Waterland en omgeving

Westzaan

literatuur. soeteboom, Saanl. Arc., blz 308. - Oudh. en Gest., I, blz 426. - Teg. Staat,⁺ VIII, blz 319. - loosjes, blz 59 vlg. - van der aa, blz 357. - j. vredenduin, Gesch. Westzaanen. - Versl. Arch., XL, blz 63 en 92.

geschiedenis. Het dorp schijnt oorspronkelijk aan de Zaan gelegen te hebben maar, na een⁺ totale verwoesting in 1155, op zijn tegenwoordige plaats te zijn herbouwd. Het was hoofddorp van de banne en ambachtsheerlijkheid van Westzaan, waartoe tot aan de opheffing in het begin van de vorige eeuw ook de dorpen Zaandijk, Koog en Wormerveer benoorden, - die tezamen als kerkelijke gemeente in 1638 van Westzaan waren afgescheiden, - en Westzaandam, dat in 1640 kerkelijk zelfstandig was geworden.

HET VOORM. RECHTHUIS van de banne van Westzaan is sinds 1820 gemeentehuis.⁺

literatuur. loosjes, blz 89. - j.s. creutz, afb van het rechtshuis van Westzanen, 1782. -⁺ van der aa, blz 359. - N.H. Oudh., II, 1, blz 85. - vredenduin, blz 27; 137 vlg. - Buiten, 1924, blz 56 vlg. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 103.

geschiedenis. Het gebouw, in de jaren 1781/3 opgetrokken ter vervanging van een uit⁺ 1641 daterend Rechthuis, vermoedelijk reeds het tweede der banne, is ontworpen door de toenmalige directeur der Werken van de Stad Amsterdam, Johannes Samuel Creutz. Het beeldhouwwerk werd uitgevoerd door de Amsterdamse stadsbeeldhouwer Antonie Ziesenis, het stucwerk door J.B. Crivelli. In 1923 is het gebouw onder leiding van Jan de Meyer uitwendig gerestaureerd en weer voorzien van goede schuiframen. Onlangs heeft men de betimmering van de raadzaal van haar verflaag ontdaan.

Het ontwerp wordt, ondanks de geringe omvang van het gebouw, gekarakteriseerd⁺ door een sterk streven naar monumentaliteit, eigen aan het opkomende Klassicisme, dat hier echter nog is verzacht door de voorliefde voor de vloeiende lijnen van de 18de eeuw.

+ Literatuur

+ Geschiedenis

+ Raadhuis

+ Literatuur

+ Geshiedenis

+ Beschrijving Uitwendig

[p. 138]

De voorgevel, pl LXII, 147, van het op een vierkante plattegrond met even inspringende afgeronde hoeken opgetrokken gebouw wordt gedomineerd door een natuurstenen middenrisaliet van vier twee aan twee gekoppelde Ionische zuilen en een fronton met het wapen van de banne tussen de attributen van Handel en Scheepvaart, Wijsheid en Voorzichtigheid. Deze colonnade draagt gedeeltelijk een open koepeltorentje in Lodewijk XVI-stijl met ingezwenkte hoeksteunberen, dat bekroond wordt door twee gekruiste lictorenbundels en een zon van verguld koper. Boven de ingang staat: sVVm CVIqVe Dare hIC / opVs atqVe Labor. In de westgevel gedenksteen der eerste steenlegging in 1781 door S. Sz Jongewaard.

⁺ In de voorm. Weeskamer, thans secretarie, bevindt zich een marmeren rococoschoorsteenmantel, pl LXIV, 151, waarvan de Lodewijk XVI-boezem is versierd met de allegorische figuur van de civiele rechtspraak, in een medaillon, dat aan linten is opgehangen onder het wapen van de banne; eronder een pijlenbundel en palmtakken boven het wapen van S. Jongewaard en links en rechts bovendien nog vier wapens van weesmeesters. Een eikenhouten trap met een gesneden leuning in Lodewijk XVI-stijl voert naar de eerste verdieping, waar het trapportaal o.a. door twee vleugeldeuren toegang verschaft tot de voormalige recht- en vergaderzaal van⁺ het banbestuur, thans raadzaal van de gemeente. Deze zaal heeft een betimmering met snijwerk, een gestuct plafond en een schoorsteenmantel in Lodewijk XVI-stijl, pl LXIV, 150/2. De boezem van de marmeren, met guirlandes versierde schoorsteenmantel prijkt met een levensgrote allegorische figuur van de civiele rechtspraak in een rondbogige omlijsting, waaromheen de door guirlandes aaneen verbonden wapens van de vijf dorpen der banne zijn aangebracht. De vakken tussen de deuren en de van binnenblinden voorziene vensters zijn bekleed met houten panelen, die voor een deel wandkasten afsluiten en waarvan de gesneden tropheeën, de Straf, de Wijsheid, de Godsdienst, de Rechtgeleerdheid, de Eendracht en de Vrijheid verbeelden. Boven de hoofdingang bevindt zich een relief met een voorstelling van Minerva, die een portretmedaillon van Iustinianus houdt, en twee engeltjes. Boven de beide zijdeuren guirlandes en medaillons met de symbolen van Handel en Scheepvaart.

Tot de inventaris behoren:

⁺ Zes eiken, met ijzer beslagen kisten, XVII, en vier en twintig leunstoelen in Lodewijk XV-stijl, waarvan een met het gesneden wapen van de banne.

⁺ DE HERVORMDE KERK staat op de plaats van een grote gothische kerk, waarvan tot in 1843 de toren nog overeind stond.

⁺ literatuur. Teg. Staat, VIII, blz 325. - Noordholl. Arc., blz 123. - loosjes, blz 85 vlg. - van der aa, blz 360. - N.H. Oudh., II, 1, blz 84. - Gen. en Herald. Gedenkw., V, blz 142 vlg. - Buiten, 1924, blz 56 vlg. - ozinga, blz 129 vlg. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 106. - joosting en muller, II, blz 307.

⁺ geschiedenis. De parochiekerk, moederkerk van Krommenie, had sinds 1504 een B.M.V. Nativitaskapel te Wormerveer onder zich en vermoedelijk tevens een kapel te Knollendam. Na de verwoesting in de jaren 1573/4 bouwt men tegen de slechts licht beschadigde toren een kleiner kerkje, dat er stond tot 1740. Het huidige gebouw werd op 14 Juli 1741 in gebruik genomen. ozinga weet mede te delen, dat in de kerkrekeningen - behalve o.a. ‘Jan van Sogteren, beelthouwer’ - de namen van Jacob en Hendrik Husly voorkomen, mogelijk dus zijn zij de ontwerpers geweest. De resten van het koor der gothische kerk werden eerst in 1782

+ Inwendig

+ Raadzaal

+ Inventaris

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Geschiedenis

[p. 139]

opgeruimd; de toren (afb in loosjes t.o. blz 92) stortte op 1 Jan. 1843 in. In 1922 en 1932/3 is de kerk gedeeltelijk gerestaureerd; beide malen onder leiding van Jan de Meyer.

De kerk heeft een plattegrond⁺ in de vorm van een Grieks kruis, in de hoeken tussen de kruisarmen aangevuld met kwartcirkelvormige vlakgedekte uitbouwen, afb 36, pl LXIII. Daar het gebouw is opgetrokken tegen de thans verdwenen westtoren van een gothische kerk, zou men kunnen spreken van orientatie. Het kerkhof aan de oostzijde, vroeger ingenomen door het gothische koor, is geheel geplaveid met merendeels oude grafzerken. Tegen de noordwesthoek een moderne kerkeraadskamer.

Afb. 36. Westzaan. Herv. Kerk

Het formaat van de oude baksteen is 22 × 4; 10 lagen = 50 cm, behalve in de⁺ grotendeels gepleisterde westgevel, waar stenen van 23 × 4; 10 lagen = 52 cm zijn gebruikt.

De kruisarmen zijn voorzien van merendeels aan de onderzijde verzwaarde hoekpilasters.⁺ Over de zijmuren ligt een kroonlijst, die langs de uitbouwen is doorgetrokken en om de pilasters verkropt. De omlijstingen van de rondboogvensters, de ronde topvensters en de ingangen zijn van natuursteen.

De ingezwenkte halsgevel aan de oostzijde, pl LXIII, heeft een rijk gebeeldhouwde natuurstenen Lodewijk XIV-omlijsting met aanzetvoluten en een palmetbekroning en onder de top tussen twee palmtakken het gekroonde wapen van Westzaan. Onder de aanzetvoluten gesneden palmetten. Van de drie andere eindgevels, puntgevels met natuurstenen deklijsten, hebben de noordelijke en de zuidelijke eveneens aanzetvoluten.

De inwendige ruimte, waarvan de vloer bestaat uit grafzerken, wordt overdekt door⁺ twee segmentbogige tongewelven en boven de uitbouwen door vlakke zolderingen. Op de vier hoeken van de kruising staan, ter ondersteuning van de dakstoel, vrijstaande vierkante pijlers. In elk der pijlers is een steen ingemetseld met een opschrift ter herinnering aan de eerste steenlegging op 10 Mei 1740.

De kerk bezit:

Preekstoel, XVIIIb, geverfd; de kuip op merkwaardige wijze versierd met een opengeslagen⁺ boek - als psalmbord - tegen een harp met engelkopje, uitgevoerd in snijwerk. Onder de kuip een Pelikaan met jongen, pl LXVIII, 159.

+ Beschrijving Ligging Plattegrond

+ Materiaal

+ Uitwendig

+ Inwendig

+ Preekstoel

[p. 140]

⁺ Twee koperen lezenaars, XVIId, een doopbekkenhouder, XVIIc, een zandloperhouder, XVII, vier kronen, XVII, voor twee rijen van acht kaarsen en een lichtarm, XVII, voor twee kaarsen.

⁺ DE VERMANING van de Friese Doopsgez. Gemeente, Zuideinde 231, in 1731 opgetrokken, ter vervanging van een ouder uit 1664 daterend gebouw, en in 1931 inwendig gerestaureerd (Teg. Staat, VIII, blz 326. - loosjes, blz 96. - van der aa, blz 361. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 109), is een gaaf rechthoekig houten schuurkerkje onder een schilddak; de grote rechthoekige vensters met goede schuiframen.

⁺ Het inwendige, overdekt door een houten gewelf boven deels op consoles rustende trekbalken, heeft aan de straatzijde een galerij van drie op Toscaanse zuiltjes neerkomende korfbogen. In de kerkeraadskamer onder de galerij een z.g. smuiger.

⁺ Tot de inrichting behoren een eenvoudige eiken preekstoel en acht stel eiken banken, waarvan twee met overhuiving; alles XVIII A; de banken voorzien van koperen blakertjes uit dezelfde tijd.

⁺ Het orgel, afkomstig uit de Kleine Kerk van Edam en aangekocht in 1880, heeft een kas, XVIId, bekroond met de figuren van David en twee bazuinengelen, boven een 19de eeuwse onderbouw.

De kerk bezit verder:

⁺ Vijf koperen zesarmige kaarsenkronen, twee kleinere zesarmige kaarsenkronen, een vijfarmige kaarsenkroon, twee lichtarmen als dragers van lezenaars, een kandelaar en een wandarm; alles XVIII.

⁺ Tinnen doopbekken, diameter 28, 5 cm, en vier tinnen bekers, hoog 17 cm, XVIII.

⁺ Onder de galerij een wijzerplaat, bediend door het uurwerk van een Zaans klokje, XVIII, in de consistoriekamer.

⁺ DE VERMANING van de Waterl. Doopsgez. Gemeente, een modern gebouw aan het Zuideinde, bezit een katheder, samengesteld uit panelen, XVIId, van de preekstoel uit het vorige gebouw van 1695 (loosjes, blz 97. - van der aa, blz 361).

⁺ HET WEES- EN ARMENHUIS, een rechthoekig grotendeels houten gebouw van twee verdiepingen onder een schilddak ten W. van de Herv. kerk, heeft in de bakstenen voorgevel een gepolychromeerde steen met het wapen van Westzaan, benevens een voorstelling en een opschrift betreffende de eerste steenlegging op 25 Maart 1717 (Teg. Staat, VIII, blz 326. - loosjes, blz 99. - van der aa, blz 361).

+ Koperwerk

+ Friese Doopsgez. Vermaning

+ Inwendig

+ Preekstoel Banken

+ Orgel

+ Koperwerk

+ Tin

+ Uurwerk

+ Waterl. Doopsgez. Vermaning

+ Weeshuis

Particuliere gebouwen

Indien niet anders vermeld slechts één verdieping hoog.

⁺ Allanstraat 12. Houten huis, XVIId, met aan de zijkant een topgevel met uitgezaagde windveren boven een van hoekvensters voorziene onderpui.

Allanstraat 326. Houten huis - XVIIId, schuiframen XIXa, gerestaureerd in 1933 -, waarvan het ingezwenkte voorschot in Lodewijk XVI-stijl zijkrullen en een gebogen doorbroken fronton met een siervaas heeft. Onder de top en de zijkrullen gesneden guirlandes. Het venster in een gesneden omlijsting, pl LXXIV, 176.

Allanstraat 360. Ingezwenkt voorschot met fronton, XIXa.

+ Allanstraat

[p. 141]

Allanstraat 119-121. Houten huis, XVIId, met twee zijvleugels van baksteen. De rechtervleugel heeft een eindgevel, die bekroond wordt door een natuurstenen fronton. De ingang in dit gedeelte is voorzien van een gesneden en gepolychromeerde bovendorpel met de voorstelling van een paltrokmolen en het jaartal 1685.

Allanstraat 375-377. Woonhuis, XVIIIb, waarvan het dak wordt afgesloten door een voorschot met een gesneden vensteromlijsting. Een ingang, waarin nog de oorspronkelijke gesneden deur aanwezig is, wordt geflankeerd door pilasters met zijlichten. Geschilderd behang.

Allanstraat 471. Voorschot, XVIII B, uitgezaagde windveren getorste makelaar.

Kerkstraat 3, Tuinbeeld, Ceres.⁺

Kerkstraat 5. Woonhuis - XVIIIb, gewijzigd XVIIId - met aan de voorzijde een voorschot met uitgezaagde windveren en aan de rechterzijkant een ingezwenkt voorschot met zijmeanders en een gesneden guirlande onder de top, XVIIId, boven een onderpui met twee overhoeks geplaatste vensters. De ingang heeft een bovenlicht en een gesneden en gepolychromeerde deurkalf met het wapen van Westzaan en het jaartal 1734.

Kerkbuurt 6. Houten huis, XIXa; twee gesneden dakkapellen.⁺

Kerkbuurt 11. Houten woonhuis, XVIII B, van twee vleugels, elk met gebogen hoekvensters; tussen beide vleugels een ingang met snijraam. Rechts een ingezwenkt voorschot in Lodewijk XVI-stijl, XVIIId, met fronton, zijmeanders en topguirlande.

Kerkbuurt 30. Bakstenen woonhuis, XVIIIa, op een T-vormige plattegrond; de drie eindgevels met natuurstenen aanzetkrullen.

Kerkbuurt 100. Inwendig een z.g. smuiger.

Overtoom 56. Gepleisterd bakstenen herenhuis, pl LXII, 148, van één verdieping⁺ onder een hoog schilddak, gelegen achter een vaart en slechts via een hoge lange houten brug van de dijk af te bereiken. De voorgevel bestaat uit een middenrisaliet van twee verdiepingen, eindigend in een ingezwenkte Lodewijk XIV-halsgevel, en lage rechtafgedekte zijtraveeën met hoeklisenen.

De natuurstenen klauwstukken van de halsgevel, pl LXII, 148, stellen twee allegorische figuren voor, mogelijk de Dag en de Nacht. Onder de getoogde topafdekking Mercurius op zijn zegewagen. Tussen het zoldervenster en de pilasteromlijsting van de ingang bevindt zich een zonnewijzersteen in Lodewijk XIV-stijl met als opschrift vers 1 van psalm 127; eronder anno 1729. De gesneden deur, XVIIId, en het snijraam, XIXa, zijn uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl. Schuiframen XVIIId. De kroonlijst van de zijtraveeën rust boven de hoeklisenen op gesneden Lodewijk XIV-consoles. In de westelijke gevel een tweetal ovale venstertjes in een gebeeldhouwde omlijsting van natuursteen. Aan de achterzijde is het huis in recente tijd uitgebreid. De tot aan de achterzijde van het huis doorlopende gang is betimmerd met eiken paneelwerk, XVIIIb, helaas door een dikke verflaag ontsierd. De beide voorkamers hebben dezelfde soort wandbekleding en balkenplafonds. In de linkerkamer bovendien een z.g. smuiger. De tooglijst met zijn gesneden kuif en daarboven de op weinig organische wijze aangebrachte Lodewijk XVI-consoles, welke in de westkant van dit vertrek tezamen met twee hoekkasten een soort ingebouwde erker omsluit, is ongetwijfeld het resultaat van een wijziging van de oorspronkelijke toestand.

+ Kerkstraat

+ Kerkbuurt

+ Overtoom

[p. 142]

⁺ Zuideinde 145. Houten huis met een voorschot met uitgezaagde windveren. In het deurkalf van de ingang met bovenlicht het jaartal 1683.

Zuideinde 152. Grotendeels houten huis, XVIIIb, onder een met de straat parallel zadeldak. Boven de pilasteromlijsting van de ingang een dakkapel met een fronton en ingezwenkte zijstukken.

Enkele houten, in hoofdzaak nog 18de eeuwse stelphoeven (Allanstraat 191 en 299) en een aantal merendeels 19de eeuwse woonhuizen met houten puntgevels (o.a. Allanstraat 14, 130, 465 en Zuideinde 81), eenvoudige houten topgevels (o.a. Allanstraat 265) of een ingezwenkte voorschot (Zuideinde 118).

+ Zuideinde

Molens

⁺ Papiermolen De Schoolmeester, bijgenaamd Gauwdief, aan de Guisweg, pl LXVI; achtkante bovenkruier met spruiten en stelling op schuur; de romp en de kap met riet bekleed; het onderstuk met gepotdekselde planken. In gebruik genomen in 1692 (boorsma, blz 228).

Voormalige pelmolen Het Prinsenhof, aan de Weelsloot, thans in gebruik voor het vermalen van zaagsel tot houtmeel; achtkante bovenkruier als boven, gedeeltelijk op schuur (boorsma, blz 225).

+ Molens