medaillon, blijkens het onderschrift voorstellende de legendarische anthonivs haasechvs i pastor gvlensis in diaesi leodv 100 annis vixit pastor aetatis 125 obyt 1586 rogatvs ab epco qui vitam adeo longavam dvxisset se 3 abstemivm semper extitisse videlicet mvliervm ebrietatis et iracvndiae (vgl. A.C. Kengen, o.c., blz. 134 en H. Mosmans, in De Maasgouw 1939, blz. 51).

VAN HET KASTEEL bestaan nog een deel van de oude grachtenaanleg en twee vleugels⁺ van de bouwhoeve.
Habets, 1884, blz. 318. - G. Tackoen, Histoire de l'ancien comté impérial de Reckheim, Mechelen⁺ s.M. 1886, blz. 146 vlg. - zie verder blz. 169.
⁺
Voor de afbraak van het herenhuis. Uit het zuidwesten: Gekleurde tekening in de hoeve. - Aquarel, kopie van een oudere prent, gesigneerd J. Lefebure 1865, voorheen op het kasteel Schaloen te Oud-Valkenburg, afb. 158. - Voorts minder nauwkeurig, twee penseeltekeningen voorheen op Schaloen; een dergelijke in het album Ph.W.J. van Gulpen in Stadsarch. Maastricht; zowel in het Stadsarch. als in het Rijksarch. aldaar een potloodtekening van Joannes Brabant; een dergelijke gesigneerd Clothilde de Villers Masbourg in het bezit van mevrouw Delwaide-Vijgen te Lanaeken (B), Koning Albertlaan 49.
Binnenplaats: Een tekening in het album Van Gulpen, afb. 160, en een in het album van J. Brabant, beide in het Stadsarch. te Maastricht (vgl. A.C. Kengen, o.c., pl. x).
Zaalinterieur met schouw: in beide bovengenoemde albums, afb. 161.
Het kasteel was zetel van de heerlijkheid, na 1660 (of 1655?) graafschap Geulle. Deze heerlijkheid was⁺ van 1371-1448 in handen van het geslacht Van Berghe (-Trips) en van 1554-1594 van de familie Van Gavere. In 1594 werd de heerlijkheid gekocht door Wolter van Hoensbroek, † 1631.
Het kasteel, waarvan nu nog slechts enige gedeelten van ondergeschikt belang over zijn, moet omstreeks 1620 gebouwd zijn voor Wolter en zijn echtgenote Ursula Schetz van Grobbendonc (geh. 1585, † 1622); in 1615 is er namelijk sprake van bouwplannen, vervolgens staat Jacobus a Castro, bisschop van Roermond van 1611-1639, de pastoor toe te bineren; het nieuw gebouwde huis werd in 1634 geplunderd door de Staatsen, die er eerst in 1644 vaste voet kregen (vgl. A.C. Kengen, o.c. blz. 49, 71). Het kasteel bleef praktisch tot 1794 in het bezit van geslacht Van Hoensbroeck. In 1847 werd het herenhuis, dat sinds 1798 niet meer bewoond was, afgebroken; de kort na 1865 tot rentmeesterswoning ingerichte bouwhoeve is thans in handen van de familie Van Aefferden.
⁺
Uit de genoemde oude afbeeldingen, afb. 158 en 160, blijkt, dat het in 1847 gesloopte herenhuis (dat omgeven door een brede gracht ten noorden van de nog gedeeltelijk bestaande bouwhoeve lag) tot voorbeeld gediend moet hebben bij de herbouw van het kasteel van Hoensbroek in 1643. Het was om een rechthoekige binnenplaats gebouwd met vier vleugels, waarvan de woonvleugel, aan de westzijde breder en hoger was dan de overige. Er waren vier uitspringende vierkante hoektorens; een met een gotiserende open lantaarn, een met een knobbelspits. De zuidvleugel had in het midden een hogere ingangspartij. Het gebouw was, blijkbaar in één ruk, opgetrokken uit baksteen met natuurstenen hoek-

+ offerschaal

+ pastorie

+ kasteel

+ litteratuur

+ oude afbeeldingen

+ geschiedenis

+ voormalig herenhuis

[p. 174]

blokken en geblokte vensterkozijnen - voor een groot deel met tussendorpels - en aan de binnenplaats spaarzaam toegepaste horizontale banden. Langs de noord-, oost- en zuidzijde van de binnenplaats liepen arcaden op (baluster?)zuilen. De zuidgevel van de ingangspartij vertoonde boven de poort vier wapenschilden, een zonnewijzer en een groot negendelig venster. Van de gemetselde boogbrug naar het voorplein is nog slechts het restant van een pijler bewaard onder de waterspiegel van de gracht.

⁺ De geheel omgrachte bouwhoeve, afb. 159, lag vroeger in U-vorm naar het herenhuis toegekeerd; de oostelijke vleugel en een toren, die op de zuidoostelijke hoek stond en bekroond was door een in- en uitgezwenkte achthoekige spits, zijn echter verdwenen. De beide nog bestaande bakstenen thans gewitte vleugels onder zadeldaken zijn soberder van architectuur dan het verdwenen herenhuis. Toch wijzen bepaalde vormen op een gelijke bouwtijd. De westvleugel, blijkens bouwnaden oorspronkelijk niet hoger dan de zuidvleugel doch in de 18de eeuw verhoogd en aan de veldzijde voorzien van een reeks ronde uilegaten, wordt onderbroken door een iets uitspringend hoger ingangspaviljoen onder een schilddak met gesmede windwijzers. Een gemetselde brug voert naar de rondboogpoort, waarvan de geblokte hardstenen omlijsting de sponning en de katrolgaten bevat van de door de laatste brugboog vervangen ophaalbrug. Boven de poort, zowel aan de binnenplaats als aan de veldzijde, een geblokt tussendorpelkozijn van hardsteen, aan de veldzijde met een smeedijzeren hekje.

De doorgang - met rondboognisjes in de zijwanden - is overkluisd door een tongewelf, dat aan de voorzijde hoger is om ruimte te geven aan de fraai beklampte poortdeuren, xviia, met rijke Andreaskruisen, een gotiserend geprofileerde deurstijl, smeedijzeren gehengen en klopper (op een dwarsbalkje willem-c).

Aan de binnenplaats en in de zuidgevel zijn nog oorspronkelijke vensters met geblokte hardstenen omlijstingen bewaard; aan de binnenplaats tevens enige rondboogpoortjes in hardsteen met zijdelings uitstekende imposten. De westvleugel had vroeger aan de veldzijde slechts een reeks schietspleten. Door het aanbrengen van vensters na 1865 zijn deze schietspleten op een na verdwenen.

Op de binnenplaats, tegenwoordig tuin, een waterput met smeedijzeren beugels. Tegenover de ingang hek met verkropte baksteenpijlers, xviiib, met lijstwerk en vierkante vazen van mergel.

⁺ Onder de zuidvleugel een kelder met segmentbooggewelven op elliptische gordelbogen van baksteen. In het gebouw bevinden zich een drietal schouwen, samengesteld uit ten dele oude fragmenten, afkomstig uit België. Een met getorste halfzuilen op basementen met hoeksporen, xvi?, en een houten latei met in een rolwerk-cartouche een wapen met drie stierkoppen en ano dni 1609. In deze schouw is een wapensteen opgesteld met alliantiewapen Van Hoensbroeck × Van 't Zievel, - uit het tijdvak 1728-1762 (of 1775?) -, afkomstig van een gesloopt deel der bouwhoeve (vgl. De Maasgouw 1903, blz. 57); misschien houdt deze ook verband met de verhoging van de westvleugel.

Beide andere schouwen hebben houten ionische resp. korintische zuiltjes, xviib-xviiia. Het interieur is in 1915 heringericht door architect W. Sprenger.

⁺

Langs de Maas schilderachtig gegroepeerde, meest bakstenen hoeven en huizen, waarvan de volgende vermeldenswaard zijn:

Aan de Maas 6. Pastorie (zie blz. 173).

Aan de Maas 10. Voormalige Tiendschuur, hoeve om binnenplaats, xviiib, met twee afzonderlijke, t.o.v. elkaar haaks gelegen vleugels van baksteen, eindigend in punt-

+ bouwhoeve

+ inwendig

+ particuliere gebouwen

[p. 175]

gevels met vlechtingen; segmentboogingang in hardstenen omlijsting, type ia. In de z.g. poortweide achter het gebouw sporen van de vroegere omgrachting. Volgens overlevering zou de hoeve op de plaats staan van de voorganger van het omstreeks 1620 nieuw gebouwde kasteel. Vroeger zou er een brouwerij geweest zijn; vandaar de naam Panhuis.

Aan de Maas 15. Vensters met hardstenen onder- en bovendorpels; hardstenen ingangsomlijsting met i:p:m:c:p 1846.

Hulsen

Voor de tunnel naar de molen: Houten wegkruis, 1803, onder afdakje; korpus van⁺ hout, hoog 81, xvii-xixa?, armen vrij steil, omhoog.

No. 50. Bakstenen huis, xixa, met resten van speklagen; gewit.⁺

+ wegkruis

+ woon huis

Hussenberg

Hussenbergstraat 1. Hoeve in baksteen om gesloten binnenplaats, xixa, zeer schilderachtig⁺ gelegen tegen een helling.

Hussenbergstraat 4. Hoeve in baksteen om gesloten binnenplaats, ten dele gewit; jaarankers 1792, hoekblokken van mergel, overblijfselen van vakwerk.

+ boerderijen

Moorveld

Nr. 21. Hoeve om gesloten binnenplaats, grotendeels xixa, van baksteen, mergel en⁺ vakwerk. Schilderachtig gelegen achter twee linden.

+ boerderij

Oostbroek

Nr. 20. Bakstenen hoeve in haakvorm, xixa; vensters met hardstenen onder- en⁺ bovendorpels; rijk krulanker.

+ boerderij

Snijdersberg

Op de plaats genoemd ‘Aan de Kruisboom’, aan een oude weg, vermoedelijk van⁺ Romeinse oorsprong, aansluitend op de ‘Oude Baan’ in de Beekerheide (vgl. blz. 48) bevindt zich thans een ijzeren wegkruis, xixa.

Op de Snijdersberg zelf met wijds uitzicht op het Maasdal liggen verschillende oude⁺ bakstenen hoeven schilderachtig gegroepeerd, o.a.:

Nr. 16-17. Om gesloten binnenplaats; puntgevels met vlechtingen; hardstenen onder- en bovendorpels, xixa.

+ wegkruis

+ boerderijen

[p. 176]

Westbroek

⁺ Nr. 42. Bakstenen hoeve, xviiib-xixa, in haakvorm, gewit; segmentboog- en rechthoekvensters.

+ boerderijen