Waterland en omgeving

Wormer

Oostknollendam

⁺ DE HERVORMDE KERK is in 1862 gebouwd ter vervanging van een oudere kerk, die in Westknollendam stond (N.H. Oudh., II, 1, blz 76).

⁺ Zij bezit een koperen doopbekken met houder, XVIIId, een tiengebodenbord, een⁺ naamlijst der predikanten, XIXa, en een klok, diameter 63 cm, met het randschrift: henricvs vestrinck me fecit campis a^o 1645.

+ Herv. Kerk

+ Inventaris

+ Klok

Wormer

⁺ HET RAADHUIS is een voormalig koopmanshuis, XVIIc, dat in 1818 - na afbraak van het oude, tegenover de Herv. kerk gelegen ‘Regthuis’ - voor zijn tegenwoordige bestemming is ingericht (soeteboom, Saanl. Arc., blz 558. - van ollefen. - De Zaende, 1948, blz 237. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 119. - De Speelwagen, 1952, blz. 240).

⁺ Het is een uit baksteen opgetrokken herenhuis, afgedekt door een hoog schilddak, waarvan de nokhoeken door schoorstenen geaccentueerd zijn. Het uiterlijk van de zeer strakke, slechts door een middenrisaliet gelede rechtafgedekte voorgevel wordt voornamelijk bepaald door de eigenaardige verdeling van de vensters: n.l. hoge benedenvensters en zeer lage bovenvensters. Onder de bovenste vensters zijn natuurstenen festoenen aangebracht. De pilasteromlijsting van de ingang met bovenlicht zal evenals de deur uit de 18de eeuw stammen. De ramen zijn vroeg 19de eeuws. Boven de ingangspartij een dakkapel met een fronton. Het natuurstenen manshoofd boven de ingang - in 1763 vervaardigd naar een houten model, dat toen op een paal in de Kerkstraat ten toon stond - is in 1874 aan de gevel bevestigd.

+ Raadhuis

+ Beschrijving Uitwendig

[p. 143]

De getoogde doorgang van de vestibule naar het achterhuis heeft een gesneden en⁺ gepolychromeerde omlijsting, XVIIc, van twee pilasters, waarop voluten, die uitlopen tegen een cartouche; de pilasters zijn bovenaan versierd met engelkopjes en verder met bloemen, vruchten en koorden. Boven deze portiek bevindt zich een ovaal venster in een rijkgesneden cartouche-omlijsting, XVIIc, en onder dit venster het beeld van een geketende adelaar, XVIII A, die een mol in een van zijn klauwen heeft, pl LXV, 154.

In de raadzaal - in het jaar 1951 gerestaureerd - wordt de aandacht vooral getrokken⁺ door een z.g. smuiger van meer dan normale hoogte; de wandvlakken aan weerszijden hebben lage muurkastjes en hierboven twee tegeltableau's: links met de afbeelding van een boerderij en rechts met een voorstelling van de walvisvaart. De balken van het plafond van dit vertrek en van de grotendeels gemoderniseerde secretarie rusten op gesneden consoles, XVIIc, met engelkopjes en acanthusbladeren.

In het raadhuis bevinden zich:

Tien stoelen, XIXa.⁺

Schilderij, XVIIb, op doek, 62 × 50 cm, afkomstig uit het oude rechthuis, voorstellend een wapenschild met een manshoofd - het wapen van Wormer - met linten bevestigd aan een boomstam. Het doek, waarschijnlijk van de hand van Tijmon Kraft, is in 1903 bij een brand beschadigd en in 1940 gerestaureerd.

Bord afkomstig uit het oude rechthuis, met het opschrift: anno 1763 / audi et alteram / partem / hoort woort en weer woort.

Zegelstempel van Wormer (1570). Weegschaal met GZ 1793. Enige brandweerlantaarns en spuitstokken, XVIII, bevinden zich thans in de brandweerkazerne.

De uit 1620 daterende en in 1896 gesloopte Beschuittoren had een klok, die dagelijks⁺ door haar luiden de tijdstippen aangaf, waarop het werk in de talrijke beschuitbakkerijen van het dorp mocht beginnen of eindigen. Twee uit deze toren afkomstige gevelstenen (1620 en het wapen van Wormer) bevinden zich thans in de Zaanl. Oudheidkamer te Zaandijk.

DE HERVORMDE KERK, een zaalkerkje met een houten torentje op de westgevel,⁺ is in 1807 opgetrokken ter vervanging van een gothische driebeukige kruiskerk, die eertijds was toegewijd aan de H. Maria Magdalena.

literatuur. soeteboom, Zaanl. Arc., blz 558. - Noordholl. Arc., blz 95 en afb t.o. blz 102. -⁺ Teg. Staat, VIII, blz 241. - van ollefen. - van der aa, blz 615. - N.H. Oudh., II, 1, blz 76. - Gen. en Herald. Gedenkw., V, blz 161. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 122. - joosting en muller, II, blz 308. - De Zaende, 1951, blz 220 vlg.

De kerk heeft een zerkenvloer. Zij bezit:

Rijkversierde zeskantige eiken preekstoel, XVIIc, pl LXV, 153; de kuip in dezelfde⁺ trant als die van De Rijp, Graft, en Krommenie, met Korinthische hoekzuiltjes en gesneden friezen. De friezen van het klankbord dragen bijbelse voorstellingen; de onderzijde van het klankbord heeft een gesneden rozet en cassetten, omlijst met rankwerk.

Eiken doophek, XVIIc, in dezelfde trant als de preekstoel, met rondbogen op balusters,⁺ een rankenfries, waarin manshoofden - ontleend aan het dorpswapen - zijn verwerkt, en wapencartouches als bekroningen van de deurtjes, pl LXV, 153.

+ Inwendig

+ Raadzaal

+ Inventaris

+ Voorm. Beschuittoren

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Preekstoel

+ Doophek

[p. 144]

⁺ Twee koperen doopbogen, XVIIc, bekroond met het wapen van Wormer; koperen lezenaar, XVIIc, met een manshoofd, d.w.z. het wapen van Wormer; koperen doopbekken met houder, XVII.

⁺ Twee eiken herenbanken, XVIIc, met gesneden deurtjes; het rugschot van een dezer banken heeft een fries met tussen rankwerk en vogels allegorische figuren in medaillons, o.a. de Overvloed, de Gerechtigheid en de Liefde. Eiken banken, XVIIc.

⁺ Drie koperen kronen, XVIIc, voor twee rijen van acht kaarsen; vijf en dertig koperen blakers, XVII.

⁺ Model van een driemaster, XVIIIa.

⁺ Buiten tegen de zuidmuur hangt een houten zonnewijzer met het jaartal 1807.

⁺ DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK van de H. Maria Magdalena, in 1869 gewijd (Bijdr. bisd. Haarl., 58, blz 78 vlg; blz 276 vlg) bezit:

⁺ Portret, XVIIa, op doek, 64 × 102 cm, van Martinus Duncanus, † 1590, pastoor te Wormer van 1541/58; borstbeeld in een medaillon, dat geplaatst is voor een panorama van Wormer. Voorts een opschrift (Gids Bissch. Mus. Haarl., 1913, nr 266).

Een schilderij op doek, omstreeks 1600, met een voorstelling van de Kruisafneming bevindt zich in het Bissch. Museum te Haarlem (Gids Bissch. Mus., 1913, nr 252). Schilderij, XVIId, op doek, 82 × 67 cm, blijkens een opschrift aan de achterzijde J. Spruit voorstellende.

Ovaal doek, hoog 56 cm met borstbeeld van A. de Weert, † 1769, pastoor van 1727/48.

Schilderij op doek, 82 × 68 cm, blijkens het onderschrift voorstellende de pastoor van Wormer tussen de jaren 1765/88 ‘J. Maju/Aet 62’. Heupstuk met boek en Crucifix. Onderaan gemerkt: A. Warmoes pinxit 1785.

⁺ Vergulde monstrans van gedreven zilver, XVII A, hoog 74 cm, geen merken. De uitgeschulpte voet draagt voorstellingen van het Laatste Avondmaal, de Voetwassing, de Wonderbare Broodvermenigvuldiging, de Verspieders in Kanaân en Christus in de Olijfhof. De nodus prijkt met engelkopjes. Aan weerskanten van het expositorium komen de beeldjes voor van de H.H. Odulphus en Maria Magdalena, erboven de H. Maagd in een stralenkrans.

Vergulde miskelk van gedreven zilver, XVII A, hoog 23,5 cm, geen merken. De uitgeschulpte voet is versierd met Passie-emblemen, de nodus met engelkopjes.

Vergulde miskelk van gedreven zilver, XVIIb, hoog 32 cm, geen merken. De uitgeschulpte voet prijkt met voorstellingen van de Voetwassing, de Kruisiging en de H. Maria Magdalena; de nodus en de cuppa zijn versierd met engelkopjes.

Vergulde miskelk van gedreven zilver, XVIIIa, hoog 28 cm, geen merken te bespeuren. Op de uitgeschulpte voet Passie-emblemen, op het oplopende gedeelte ervan tussen rankwerk o.a. de Kruisiging. De nodus is versierd met engelkopjes en om de cuppa prijken de beeltenissen van St. Jan de Doper, de H. Maagd, de H. Maria Magdalena en St. Joris.

Zilveren ziekenkelkje, XVII A, hoog 20 cm, geen merken, op eenvoudige wijze versierd met engelkopjes op de nodus en de uitgeschulpte voet.

Zilveren ziekenbusje, hoog 10 cm; merken: Haarlem, Holland, Q (1678), meesterteken onleesbaar.

+ Koperwerk

+ Banken

+ Lichtkronen

+ Scheepsmodel

+ Zonnewijzer

+ R.K. Kerk

+ Schilderijen

+ Zilverwerk

[p. 145]

Twee zilveren ampullen in late Empirestijl, hoog 13,5 cm, merk een S tussen twee punten in een vierkant veld, geschonken in 1825 door J. van Pinxteren, pastoor. Eenvoudig zilveren wierookvat, XVIIIc, hoog 28 cm, geen merken.

Roodfluwelen kazuifel, XVIB, met goudborduursel. Het kruis prijkt met voorstellingen⁺ van het Pinksterwonder en van de H.H. Petrus en Paulus. De kolom draagt voorstellingen van de H.H. Barbara en Catharina.

Witzijden kazuifel, XVIB, waarvan het kruis voorstellingen draagt van het Lam Gods, de H.H. Odulphus en Maria Magdalena en engeltjes. Op de kolom aan de voorzijde zijn de H.H. Clara en Catharina en een apostel uitgebeeld.

Dorpsstraat 81. Grotendeels houten woonhuis, XVIIIc, van één verdieping onder⁺ een zadeldak tussen eindgevels met uitgezaagde windveren. Geheel rechts in de rechtafgedekte bakstenen voorgevel een ingangsomlijsting van verdiepte pilasters met zijlichten. Een der kamers heeft nog een gave 18de eeuwse betimmering met een langs alle wanden heengevoerde kroonlijst op pilasters en twee deurtjes met geslepen paarsgetinte ruitjes in houten roeden. Het vertrek wordt overdekt door een ellipsvormig houten gewelf. De marmeren rococoschoorsteenmantel heeft een naar boven toe smaller wordende boezem.

Dorpsstraat 137. Boerderij, waarvan het houten woongedeelte, XVIIIc, sterk gelijkt op het hierboven beschreven huis, o.a. wat betreft de ingangsomlijsting met zijlichten en de betimmering en het houten gewelf van de voorkamer. De schouw is helaas kort geleden door een moderne vervangen. Een gepolychromeerd reliefje, XVIIIc, met lakenkooplieden in een rococolijst, afkomstig uit de kroonlijst tegenover de schouw, is nog als los fragment aanwezig.

Dorpsstraat 285. Door een zadeldak afgedekt houten woonhuis van één verdieping - XVIIId, kort geleden gerestaureerd - waarvan de dakkapel boven het midden van de rechte kroonlijst van de voorgevel met zijmeanders en een fronton versierd is en de ingang in de linkerzijgevel een Ionische pilasteromlijsting heeft. De torenvormige makelaar is een copie van de oude, welke thans in het bezit is van Monumentenzorg.

Zandeweg 4. Houten gerekte stelphoeve, XVIII A; inwendig een tegelschouw.⁺

Meelmolen De Koker ook wel Zwarte Hengst genoemd; achtkante bovenkruier met⁺ spruiten; met riet beklede romp en kap boven een houten onderstuk op een bakstenen voeting. Reeds vermeld in 1654. Verbouwd na een brand in 1840 en andermaal in 1866 met onderdelen van de te Graft afgebroken bovenkruier De Hoop of Arme Jacob, welke in 1849 daarheen was overgebracht uit Zaandijk. Onlangs eigendom geworden van de Ver. De Zaansche Molen en in 1949/50 geheel gerestaureerd (boorsma, blz 167, nr 9; blz 183, nr 1).

+ Paramenten

+ Dorpsstraat

+ Zandeweg

+ Molen