Zuid-Limburg uitgezonderd Maastricht

[p. 57]

Berg en Terblijt

De huidige gemeente bevat het kerkdorp Berg en de gehuchten Geulhem, Terblijt en⁺ Vilt.

E. von Oidtman, in Zeitschrift des Aachener Geschichts-Vereins 1885, blz. 311. - Eversen en Meulleners,⁺ blz. 70. - J.J. de Wit en A.J.A. Flament, De vorming der heerschappijen op het grondgebied van Limburg enz., in Publications 1911, blz. 50. - De Crassier 1930, blz. 169.
Berg met Geulhem en Vilt was een der banken van het kapittel van St. Servaas te Maastricht, als zodanig⁺ in 1139 voor het eerst genoemd. De heer van Valkenburg was er slechts voogd over. Terblijt was een vrije rijksheerlijkheid. In 1423 is het in handen van het geslacht De Merode, dat tevens de Gulikse heerlijkheid Ter Heyden bezat; van 1468 tot 1563 zijn beide in handen van de familie Van Schoenrade, daarna tot 1794 van het geslacht Van den Bongart. In 1940 werd het gebied rondom de Cauberg geannexeerd door de gemeente Valkenburg-Houthem; de gemeente Berg en Terblijt verkreeg een klein gebied bij Vilt, waardoor dit laatste gehucht thans geheel binnen de gemeentegrenzen ligt.

+ gebied

+ litterauur

+ geschiedenis

Berg

DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK van de H.H. Monulphus en Gondulphus is in⁺ 1933 gebouwd door ir. F.P.J. Peutz en W. Sprenger.

Een oudere kerk wordt in 1139 voor het eerst vermeld als bezit van het kapittel van St. Servaas⁺ te Maastricht (Eversen en Meulleners). Het in 1955 gesloopte bakstenen gebouw bestond uit een schip, een grotendeels ingebouwde toren, met een smallere bovengeleding en een achtzijdige spits, en een smaller koor, uitwendig driezijdig en inwendig halfrond gesloten en met het schip onder een dak getrokken.
Het schip was in 1770 als zaalkerk tegen een oudere mergelstenen toren opgetrokken door de Maastrichter stadstimmerman Petrus L. Goysen; vgl. bestek 1769 (P. Doppler, in Maasgouw 1910, blz. 68) en Registrum vicariae in Berg et Terblyt 1862 (aant. Goossens in Rijksarch. Maastricht). Het torentje en de westelijke schiptravee waren eerst in 1848 tot stand gekomen. Het koor was in 1826 gebouwd door Mathias Soiron (een bijschrift op tekeningen in het Rijksarch. te Maastricht vermeldt ten onrechte 1832 als bouwjaar) en in 1848 voorzien van een nieuwe apsis en verhoogd. De sacristie van 1826 werd bij die laatste gelegenheid oostwaarts uitgebreid.

Een deel van de oude inventaris bevindt zich thans in de kerk van de H. Antonius van Padua te Scharn in de gemeente Heer (zie blz. 226-227). Tot de inventaris van de huidige kerk behoren de volgende voorwerpen uit de oude kerk:

Twee dubbele biechtstoelen, xixa, met bekronende vazen en festoenen.⁺ Kerkbanken met gedraaide poten, xviiid-xixa.

Achthoekige hardstenen doopvont, xixa, met koperen deksel. In de kelder van de⁺ voormalige pastorie, Op de Bies 2, een cilindrische doopvont, xi?, eveneens uit de oude kerk afkomstig.

St. Rochus, vergezeld van een hond, een engeltje toont de beenwonde; lindenhout,⁺ hoog 98; gemerkt Delcommune fecit 1794.

Kruis met houten korpus, xixa, hoog 98.

Gastmaal van Belsazar, paneel, xviia, 84 × 98; in een overwelfde zaal links onder een⁺ baldakijn Belsazar, verder gasten en op een galerij op de achtergrond muzikanten, daaronder de schrijvende hand. Vlaamse school.

Rebecca geeft Eliezer te drinken, xvid, richting Pieter Aertsen, paneel 105 × 142; links antieke ruïne met fontein.

+ r.k. kerk

+ geschiedenis

+ biechtstoelen

+ doopvont

+ beelden

+ schilderijen

[p. 58]

Maria Magdalena, xviid, het jaartal 1510 later opgezet; doek 92 × 75; gekleed in rood gewaad, met oliekruik, boek en schedel.

Christus in de Hof van Olijven, omstreeks 1700, doek 94 × 75.

⁺ Zilveren reliekhouder in de vorm van een rozet, xixa, diameter 14.

Zilveren ciborie, xixa, hoog 45, met reliëfvoorstellingen van de Evangelisten in ovale medaillons; merken een vierkant met 2 tussen twee gekruiste takjes en een onleesbaar merk.

Zilveren kelk, hoog 23, op achtkante voet, de cuppa ajour; onder de voet o opt - max - s - la.. berti in memoriam. rd lamb vandenbiessen . stb.. pastoris. in berg dd l mevssen.... questor traiectensis 1716; merken in ovaal ld, in een hart w, Maastrichts keurstempel; afb. 447.

Zilveren kelk zonder versiering, xviii, hoog 24; op de pateen onleesbaar merk en Maastrichts keurstempel met b.

Zilveren kelk, xviii, hoog 23, met om de peernodus later gegraveerde bladkrans.

Ronde zilveren pyxis zonder voet, xviii?, hoog 18.

Zilveren missaalbeslag met rocailleversiering en bloemen, xviiib; merken Maastricht, in vierpas een klokje, in rechthoek gl.

⁺ Twee tinnen cibories, hoog 31 en 39, xvii of xviii.

⁺ Verguld koperen stralenmonstrans in Lodewijk xv-stijl, hoog 65, in 1770 gekocht bij de Maastrichter edelsmid l'Herminotte (aantekeningen W. Goossens, Rijksarch. Maastricht); afb. 457.

Verguld koperen stralenreliekhouder, xviib, oorspronkelijk monstrans, hoog 46, versierd met zwellingen, arabesken en parelranden; afwisselend stralen en vlammen.

Eenvoudige koperen drievoetskandelaars, xviiib, in hoogte variërend van 29 tot 44. Twee koperen kandelaars, xixa, hoog 81.

Koperen kruis, gegoten, met gedreven korpus, omstreeks 1700.

⁺ Wit zijden driestel, xviiib; rode koorkap, xviiid.

⁺ Houten altaarkruis, xviiib, op in- en uitgezwenkte voet met rocailleversiering, kruisbalken met geprofileerde rand en in het midden een stralenkrans.

⁺ Twee taboeretten met rococo-poten, xviiib, eiken paramentenkast met rocailleversiering op de hoeken, eenvoudige eiken paneelkast, xvii.

⁺

De voormalige pastorie, Op de Bies 2, is opgetrokken van mergel, xviiib; de segmentboogvensters aan de achterzijde met hardstenen omlijstingen, type ib; tuinmuur met speklagen. Oud doopvont zie blz. 57.

⁺ Op de Rasberg eenvoudig wegkapelletje, xixa.

⁺

Schilderachtige dorpskom met een aantal gewitte boerderijen, waarvan de volgende van het meeste belang zijn:

⁺ Op de Bies 1. Hoeve van mergel met fragmenten van vakwerk, xviii?, om open binnenplaats; puntgevel met aanzetkrullen.

Op de Bies 2. Voormalige pastorie, zie boven.

Op de bies 4, 5, 6-8, 12. Hoeven met puntgevels van mergel, xixa.

⁺ Grote Straat 2. Hoeve in baksteen en mergel, xixa, om gesloten binnenplaats; schuur met gevelsteen 17...

+ zilverwerk

+ tin

+ koperwerk

+ paramenten

+ altaarkruis

+ diversen

+ voorm. pastorie

+ wegkapel

+ particuliere gebouwen

+ op de bies

+ grote straat

[p. 59]

Grote Straat 30-32. Hoeve in mergel om open binnenplaats met aan de straatzijde een in- en uitgezwenkte top, blijkens gevelstenen uit 1671 doch in 1898 vereenvoudigd; links hiervan poortgebouw, blijkens gevelsteen uit 1751, met vernieuwde poort.

Grote Straat 31-33. Hoeve in mergel, xviii, met segmentboogvensters en ingangen in hardsteen, type ia.

Kleinstraat 9, 20 en 30. Hoeven van mergel, xixa en midden xix.⁺

Schone Poel 2. Puntgevel in mergel; tussendorpel-, kruis- en rechthoekvensters met⁺ gladde hardstenen kozijnen, xviiia.

Schone Poel 17. Hoeve om nagenoeg gesloten binnenplaats; puntgevel in mergel met uilegaten en gevelsteen, waarop 1729.

⁺

DE VOORMALIGE SCHUTTERIJ van de H.H. Monulphus en Gondulphus bezat het volgende zilver, thans in het Provinciaal Oudheidkundig Museum te Maastricht: Vogel met kroon, lang 16; op de poten bergh en 1669. Aan takje een ovaal schildje met bergh anno 1669. servaes. wolters. koninck. tot. bergh. 1669.; op de achterkant huismerk.

Koningsplaatjes uit 1681 (van Paulus Grouwels), 1699-1700 (van Wilhelmus Germingn), 1782 (van N. Damen, merken db in rechthoek en 1), 1783 (van J. Koelen, merken Maastricht met b, sb gekroond in schildje), 1785 (van Hendricus Mertens, l in vierkant en een onleesbaar merk), 1787 of 1788? (van S. Meys, merken Maastricht met n; g?), 1790 (van Kasper Claesses, merken Maastricht met o, blaadje), 1819 (van P. Luveners, merken wh met ster in ovaal, vierkant met 2 en takjes, Ned. gehaltemerk?). Twee ongedateerde koningsplaatjes, de een in Lodewijk xvi-stijl met mh in ovaal; de ander met ip, merken vierkant met 2 en takjes en Ned. gehaltemerk(?).

Keizerschilden uit 1686 (van Gerardus Klaessen), 1716 (Joannis Daemmen), 1722 en 1728 (van Peter Chepers, gemerkt met dn in rechthoek), 1734 (van Joannes Schepers), 1764 (van Nicolaus Peusen, merken Maastricht met a, g in cirkel), 1786 (van H. Mertens).

Voorts schildje in cartouchevorm met scholtes: ende: ivstite: van bergh: 1670 en gegraveerde sleutel van St. Servaas.

+ kleinstraat

+ schone poel

+ schutterszilver

Geulhem

DE ONDERAARDSE SCHUILKAPEL in de Geulhemer Groeve, die als zodanig⁺ gediend heeft van 1798 tot 1801, heeft de vorm van een dubbelarmig kruis. Altaar, preekstoel en doopvont zijn uitgehouwen uit het levende gesteente; boven het altaar een aedicula met schelpnis en ionische zuiltjes, waartussen in rood geschilderd op de rotswand, de voorstelling van de H. Drievuldigheid. Verdere primitieve schilderingen in dezelfde kleur. De schilderingen zijn blijkens in 1862 aangebrachte teksten van pastoor Jos. Habets van de hand van Joan Claessen. In de sacristie, boven welker ingang het tijdvers ConCeDe paCeM(1800) is aangebracht, een biechtstoel en een credens, weer uitgehouwen uit het gesteente. Zowel in de altaarnis als boven de preekstoel een loden kruiskorpus, omstreeks 1800, hoog 17 en 13.

In de buurt resten van voormalige grotwoningen.⁺

+ schuilkapel

+ grotwoningen

[p. 60]

⁺ DE WATERMOLEN, Geulhemerweg 49, wordt reeds in 1306 genoemd als eigendom van de familie Van Berghe (-Trips) (Franquinet, 1877 blz. 36; De Crassier, 1932, blz. 215. Archief Itteren, Meerssenhoven; Rijksarch. Maastricht).

De vleugels vormen tezamen een schilderachtig complex bestaande uit het molenhuis, xviia, hierop aansluitend het woonhuis, xviib, in haakvorm, en geheel links aan de weg de schuur, die weer later werd opgetrokken, blijkens een gevelsteen in 1643.

De gebouwen van mergel zijn afgedekt door zadeldaken; bij de schuur afgesloten door puntgevels met uilegaten. Het molenhuis heeft nog een ellipsboogvenster en een dito poortje uit de bouwtijd behouden; op de latere sluitsteen van dit poortje bevindt zich het chronogram: arnoLDUs IosephUs qUaDVLIeget.a.b.DoUVen hoCIta eXstrUXerUnt opUs (vgl. De Maasgouw, 1904, blz. 89); het echtpaar Quadvlieg-Douven had de molen in 1762-1763 van het kapittel van St. Servaas te Maastricht in erfpacht ontvangen (vgl. Gichtregister Berg 1761-1770, fol 27, Rijksarch. Maastricht). Het chronogram 1768 zal duiden op de ingrijpende verbouwing, waarbij in alle delen van het complex segmentboogvensters werden aangebracht in hardstenen omlijstingen, type ia. Het molenwerk werd in 1726 gerepareerd (Apotheca Servatiana B-C, fol. 374) doch het huidige met zijn eiken assen, kam- en kroonraderen en winde is vermoedelijk xixa; scheprad, vernieuwd in 1942, in een aanbouw xixa; hardstenen pijlers en dwarsbalk van de sluis zijn oud. Onder het woonhuis twee kelders met tongewelven.

+ watermolen

Terblijt

Enige schilderachtige hoeven, gewit:

⁺ Lindenstraat 10. Hoeve uit mergel met puntgevels; om gesloten binnenplaats, xixa.

Lindenstraat 11. Hoeve om open binnenplaats opgetrokken uit mergel met twee topgevels aan de straat; een met gevelsteen 1723.

Lindenstraat 19. Hoeve in haakvorm uit mergel; puntgevel met gevelsteen anno 1810 am mcs.

Muntweg 1-3, 6-8, 7. Schilderachtige groep 19de eeuwse boerderijen, mergel en vakwerk.

⁺ Muntweg 7. In de weide overdekte draaiput, xixa?, niet meer in functie.

+ hoeven

+ draaiput

Vilt

⁺ De Pater Tilliestraat, in de volksmond genaamd Achterstraat, volgt het tracé van de Romeinse heerbaan Maastricht-Heerlen (H. Hardenberg, in Maasgouw 1942, blz. 1; 23). De boerderijen, ofschoon afzonderlijk van weinig belang, vormen tezamen een schilderachtige groep.

Rijksweg 59. Hoeve, xixa? in mergel om gesloten binnenplaats met twee puntgevels aan de straat; tussen deze twee gevels het door een mansarddak gedekte woonhuis, welks beide schoorstenen van smeedijzeren hekjes zijn voorzien. Aan weerskanten van het gebouw lange tuinmuren, de hekpijlers met siervazen.

Rijksweg 92. Het Witte Kruis, hoeve, waarvan de successievelijk gebouwde vleugels gelegen zijn om twee gesloten binnenplaatsen; mergel gewit; puntgevel met anno 1716 op sluitsteen van gedicht ovaal venster; in een tweede puntgevel steen met ihs w.d(uyzings)fd en anno 1801.

+ hoeven