Zuid-Limburg. Vaals, Wittem en Slenaken

[p. 196]

Afb. 241. Grenssteen uit 1745 van het rijksgraafschap Wittem, grenssteen met patriarchaalkruis van het Sepulchrijnenklooster Hoogcruts bij de Broekhof te Slenaken, grenssteen met CP en kruis bij Cartils en paal (1824) op de grens van de gemeenten Wittem en Voerendaal bij Eyserheide.

Afb. 242. Gietijzeren palen langs de grens met België (1843); uit Reglement voor het onderhoud van de grenspalen op de grens van Nederland en België (1849, Staatsblad nr. 61).

[p. 197]

Gemeente Wittem

Geschiedenis

Grondgebied

De uitgestrekte gemeente Wittem - die in het westen aan België grenst en verder van west naar oost aan de gemeenten Margraten, Gulpen, Voerendaal, Simpelveld en Vaals, en tussen deze twee laatste een stukje Duitsland - bevat belangrijke delen van het Gulpdal, het Geuldal en het dal van de Selzerbeek. Het dal van de Selzerbeek ligt tussen het zuidelijke heuvelland en het golvende landschap in het noorden van de gemeente. De Geul stroomt in het zuiden langs de oostelijke gemeentegrens en in het noorden langs de westgrens bij het vlakke drassige terrein met kasteel Wittem tussen de uitmondingen van de Selzerbeek en de Eyserbeek. Even over de Belgische grens bij kasteel Beusdal ontspringt de Terzieterbeek, die ten zuiden van Epen in de Geul uitmondt, en door het gebied van Slenaken stroomt de Gulp noordwaarts in de richting van de Geul.

In het zuiden vindt men de hooggelegen terreinen van de Smidsberg tussen Geul en Terzieterbeek, het Onderste en Bovenste Bos, en aan weerskanten van het Gulpdal de Loorberg met het Grote Bos, en het plateau van Schilberg.

De gemeente telt zes dorpen: Epen en Mechelen, hoofdplaats van de gemeente, op de hellingen van het Geuldal; Slenaken in het Gulpdal; Nijswiller en Wahlwiller in het dal van de Selzerbeek, en Eys bij de Eyserbeek. In Wittem is er alleen wat aaneengesloten bebouwing naast het klooster schuin tegenover het kasteel.

Het gebied van Wittem heeft nog een uitgesproken landelijk karakter. De al dan niet verbouwde boerderijen - waarvan vele in vakwerk - liggen in verspreide groepen langs de wegen in een groot aantal gehuchten: Plaat, Diependal, Terziet en Kuttingen ten zuiden van Epen; Eperheide en Heyenrath op het plateau tussen Epen en Slenaken; Beutenaken aan de weg in het dal van Slenaken naar Gulpen; Schilberg op het plateau ten westen van Slenaken aan de weg naar De Planck in België; Overgeul; Höfke en Schweiberg aan de weg van Mechelen naar Slenaken; Dal en Bissen aan de noordelijke afsplitsing van deze weg; Hilleshagen aan de weg van Mechelen naar Vijlen; Elzet aan de weg van Hilleshagen in de richting van het Vijlenerbos; Kleeberg, Helle en Bommerig rechts van het Geuldal aan de weg van Mechelen naar Camerig; Hurpesch rechts van de Geul aan de dwarsweg naar Höfke; Partij ten zuiden van Wittem aan de ‘Oude Heerbaan’ (van Maastricht naar Aken); Overeys aan de weg van Eys naar Simpelveld, en de gehuchten Eyserheide en Trintelen aan de wegen van Eys naar Ubachsberg.

Geschiedenis

Het gebied van de gemeente Wittem valt grotendeels samen met het rijksgraafschap Wittem, dat in 1732 was gevormd uit de vrije baronie Wittem, de vrije rijksheerlijkheid Eys en de vrije rijksheerlijkheid Slenaken die er in 1771 weer van werd afgesplitst. In de heerlijkheid Wittem behoorden Wittem, Epen, Mechelen, Wahlwiller en Nijswiller oorspronkelijk bij het oude hertogdom Limburg. Wittem wordt voor het eerst vermeld in een keizerlijke oorkonde van 1125. Daarin bekrachtigde Hendrik iv de schenking aan de Sint-Jacobsabdij in Luik van het allodium Witham door de kloosterlinge (reclusa?) Guda, weduwe van Thiebald van 's-Gravenvoeren, die dit goed van haar vader geërfd had. In de 13de en eerste helft van de 14de eeuw is de

[p. 198]

heerlijkheid Wittem als Limburgs leen in handen van het geslacht Scavedries (van Julémont), daarna van het geslacht Cosselaer.

Bij Epen lag keizerlijk domeingoed dat in de 11de eeuw kerkelijk grootgrondbezit werd. Epen wordt namelijk voor het eerst vermeld in 1041 als keizer Hendrik iii domeingoederen in Herve, Vaals, Epen en Valkenburg aan zijn nicht Irmgard schenkt (Lacomblet i, nr. 175). Irmgard gaf de goederen in Epen aan de Keulse bisschop en diens opvolger schonk ze in 1076 aan de kerk Maria ad Gradum in Keulen. Verder schonk keizer Hendrik iii in 1056 een landgoed ‘in villa Appinis’ aan de abdij van Burtscheid (Lacomblet i nr. 191) die later het patronaatsrecht van de kerk in Epen zal hebben. Na de slag van Woeringen (1288), toen het hertogdom Limburg aan de hertog van Brabant was toegevallen, werd Epen bij Wittem gevoegd, blijkens een verklaring uit 1350 samen met de schepenbank; acht leenmannen, die uitgezonderd waren, volgden in 1356.

Mechelen wordt voor het eerst vermeld in 1133 als hof van Walram ii van Limburg, hertog van Lotharingen (Mosmans Mechelen, blz. 19 en bijlage i); en nogmaals in 1215 als hertog Hendrik iii van Limburg deze hof samen met de patronaatsrechten van de kerken van Mechelen en Wahlwiller aan de Johannieterorde schenkt (Mosmans Mechelen, blz. 19 en bijlage 2): oorsprong van de afzonderlijke heerlijkheid Herren-Mechelen met haar eigen laathof, de Commandeursbank, die tot de Franse tijd zou blijven bestaan.

In 1354 en 1356 werden Mechelen - met zijn schepenbank - en Wahlwiller eerst ten dele en ten slotte helemaal gevoegd bij de heerlijkheid Wittem, die in 1365 verder werd uitgebreid met een deel van Nijswiller en een deel van Eys. Sinds die jaren hadden de heren van Wittem de hoge, lage en middelbare jurisdictie van Wittem, Epen, Mechelen en Wahlwiller. De heerlijkheid, sinds 1466 van de familie van Pallant en sinds 1639 van de familie van Waldeck Pyrmont, was sinds 1520 een vrije rijksbaronie, waarvan de allodiale status in 1689 door de hertog van Brabant werd erkend. De schepenbanken van Mechelen en Epen kozen de schepenen voor de hoofdbank die zijn zittingen in Mechelen hield, vermoedelijk in het Panhuis. In 1717 werd Wittem overgedaan aan Jan Rudolf van Pretlack, bij wie de heerlijkheid onder hypotheek stond, en deze verkocht haar door aan Karel Godfried graaf van Giech.

Ferdinand Adolph graaf van Plettenberg kocht in 1722 Wittem samen met het rijksheerlijke deel van Eys, en in 1728 ook de vrije rijksheerlijkheid Slenaken met haar schepenbank. In 1732 werden Wittem, Eys en Slenaken verenigd in het vrije rijksgraafschap Wittem, van de Westfaalse Kreis, dat tot in de Franse tijd zou blijven bestaan met dien verstande dat Slenaken in 1771 weer werd afgesplitst. De vrije rijksheerlijkheid Eys had tot aan de samenvoeging haar eigen schepenbank gehad, evenals Slenaken, dat van 1728 tot 1771 twee zetels had in de hoofdbank te Mechelen.

Slenaken, in de 13de en 14de eeuw in handen van een geslacht van Slenaken, daarna van het geslacht van Bronckhorst Gronsveld en sinds 1728 van de Plettenbergs, werd in 1771 gekocht door Jan Lodewijk Frans graaf van Goltstein Breyll. Als lenen van Wittem zijn te vermelden Horpusch (Hurpesch) ten zuiden van Mechelen en Holland bij Eys; als lenen van Eys Goedenraad met Vogelzang en Trintelen; verder was er een goed Horpusch genaamd Hof Groeneweg, dat gedeeltelijk onder de leenhof van Wittem in Mechelen ressorteerde en gedeeltelijk onder de Commandeurbank van de Johannieters.

In 1801 werden uit het gebied van het rijksgraafschap Wittem en van de rijksheerlijkheid Slenaken de gemeenten Wittem en Slenaken gevormd binnen het Franse departement de la Meuse Inférieure. Na splitsing van de provincie Limburg in een Nederlandse en een Belgische provincie zijn in 1843-'44 enkele gedeelten van Wittem bij de Belgische gemeente Sippenaeken gevoegd. In 1982 is Slenaken geannexeerd door de gemeente Wittem, dat zelf haar deel van het gehucht Baneheide afstond aan de gemeente Simpelveld, die werd uitgebreid met het gebied van de voormalige gemeente Bocholz.

litteratuur: Mosmans Mechelen. - Mosmans Wittem. - De Crassier 1935. - Janssen de Limpens 1965.

[p. 199]

Grenspalen en -stenen

Hardstenen palen uit 1824 van naar boven toelopende vierkante vorm langs de grens met Duitsland, vanaf de gemeentegrens Vaals - Wittem naar het noorden genummerd: 201A, 202, 203, 203A, 203B, 204 (twee stuks) en 205 (twee stuks).

Gietijzeren grenspalen langs de grens met België, van oost naar west genummerd 9 tot en met 20. Achthoekig voetstuk en verder kegelvormig met peervormige bekroning. Op het kegelvormige gedeelte het jaartal 1843, een nummer en de wapens van Nederland en België (afb. 242). Op tussenliggende punten vierkante hardstenen palen, zoals aan de weg van Heyenrath naar Teuven (afb. 242). Verplaatste hardstenen grenssteen, xvii, op het terrein van de Onderste Molen ten oosten van Mechelen vermeld in Voorl. Lijst (blz. 560); met de wapens Waldeck Pallant (Vrije Rijksbaronie Wittem) en de Staten-Generaal.

Aan de noordzijde van de weg van Wittem naar Eys een grenssteen met het opschrift herschaff wittem a^o 1745 (afb. 241).

Aan de zuidzijde van de weg van Eyserheide naar Mingersberg een grenspaal tussen de gemeenten Wittem en Voerendaal. Beide namen zijn van beneden naar boven in de zijkanten gehakt. De palen zijn geplaatst naar aanleiding van een schrijven van Gedeputeerde Staten van 6-2-1824 (afb. 241).

Enige hardstenen grensstenen met het patriarchaalkruis van het Sepulchrijnenklooster Hoogcruts, gelegen tussen Slenaken en Noorbeek, staan op de hellingen van het Gulpdal, onder meer langs de bosrand van de Loorbeg, het Grote Bos en bij de Broekhof aan de weg van Slenaken naar Beutenaken (afb. 241).

Volgens overlevering stonden zuidelijk van de kerk van Slenaken stenen met een kruis en de letter s ter begrenzing van de kerkelijke goederen van Slenaken.

In het gehucht Cartils een steen met de inscripties cp en een kruis (afb. 241).

litteratuur: T. Brouwer, Grenspalen in Nederland, Zutphen 1978, blz. 14, 18-19, 23-25, 66, 112-113.