Waterland en omgeving

Zaandijk

⁺ HET RAADHUIS, Lagedijk 104, is sinds 1854 gevestigd in een koopmanshuis, dat in 1752 is gebouwd en in 1804 en in deze eeuw inwendig gewijzigd (De verzameling betr. de Zaanl. i.h. raadh. der Gem. Zaandijk, Zaandijk 1892, blz 18 vlg. - Het Huis Oud en Nieuw, 1909, blz 366 vlg. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 6).

⁺ Het gebouw van één verdieping onder een hoog aan twee zijden afgewolfd zadeldak, met een schoorsteen op het midden en houten bekroningen op de nokhoeken, heeft een recht afgedekte bakstenen voorgevel met in elk van beide naar voren springende zijtraveeën een ingang in een Ionische pilasteromlijsting. De gesneden deuren vertonen - evenals de snijramen met de attributen van handel en zeevaart - de Lodewijk XVI-stijl. De beide dakkapellen, XIXa, boven de voorgevel zijn versierd met zij-

+ Raadhuis

+ Beschrijving

[p. 167]

meanders; de eindgevel, XVIIIc, van de uitbouw aan de Zaanzijde wordt door een kuif bekroond, pl LXXXII, 199. De ramen zijn in het begin van de vorige eeuw gewijzigd. De marmeren gang achter de rechteringang heeft een stucplafond in rococostijl,⁺ pl LXXVI, 186, terwijl het hierop aansluitende gestucte trappenhuis eindigt in een torenkamertje. In de andere gang wordt de enige versiering gevormd door een op doek geschilderd plafondstuk, XVII A, met een allegorische voorstelling, gevat in een rococo-omlijsting van stuc.

De raadzaal, pl LXXVII, 187, - waar de lambrizering, de deuren, de ingangsomlijstingen⁺ en de rijk gebeeldhouwde schoorsteenmantel zijn uitgevoerd in de rococostijl - is voorzien van geschilderd behang, XIXa, met voorstellingen van dorpsgezichten, waterpartijen en buitenplaatsen aan de Vecht. De grauwtjes met de personificatie's van de Elementen en de Kunsten boven de deuren en de schoorsteenmantel en de ornamentale plafondbeschildering stammen uit dezelfde tijd als het behang. De raamhorren van dit vertrek en van de aangrenzende secretarie hebben een gesneden rococolijst. Op de verdieping een tegelschouw; in de aanbouw aan de Zaanzijde een smuiger. Voorts is er in het gebouw nog een los tegeltableau aanwezig met een walvisvaarderstafereel (twee der schepen dragen resp. de jaartallen 1770 en 1757).

HET WEESHUIS, Weeshuispad 10, is een in 1730 opgetrokken en in 1835 gewijzigd⁺ gebouw van twee verdiepingen met een rechtafgedekte voorgevel. Tot 1855 ook raadhuis (van der aa, blz 29). De ingang heeft een pilasteromlijsting.

+ Inwendig

+ Raadzaal

+ Weeshuis

Particuliere gebouwen

Indien niet anders vermeld, slechts één verdieping hoog.

Bosstraat 2. In een gaaf houten huis, XVIIIa, een smuiger met o.a. de allegorische⁺ figuren van de Hoop en de Liefde.

1e Ezelspad 3. Inwendig een smuiger, XVIII.⁺

1e Ezelspad 13. In- en uitwendig gaaf houten huisje, XVIIIa, opmerkelijk, doordat zich in de voorgevel, behalve een gewone ingang, een z.g. dooddeur bevindt.

Gorterspad 41. Houten huisje, XVIIIa, met aan de zijkant een afluiving en inwendig⁺ een smuiger.

Hazepad 1. Houten huis van drie vleugels van verschillende ouderdom, XVIII B -⁺ XIX A, het middengedeelte voorzien van een dakkapel met fronton en zijmeanders. Hazepad 11. Houten huis, XVIIIc, waarvan het voorschot met uitgezaagde windveren, bekroond wordt door een spiraalvormig gesneden makelaar en de ingang een bovenlicht en zijlichten bevat. De z.g. dooddeur, welke het gebouw oorspronkelijk bezat, is in 1911 verdwenen, evenals de oude schuiframen (vgl Het Huis Oud en Nieuw, 1909, blz 360, fig 7).

Lagedijk 13. Houten huis, XVIII A, van twee verdiepingen onder een aan twee⁺ zijden afgewolfd zadeldak. De ramen in de overgekraagde voorgevel deels gewijzigd. Lagedijk 31. Recht afgedekte houten gevel van twee verdiepingen, XIXa, boven de op consoles rustende kroonlijst waarvan zich een attiek bevindt.

Lagedijk 39. In 1882 tot woonhuis verbouwd houten pakhuis van twee verdiepingen onder een schilddak. Een bord boven de ingang vermeldt Anno / 1650. In de tuin

+ Bosstraat

+ Ezelspad

+ Gorterspad

+ Hazepad

+ Lagedijk oneven nummers

[p. 168]

staan vijf levensgrote natuurstenen beelden, XVIIIb, op rococovoetstukken. Deze beelden, voorstellend Bacchus, de Ochtend, de Middag (Apollo), de Avond en de Nacht, zijn afkomstig van een huis aan de Oostzijde (Molenbuurt) te Zaandam; zij werden in 1804 naar hier overgebracht (vgl De Zaende, 1948, blz 122), pl LXXVII, 188/9.

Lagedijk 69. Boven de ingang een gesneden fries met loofwerk, XIXa.

Lagedijk 89. In een moderne gevel een steen met A^o 1698.

⁺ Lagedijk 48. Door een met de straat parallel gelegen zadeldak afgedekt uitwendig gaaf houten woonhuis, XIXa, waarvan de rechtafgedekte voorgevel, pl LXXV, 182, een ingang met een snijraam en een gesneden deur bevat, geflankeerd door pilasters met composietkapitelen, waartussen een gesneden fries. De dakkapel boven de ingang prijkt met Ionische pilasters, zijmeanders met rozetten en een fronton. Zowel aan de voor- als aan de achterzijde zijn de vensteromlijstingen voorzien van gesneden versieringen in een late Lodewijk XVI-trant. Aan de achterzijde bevindt zich een door een schilddak afgedekte aanbouw, pl LXXV, 180, waarvan de gedeeltelijk op Ionische zuilen rustende overstekende en uitwendig door lisenen gelede verdieping met de Zaankamer aan alle zijden vensters heeft, van welke er twee overhoeks zijn geplaatst.

In het huis is, behalve de nog gave keuken, de trapleuning en de decoratieve beschildering van de zolder, vooral het interieur van de Zaankamer van belang; de lichtblauw geschilderde met een gouden bries afgezette betimmering, het gestucte plafond en de schoorsteenboezem, waarvan de door twee gesneden wandluchters geflankeerde spiegel correspondeert met een spiegel aan de tegenoverliggende wand, vertonen een late Lodewijk XVI-stijl. Het snijwerk boven de gesneden dubbele deuren bevat de attributen van handel en zeevaart.

Lagedijk 52-54. Houten huis, XIXa, waarvan de deels gewijzigde voorgevel eenvoudig versierde vensteromlijstingen heeft. Boven de gevel een dakkapel met een fronton en ingezwenkte zijstukken.

Lagedijk 56. Aan de achterzijde twee aanbouwen, elk voorzien van een ingezwenkt voorschot met zijmeanders en een fronton, XIXa.

Lagedijk 76. Rechtafgedekte Zaankamer, XIXa, met twee overhoeks geplaatste vensters.

Lagedijk 80. Koopmanshuis, gebouwd in 1706 en sindsdien meerdere malen o.a. in 1765 en 1830 uit- en inwendig gewijzigd en in 1940 ingericht tot huisvesting van de Zaanl. Oudheidkamer (vgl Het Huis Oud en Nieuw, 1909, blz 365. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 70 vlg. - zie ook blz 172), pl LXXVIII, 191, LXXIX; LXXX, 196 en LXXXII, 202. Het bakstenen voorgedeelte, XVIIIc, van twee verdiepingen wordt gedekt door een laag schilddak, welks nokhoeken door schoorstenen geaccentueerd zijn. De ingangsomlijsting van Ionische pilasters met zijlichten omvat een gesneden Lodewijk XVI-deur en een snijraam in dezelfde stijl. De bakstenen uitbouw aan de achterzijde heeft boven de keuken een houten dakkapel met een gebogen fronton. Rijk uitgevoerd is de in 1830 aangebouwde Zaankamer, pl LXXXII, 202. Deze is voorzien van twee overhoeks geplaatste vensters. Het dak wordt afgesloten door een ingezwenkt voorschot met een fronton, zijpilasters, een gesneden guirlande onder de top en een gesneden vensteromlijsting, terwijl zich aan de tuinzijde een houten dakkapel met een fronton en zijmeanders bevindt; in het

+ Lagedijk even nummers

[p. 169]

fronton van het voorschot een gesneden bijenkorf. De borstwering van de houten vlonder prijkt met de voor het begin van de 19de eeuw karakteristieke ovale kussenpanelen.

Het interieur is vrijwel gaaf bewaard. De voorkamer, pl LXXIX, waarin de schouw en de betimmering zijn uitgevoerd in rococostijl, heeft langs de wanden beschilderd behang met landelijke taferelen, gemerkt: WM Uppink 1830. De en camaieu geschilderde mythologische voorstellingen boven een der deuren en boven de met snijwerk versierde voormalige bedstede tegenover de schoorsteenmantel stammen uit dezelfde tijd als het behang. De gesneden spiegel van de schoorsteenmantel prijkt met de attributen van handel en scheepvaart. Op de raamhorren, XIXa, is een afbeelding van de voormalige papiermolen De Veenboer aan het Guyspad geschilderd. In de keuken een smuiger, XVIIIa, pl LXXVIII, 191. De Zaankamer is in een karakteristieke vroeg 19de eeuwse trant versierd met snijwerk aan de deuren en het plafond; de schoorsteenmantel heeft er de vorm van een door Ionische halfzuilen geflankeerde rondboognis, waarboven een wapenschild met een bijenkorf voorkomt tussen twee putti.

Als onderdeel van de verzameling van de Zaanl. Oudheidkamer zijn in de voor- en achtergevel enige gevelstenen ingemetseld van afgebroken Zaanse gebouwen.

Lagedijk 90. Weer toegepast aan een modern huis het bovengedeelte van een ingezwenkt door een Lodewijk XVI-vaas bekroond voorschot en een Lodewijk XVI-snijraam met een bijenkorf.

Lagedijk 92-94. Houten huis - XVIIIc/XIXa, ramen gewijzigd - met in de rechtafgedekte bakstenen voorgevel, een hoofdingang met een gesneden deur, XIXa, en een Lodewijk XVI-snijraam, omlijst door gegroefde pilasters met composietkapitelen en een gesneden dessus-de-porte met de emblemen van handel en scheepvaart, XIXa, pl LXXX, 194, de zijingang in de meest rechtse travee heeft een gesneden Lodewijk XVI-deur en een snijraam, XIXa. De beide houten dakkapellen zijn voorzien van een fronton en zijmeanders. De Zaankamer, XVIIIc, heeft twee gebogen hoekvensters en een ingezwenkt rococovoorschot, pl LXXXII, 200/201. Inwendig o.a. een tegelschouw en gesneden binnenblinden in Lodewijk XVI-stijl. Lagedijk 102. Bakstenen woonhuis van twee verdiepingen, XVIIId, waarvan de rechtafgedekte achtergevel geleed wordt door een middenrisaliet met een gesneden vensteromlijsting in Lodewijk XVI-stijl, pl LXXXII, 200.

Lagedijk 104. Raadhuis (zie blz 166/7).

Lagedijk 110-112. Grotendeels houten huis, XIXa, pl LXXXI, 199, en pl LXXXII, 200, van drie t.o.v. elkaar loodrecht gebouwde gedeelten. De naar de straat toe gebouwde linkervleugel heeft aan de voorzijde, boven een gepleisterde bakstenen onderpui een ingezwenkt voorschot met een fronton, zijpilasters, een gesneden topguirlande en een gesneden vensteromlijsting. Aan de achterzijde een overgekraagde topgevel met uitgezaagde windveren. Het dak van de met de straat parallel gelegen middenvleugel wordt rechts afgesloten door een overgekraagde topgevel met windveren en een getorste makelaar. Boven de rechtafgedekte voorgevel van dit gedeelte, die evenals de rechter zijgevel van de eerstgenoemde vleugel uit baksteen is opgetrokken en geleed door hoeklisenen, een houten dakkapel met zijkrullen en een uitgezaagde Lodewijk XVI-vaas. De gevelsteen met 1749 en de afbeelding van een bijenkorf moet van een voorafgaand huis of van elders afkomstig zijn. De door

[p. 170]

Ionische pilasters geflankeerde hoofdingang bevindt zich in de deels vrijgelegen voorgevel van de achtervleugel, waarvan het zadeldak aan de Zaanzijde wordt afgesloten door een ingezwenkt voorschot met zijpilasters en een gebogen fronton boven een bakstenen onderpui met twee overhoeks geplaatste vensters. Aan de tuinzijde twee dakkapellen, die evenals de dakkapel boven de achtergevel van de middenvleugel met zijkrullen versierd zijn. De schuiframen zijn gedeeltelijk vernieuwd.

Een der kamers bezit nog een betimmering, geschilderd behang - met landschappen en buitenplaatsen -, twee en camaieu geschilderde dessus-de-porte - met allegorische voorstellingen - en een marmeren schouw met tegen de mahoniehouten boezem, boven de door twee wandluchters geflankeerde spiegel, een schilderstukje met drie engeltjes; alles XIXa, pl LXXVIII, 190. In de keuken een tegelschouw, XVIII.

Lagedijk 114. Sterk vernieuwd woonhuis - in oorsprong XVIIId -, waarvan de t.o.v. de straat loodrecht gebouwde bakstenen vleugel aan de voorzijde twee overhoeks geplaatste vensters heeft en een ingezwenkt voorschot met zijmeanders - waarin rozetten -, een gesneden topguirlande en een Lodewijk XVI-vaas als bekroning. Boven de rechtafgedekte voorgevel van de houten zijvleugel een attiek, doorbroken door een dakkapel met een bekronende Lodewijk XVI-vaas. Voor het huis een tuinbeeldje, de Faam voorstellend, XVIII, pl LXXX, 199.

Lagedijk 122. Woonhuis, XIXa, pl LXXX, 197, aan de voorzijde voorzien van een ingezwenkt voorschot met een gesneden Lodewijk XVI-vaas als bekroning, zijpilasters, een gesneden vensteromlijsting en topguirlandes boven een bakstenen onderpui met twee overhoeks geplaatste vensters. De geheel houten achtergevel, waarachter zich eertijds de Zaankamer bevond, bestaat uit drie rondboogdoorgangen tussen Korinthische pilasters en een mezzanineverdieping, die versierd is met twee grote leeuwenmaskers. Boven de bakstenen linkerzijgevel een houten dakkapel met zijmeanders. De ingangspartij in de zijvleugel rechts wordt gevormd door een portiek van twee vrijstaande zuilen met composietkapitelen voor twee overeenkomstige pilasters; het geheel afgedekt door een architraaf en een langs de aangrenzende zijgevels van de hoofdvleugel doorgetrokken attiek, die versierd is met guirlandes. De dubbele deuren met diamantkoppen en leeuwenmaskers, het snijraam en de koperen klopper in de vorm van een hand zijn nog origineel. De schuiframen zijn gewijzigd.

Lagedijk 156. Houten huis, XIXa, onder een met de straat parallel gelegen zadeldak, dat links wordt afgesloten door een houten puntgevel en rechts door een ingezwenkt voorschot met zijmeanders en een gewijzigde top met uitgezaagde windveren. De ingang in de rechtafgedekte bakstenen voorgevel heeft een omlijsting van pilasters met composietkapitelen. Het snijraam bevat de emblemen van handel en scheepvaart. Lagedijk 174. In- en uitgezwenkt voorschot, XIXa.

Lagedijk 194. Ingezwenkt voorschot met een fronton en zijmeanders boven een bakstenen onderpui, XIXa.

Lagedijk 238. Grotendeels houten huis, afb 42, pl LXXX, 195 en LXXXI, 198, in 1795 gebouwd naar ontwerp van Samuel Daesdonck (de ontwerptekening nog aanwezig in de Zaanl. Oudheidkamer) en o.a. in 1853 en 1903 hersteld (Het Huis Oud en Nieuw 1909, blz 364 vlg). Het voorste gedeelte - afgedekt door een met de straat parallel gelegen zadeldak, waarvan de eindgevels worden bekroond door getorste makelaars - heeft een bakstenen door hoeklisenen gelede voorgevel

[p. 171]

met in het midden de hoofdingang. De gesneden deur, het snijraam met de emblemen van handel en scheepvaart en de Ionische pilasteromlijsting zijn uitgevoerd in de Lodewijk XVI-stijl. Het gesneden fries boven het snijraam, bevat een medaillon met de afbeelding van een mol, gehouden door twee putti, en, evenals het snijwerk onder de kapitelen, allerlei emblemen, die op handel en nijverheid betrekking hebben. Boven het snijraam staat 't koopmanshuys 'd mol a^o 1795. Boven deze ingang een dakkapel, waarvan de gesneden omlijsting met zijmeanders sinds 1853 bekroond wordt door een bijenkorf. Boven de zijingang rechts een gesneden vaasvormige bekroning. De stoep van de hoofdingang en de ramen stammen uit de vorige eeuw. Van de achterwaartse uitbouw heeft de zijgevel een afluiving en de eindgevel een getorste makelaar.

Inwendig is de met Lodewijk XVI-snijwerk versierde gang nog intact. In de tuinkamer bevinden zich en camaieu geschilderde dessus-de-porte

Afb. 42. Zaandijk. Lagedijk 238

met de symbolische voorstellingen van handel, scheepvaart, vrijheid, gelijkheid en broederschap, XVIIId. Vermeldenswaard zijn voorts een tegeltableau van de walvisvangst, XVIId, door Cornelis Boumeester, afkomstig uit een huis aan de Gedempte Gracht te Zaandam, een kleiner tegeltableau met een walvisvaarder, XVIId, afkomstig uit het huis Lagedijk 13, en een pendant van het tableau van C. Boumeester. De geschilderde voorstellingen van de walvisvangst boven de deuren van de keuken zijn resp. van A. Klok 1744 en J. Wijenberg 1752. In de tuin staat op een rococovoetstuk een tuinbeeld, de Winter, XVIIIc.

Lagedijk 240. Woonhuis, XIXa, waarvan het zadeldak aan de voorzijde wordt afgesloten door een ingezwenkt voorschot met een fronton en zijmeanders boven een bakstenen onderpui, die links voorzien is van een natuurstenen aanzetkrul. De houten achtergevel wordt bekroond door een gesneden makelaar. De gesneden Lodewijk XVI-deur en het snijraam met de emblemen van handel en scheepvaart, worden geflankeerd door pilasters met composietkapitelen, waartussenin drie geschilderde wapenschilden voorkomen en het opschrift: Van Ouds / Het Noorder Huis.

Verlanepad 2. Ingezwenkt voorschot met een fronton en zijmeanders, XIXa.⁺

Weeshuispad 1. Inwendig een smuiger en resten van een 18de eeuwse betimmering.⁺

Zonnepad 1-3. Houten huis van twee t.o.v. elkaar haaks geplaatste vleugels. Aan de⁺ zuidkant een in- en uitgezwenkt voorschot met een rococokuif, zijkrullen en guirlandes, XVIIIc. Aan de oostzijde een topgevel met uitgezaagde windveren.

De Koperslager, oliemolen aan weg en Zaan, bestond reeds in 1635, na brand in⁺ 1724 herbouwd; achtkante bovenkruier met spruiten en stelling op een houten schuur; de romp en de kap met riet bekleed (boorsma, blz 165).

De Zoeker, oliemolen, windbrief van 27 April 1676; achtkante bovenkruier als boven (boorsma, blz 145).

+ Verlanepad

+ Weeshuispad

+ Zonnepad

+ Molens

[p. 172]

De Dood, meelmolen aan weg en Zaan ten Z. van de Julianabrug; achtkante bovenkruier; windrecht d.d. 16 September 1656 (boorsma, blz 163).

⁺ De Zaanl. Oudheidkamer, van 1892 tot 1939 gevestigd in enkele vertrekken van het raadhuis en sindsdien in het voormalige koopmanshuis Lagedijk 80 (zie De Nederl. Musea, blz 288. - zie ook blz 168/9), bevat een verzameling van voorwerpen, die betrekking hebben op leven, bedrijf en cultuur van de Zaanstreek. Van topografisch belang is o.a. een gekleurde tekening, XVIII B, van de oostelijke straatwand van de Westzijde te Zaandam. Voorts o.a. een z.g. dodenboom. X?, afkomstig van een in 1905 bij de Hembrug gevonden grafveld. Scherven van dit grafveld in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden (vgl blz 147).

+ Zaanl. Oudheidkamer